محمدرضا مهدی زاده

به نظر می رسد با اطلاعات و متون و آثار به جامانده تاکنون بتوانیم قرن 7 و 8 کاشان را به لحاظ فکری و نظری و فرهنگی یکی از قرون درخشان و مکتب ساز بدانیم. با این فرض و بدین منظور در این نوشته، هسته فکری این مکتب حکمی عرفانی را حول چهار اندیشمند و فرهیخته ای بررسی می کنیم که از خود آثار مادی و غیرمادی را در خلال قرون و روابط استادشاگردی برجا گذاشته اند. به علاوه زمینه های اجتماعی فرهنگی مؤثر در شکل گیری و بازشناسی این مکتب را هم به لحاظ اثر پیشینیان و هم تلاش پسینیان می کاوییم و دلالت های امروزینش را برمی شمریم.

بسط، تعمیق و تدقیق مطالعات و پژوهش های کاشان شناسانه مستلزم گسترش این حوزه به مطالعات تاریخی و فرهنگی پیرامونی، از جمله حوزه تمدنی فرهنگی جبال کهن است. این ناحیه در بستر چندین شهر مهم همچون کاشان، قم، اصفهان، ری و همدان رشد و شکوفا شده؛ لذا بررسی و مطالعات جدید و بین حوزه ای نتایج درخشانی برای این شهرها خاصه در غنای کاشان شناسی در بر خواهد داشت. در این نوشته، سه تاریخ محلی و مستقل که برای نخستین بار برای سه شهر کاشان و قم و اصفهان در سه مقطع و قرن چهارم و هشتم و سیزدهم هجری (به ترتیب تاریخ قم، محاسن اصفهان و تاریخ کاشان) تألیف شده اند، انتخاب گردیده است. با مرور و واکاوی هریک از این شهرها، دلالت ها و چشم اندازهای تاریخی کاشان پژوهانه ناظر بر آن ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. کاشان شناسی باید دامنه پژوهش خود را از کاشان تا منطقه جبال کهن بسط دهد؛ زیرا هم در گذشته در میان دو شهر قم و اصفهان تعریف و تحدید شده و هم پیوندهای اکنونش برآمده از میراث برجای مانده فرهنگی در منطقه سواد است. به علاوه روند شکل گیری، تألیف، ترجمه از عربی به فارسی، تصحیح و چاپ این آثار به عنوان میراث گرانبهای ادبیات فارسی کل ایران و به عنوان منبع و گنجینه تاریخی و فرهنگی برای هریک از این سه شهر نیز در ذیل این بررسی، تلخیص شده و مدنظر بوده است.

مقاله حاضر به وضعیت دانش وزمینه های اجتماعی کسب قابلیت های فناورانه در یکی از بخش های مهم کشور یعنی صنعت نفت می پردازد.با بررسی وتحلیل مقالات علمی چاپ شده در فصل نامه انجمن نفت ایران تا سال1357 وبررسی سایر نهاد های مرتبط، نخست سیمای وضعیت علمی وفناورانه این صنعت ترسیم می گردد.آنگاه نظام تولید وانتشار دانش واجزای تشکیل دهنده آن در زمینه ای تاریخی واجتماعی تحلیل می گردد.نتیجه آنکه علی رغم فعالیت های برجسته وموثر علمی وفنی در این بخش به ویژه از سوی انجمن مذکور بخش های سیاست گذار و پژوهشی دیگر نتوانسته اند جهت علمی ودانشی این بخش را به سوی تولید ونشر دانش روز وفناوری محور ودر نتیجه کسب قابلیت های نوآورانه ودانشی که زمینه ساز توسعه فناوری است سوق دهند.

صدای گذشته و تاریخ کاشانِ کویری را باید از ردّ پایِ آبِ کمیاب یافت. صدای پای آبی که از معاصران ما سهراب سپهری، نمودگار شناخت و فهم آن در بن مایه های اسطوره ای و سیلان و سفر بوده و ما نیز در این مقاله معتقدیم رجوع به منابع اساطیری مربوط به آب در ناحیه کاشان می تواند منبع و تفاسیر غنی و پربارتری برای شناخت گذشته اجتماعی این شهر فراهم کند. این جستار با تأمل بر آخرین آثار مستند و مکتوب درباره کاشان، یک سرنخ مهم شناسایی گذشته کاشان را در گزارش مکتوب مراسم و «آیین آبی» می جوید که در منطقه اردهال و همزمان با جشن تیرگان و طی مراسمی به اجرا درمی آمده و در روستای قالهر هرساله برگزار می شده است. این نوشته با تحلیل متون و عناصر آیینی و اسطوره ای این جشن و آیین آب در آثار قرن سوم و رصد بازمانده های این رسوم تاعصر حاضر (آبریزان در برخی روستاهای ناحیه اردهال، آیین لتو در کاشان تا عصر پهلوی و...) بر آن است که یکی از روزنه های شنیدن صدای پای گذشته و برخاسته از اعماق قرون نیاکان این شهر، در آیین های آب و تداوم کاوش ها و بررسی های بعدی و جزئی تر در آن هاست.  

شناخت گذشته بدون بررسی نگاه های فرا فرهنگی و بیرونی به تاریخ و فرهنگ میسر نیست، هرچند تاکنون نگاه به گردشگران و نویسندگان غربی به ایران مورد توجه و بررسی مختلف قرار گرفته، اما نگاه های زنانه در این میان، اندک و کاوش حول آنها محدود بوده است. این جستار در پی واکاوی دو نگاه زنانه (ژان دیولافوا و تانیا گریشمن) به ایران در دو مقطع عهد ناصری و دوره پهلوی است. نگرشی که از قلم دو زن و همسران خانواده هایی باستان شناس تراویده است. زنانی که تعدادشان در میان سیاحان غربی در نوع خود اندک بوده و فرصت اقامت چند ساله در ایران را یافته و بنا به شغل و ضرورت باستان شناسی، نگاهی زمانمند برای تشریح اوضاع این برهه ایران داشته اند. به علاوه سرگذشت چاپ و نشر خاطرات شان به یک آموزه قابل توجه در رشد و اندیشه بر تاریخ و فرهنگ ایران قابل تبدیل است. در ادامه، رویکرد و مفاهم کلیدی و مهم و مورد توجه آنها و نوع نگاه و واکنششان به زمانه و زمینه اقامت آنها در ایران و جهان ذهنی و زنانه که در آثارشان تجلی یافته، تصویر شده است. در نهایت، آموزه های رشد و توسعه یافتگی برای کشور و مهمتر جنس دوم و در حاشیه مانده تاریخ، و حتی کل جامعه از این مطالعه استنتاج شده است.