کلثوم قربانی جویباری

مضامین و مفاهیم وابسته به واقعه ی عاشورا یکی از تأثیرگذارترین مضامین دینی در تشیع، اسلام و حتی ادیان دیگراست. در این مقاله، نگارندگان مضامین عاشورایی را در شعر ابن حسام خوسفی و شریف رضی بررسی کرده‌اند و پس از نگاهی اجمالی به تأثیر شرایط سیاسی- مذهبی بر دوره های شعر عاشورایی، درون مایه و مضمون مراثی عاشورایی دو شاعر مذکور را بررسی کرده و سپس به بررسی تطبیقی آن ها با یکدیگر پرداخته اند. در مضامین و درون مایه های مشترک این دو شاعر وجه غالب یا محوریت بحث، جبهه ی امام حسین (ع) و یاران و همراهان ایشان است. اما آن چه میان این دو شاعر تمایز دهنده است شیوه ی بیان آن‌هاست که خود تا حد زیادی محصول شرایط معیشتی، تاریخی و فرهنگی زمان زندگی آن‌هاست. در اشعار شریف رضی واقع گرایی، عینیت تاریخی و در عین حال نوعی خشم و احساس حماسی بسیار برجسته و آشکار است؛ اما در اشعار ابن حسام دیدگاه شاعرانه و انتزاعی شاعر فضایی روحانی، معنوی، لطیف و در عین حال آسمانی و مقدس ایجاد کرده است. به طور کلی شعر سید رضی از نظر تعداد مضامین بسیار گسترده‌تر از شعر ابن حسام است. به علاوه در شعر سیدرضی اشاره‌های تاریخی و جامعه‌شناختی نیز دیده می‌شود. رویکرد نگارندگان در یافتن و شرح مضامین، تحلیل محتوا بوده و برای این منظور از توصیف زبانی، ادبی و بویژه تاریخی و سیاسی نیز بهره برده‌اند.

فارسی رایج در خراسان جنوبی یکی از گویش های فارسی معیار (فارسی تهرانی) است. به عقیده ی بسیاری از زبان شناسان، زبان فارسی از گویش های شرقی و شمال شرقی در زمانی نامعلوم، احتمالاً در قرون اول یا دوم هجری قمری منشعب شده است. بنابراین بررسی های زبان شناختی گویش های شرقی ایران، مانند گویش خراسان جنوبی در روشن شدن تاریخ شکل گیری زبان فارسی دارای کمال اهمیت است. اما متأسفانه تحقیقات زیادی در این زمینه انجام نشده است. تحقیق حاضر تحقیقی پیکره بنیاد است. که در طی آن پنج تحول آوایی رایج در خراسان جنوبی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این پنج تحول عبارتند از تحول ân/âm به un/um یا on/om یا ōm، مشدد شدن صامت پس از حذف مصوت بلند پیش از آن، پیشوند -ho و -e و تحول خوشه های صامت آغازی و صامت های میانجی. دو تحول اول در فارسی تهرانی به صورتی محدود رخ می دهد، اما تحول سوم و چهارم در فارسی تهرانی دیده نمی شود. بخشی از تحول پنجم نیز در فارسی مشاهده نمی شود. در این مقاله سعی شده است سابقه ی تاریخی این تحولات نیز مد نظر قرار بگیرد. از این رو، نگارنده با در نظر گرفتن شواهدی که در متون کهن فارسی وجود دارد، سعی دارد پیش زمینه ی تاریخی این تحولات آوایی را نیز برای خوانندگان روشن کند. به عبارت دیگر، این تحولات آوایی تنها در دو مجموعه از رباعیات خراسان جنوبی با عنوان های شعر دلبر و شعر غم به عنوان پیکره بررسی خواهد شد.

ترانه های روستایی یا دوبیتی های محلی در زمره ی ادبیات عامیانه یا فرهنگ توده به شمار می روند که به شکل شفاهی در مناطق مختلف هر کشوری، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند. یکی از این مناطق دوبیتی خیز در ایران، خطه ی خراسان است که سرشار از ترانه های روستایی با هویت اصیل و فرهنگی است. این ترانهها دارای ویژگی های مختلف سبک شناسی هستند. یکی از این ویژگی ها، حضور طنز ساده و بی پیرایه ایی است که خاستگاه آن گفتمان فرهنگی روستا و روستاییان است که همین خصوصیت توانسته هویت فرهنگی و اجتماعی هر روستایی را در کنار دیگر خصوصیات بسازد. براین اساس، نگارنده سعی کرده تا از طریق بررسی دوبیتی های محلی خراسان و با توجه به بافت فرهنگی و ادبی دوبیتی ها عوامل طنز ساز را در آنها بیابد و به تقسیمبندی بپردازد. حاصل این بررسی کشف انواع روش های طنزسازی است که ناخود آگاه جمعی روستانشینان در طول زمان های دور و دراز آن را ساخته و پرداخته است که عبارتند از: طنز موقعیت، اغراق، عدم ارتباط منطقی مصراع ها، تشبیهات دور از ذهن و... .

زمینه/ هدف: پرداختن به بحث انگاره های ذهنی می تواند منجر به شناخت دیدگاه ها و درک و فهم افراد هر جامعه، نسبت به خود یا دیگران شود؛ چرا که غالباً افراد، دیگران را براساس انگاره هایی که در ذهنشان از آن ها دارند، درک می کنند و بر همین اساس، سعی در ایجاد ارتباط با دیگران دارند. اکثر پژوهشگران، دیدگاه های مردان و نگرش های مردسالارانه حاکم بر جامعه را دلیل عمده عدم مشارکت سیاسی زنان بیان می کنند. در دوره محمّدرضاشاه (پهلوی دوم) در سال 1341، به زنان، حق رأی اعطا شد؛ امّا در این دوره نیز حضور زنان، در بخش های مختلف جامعه، از جمله سیاست، کم فروغ بوده است. بسیاری از فرهیختگان این دوره، از جمله مردان و زنان شاعر، به مشارکت زنان پرداخته اند که پژوهش حاضر، اشعار همین دسته از شاعران را ارزیابی، و انگاره های ذهنی آنان را درباره مشارکت سیاسی زنان بررسی کرده است. روش/ رویکرد: تحلیل داده های این پژوهشِ توصیفی- تحلیلی، به روش تحلیل مضمون صورت گرفته است و انگاره های ذهنی شخصی شاعران مرد (فعّال بودن و منفعل بودن زنان) و انگاره های ذهنی خویشتن شاعران زن (از منظر دیگری و از منظر خود) بررسی و انگاره های متضاد و مشابه بین این دو قشر، شناسایی شدند. یافته ها/ نتایج: نتایج حاصل نشان می دهد همه شاعران مرد به مشارکت سیاسی زنان توجّه داشته و همواره مشوّق آنان جهت حضور مؤثّر و فعّال در اداره امور کشور بودند؛ در مقابل، شاعران زن، ضمن آن که انواع قابلیّت ها و حقوق فردی، اجتماعی و سیاسی را برای بانوان قایل بودند، جنس زن را از دید مردان، بی ارزش، ضعیف، اسیر و خوار پنداشته و خطاب می کنند. به نظر می رسد دلیل کم رنگ بودن مشارکت سیاسی زنان را در عامل انگاره های ذهنی، می توان جستجو کرد.