تأثیر نظریه نظم جرجانی بر بلاغت نگاری ابن میثم بحرانی (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
هدف و مقدمه: عبدالقاهر جرجانی نخستین بار نظریه نظم را به شکل کامل مطرح کرد. ابن میثم بحرانی، متکلم و ادیب برجستهٔ بحرینی، با نگارش شرح نهج البلاغه امام علی (ع)، دیدگاه های بلاغی خود را به اختصار در مقدمه این کتاب آورده است. نکته مهم، در این مقدمه، روش نگارش و چگونگی طرح و تقسیم بندی مباحث بلاغی است که تفاوت آن با دیگر آثار بلاغیِ پسین با نگاه نخست آشکار می شود. میان شروح گوناگونی که بر نهج البلاغه امام علی (ع) نوشته شده است، شرح ابن میثم بحرانی اهمیت بلاغی قابل توجهی دارد، به گونه ای که بسیاری از مفسران متأخر نهج البلاغه در تحلیل های خود از آن استفاده کرده اند. ابن میثم در مقدمهٔ شرح نهج البلاغه به مباحث کلامی و عرفانی اکتفا نکرده، بلکه مباحث بلاغی را نیز مطرح کرده است. توجه به روش نگارش و تقسیم بندی مباحث بلاغی، که با بسیاری از آثار بلاغی آن دوره متفاوت است، و اختصاص بخشی از مقدمه به بحث نظریه نظم نشان می دهد که ابن میثم از نظریه نظم عبدالقاهر جرجانی تأثیر گرفته باشد. وی درک بلاغت را برای فهم کلام امام (ع) ضروری دانسته، زیرا کلام امام را سرشار از فصاحت و تبحر بلاغی یافته است. بخش قابل توجهی از مقدمهٔ تفصیلی ابن میثم به مباحث فصاحت و بلاغت اختصاص دارد که گفتار حاضر به بررسی سبک و ساختار این بخش از مقدمهٔ ابن میثم پرداخته است. علی رغم مطالعات گوناگونی که دربارهٔ تفسیر ابن میثم بر نهج البلاغه انجام شده، هیچ مقاله، پایان نامه یا کتابی به طور خاص دربارهٔ تأثیر نظریه نظم جرجانی در بخش بلاغی مقدمهٔ این اثر نوشته نشده و بیشتر پژوهش ها بر جنبه های کلامی، فقهی، فلسفی، منطقی، تاریخی و لغوی آن متمرکز بوده است. برای مثال، پایان نامه ای در مقطع کارشناسی ارشد در ۱۴۲۱ ق/ ۲۰۰۰م با عنوان «المسائل البلاغیه بین ابن میثم البحرانی و ابن سنان الخفاجی» از سوی عبدالمنعم السید الشحات رزق در دانشگاه الأزهر دفاع شد. این پایان نامه به مقایسه شیوه و سبک این دو اندیشمند پرداخته، همچنین به بررسی و مقایسه مسائل بلاغی شامل معانی، بیان، بدیع، اقسام آنها و نظم و حقیقت آن میان ابن میثم و الخفاجی و تشابه و اختلاف میان آرائشان پرداخته است. این کاوش در پی تحلیل چهارچوب بلاغی ابن میثم و تأثیر نظریات جرجانی بر وی است.روش شناسی: پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-توصیفی به موضوع تحقیق پرداخته و گردآوری اطلاعات با ابزار کتابخانه ای (یادداشت برداری) انجام شده است.یافته ها: جرجانی نظم را به هم پیوستگی کلمات با یکدیگر تعریف می کند. در اصل، بدون در نظر گرفتن روابط نحوی کلمات با واژه های مجاور، میان کلمات هیچ برتری ذاتی وجود ندارد. به عبارت دیگر، نظم چیزی نیست جز قصد معانی نحوی و احکام آن در کلام. از نظر وی، الفاظ جدا از موسیقی و آهنگی که دارد، ارزش یکسان دارد و تا در ترکیبی قرار نگیرد نمی توان ارزش و برتری آنها را مشخص کرد. همچنین، معانی نیز بر یکدیگر رجحانی ندارد و در واقع ترتیب الفاظ است که سبب ایجاد سخن های گوناگون می شود. ابن میثم بحرانی در تبیین پیوند عمیق جملات به اشکال مختلف بدیع و نظم اشاره می کند و آنها را از اصیل ترین روش های ساختاربندی کلام می داند. وی حقیقت نظم را عمل بر مقتضای علم نحو دانسته و آن را ارتباط و پیوند واضح میان الفاظ و معانی تعریف می کند. بر این اساس، کلمات باید در جمله با کلمات قبل و بعد از خود متناسب بوده و با توجه به معنای مدنظر قرار گیرد و تابع قوانین و اصول نحوی باشد. ابن میثم نظم را به بیست و یک نوع متمایز طبقه بندی می کند که عبارت اند از: مطابقه، مقابله، مزاوجت، اعتراض، التفات، اقتباس، تلمیح، ارسال المثلین، لفّ و نشر، تعدید، تنسیق الصفات، ایهام، مراعات النظیر، مدح موجه، محتمل الضدین (احتمال دو ضد)، تجاهل العارف، سؤال و جواب، حذف، تعجب، اغراق در صفت و حسن تعلیل.بحث و نتایج: ابن میثم و عبدالقاهر جرجانی هر دو بر تأثیر متقابل لفظ و معنا تأکید کرده و اظهار داشته اند که سرچشمه معنا ذهن است. علاوه بر این، موقعیت هر کلمه با معانی کلمات قبل و بعد در یک جمله مرتبط است. آنها همچنین قضاوت زیبایی شناختی را با ذوق تعیین می کنند که آن نیز با معانی ای مرتبط است که از ذهن نشئت می گیر.. با توجه به این نتایج، روشن است که بلاغت ابن میثم، به ویژه در باب حقیقت نظم و ساختار و ترکیب جملات، تحت تأثیر عبدالقاهر جرجانی قرار داشته است. با این حال، او به شیوهٔ فخرالدین رازی نیز در طبقه بندی نظم توجه کرده که خود او تحت تأثیر نظریهٔ جرجانی بوده است. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که ابن میثم نیز، مانند زمخشری و فخر رازی، از نظریهٔ نظم جرجانی در دیدگاه های بلاغی خود بهرهٔ بسیاری برده است. او جلوه های این نظریه را در درخشش فصاحت و بلاغت کلام امام علی (ع) به نمایش گذاشته است.The Impact of the Theory of Nadhm on Ibn Maytham Al-Bahrani's Rhetorical Approach
Introduction: The Theory of Nadhm (the Theory of Discipline) is a significant theory in Arabic linguistic studies, initially comprehensively stated by Abdul-Qahir al-Jurjani. Ibn Maytham Bahrani, a prominent theologian and literary scholar from Bahrain, succinctly articulated his rhetorical perspectives in the introduction to his commentary on Nahj al-Balagha. This introduction is characterized by a distinctive writing style and the systematic grouping and categorization of rhetorical issues, which first sets it apart from subsequent rhetorical works. Ibn Maytham al-Bahrani's exegesis of Nahj al-Balagha by Imam Ali (PBUH) is particularly noteworthy for its rhetorical significance among the numerous comments available. Numerous subsequent commentators of Nahj al-Balagha have referenced and utilized his work in their assessments. Although Ibn Maytham is a jurist, theologian, and Shiite mystic, he has expanded his commentary on Nahj al-Balagha to include not only theological and mystical discourse but also rhetorical subjects. He deemed a comprehension of rhetoric crucial for grasping the words of the Imam (PBUH), as he thought Imam Ali’s discourse to be infused with eloquence and rhetorical prowess. A significant segment of Ibn Maytham’s comprehensive introduction focuses on themes of eloquence and rhetoric, and an analysis of the style and organization of this particular piece is the subject of the current debate. Notwithstanding the numerous works on Ibn Maytham's commentary on Nahj al-Balagha, there exists no article, thesis, or book that particularly addresses the impact of al-Jurjani's Theory of Nadhm on the rhetorical segment of the introduction to this work. The majority of current scholarship has concentrated on its theological, jurisprudential, philosophical, logical, historical, and lexical dimensions. Abdul Munim Al-Sayyid Al-Shahat Rizq defended a Master's thesis entitled "The Rhetorical Issues between Ibn Maytham al-Bahrani and Ibn Sinan al-Khafaaji" at Al-Azhar University in 1421 AH / 2000 CE. This thesis juxtaposes the methodologies and stylistic approaches of these two scholars, examining rhetorical concerns such as ma'ani (semantics), bayan (expression), badi' (embellishment), their classifications, and the notion of nadhm (composition) along with its essence, elucidating both the parallels and divergences in their perspectives. This comprehensive analysis aims to address the deficiency in current scholarship by examining the potential influence of al-Jurjani’s theories on Ibn Maytham’s rhetorical framework, specifically on stylistic and compositional subtleties.Methodology: This study used an analytical-descriptive methodology to examine the research problem.Findings: Al-Jurjani characterizes nadhm (composition) as the interrelation of words with one another (Al-Jurjani, 1395: 4, Introduction). Essentially, a solitary word possesses no intrinsic superiority when examined in isolation and devoid of its syntagmatic relationships with neighboring words across diverse contexts. Nadhm is merely the deliberate coordination of syntactic meanings and their grammatical principles inside discourse. He does not regard speech evaluation as merely concentrating on the word or its meaning. According to Al-Jurjani, a word possesses equal worth, irrespective of its intrinsic musicality or tone, until it is included into a composition; only at that point can it be evaluated as superior or inferior to another word. Ibn Maytham Al-Bahrani, in explicating the intricate interrelation of phrases, cites diverse forms of badi‘ (rhetorical embellishments) and nazm (composition), regarding them as the most sophisticated and exemplary techniques for structuring discourse. He categorizes nazm into 21 distinct types, which encompass: mutabaqah (antithesis), muqabalah (counterpoint), muzawajah (conjugation), i‘tiradh (parenthesis), iltifat (apostrophe), iqtibas (quotation), talmih (allusion), irsal al-mathalayn (proverbial expressions), laf wa nashr (envelopment), ta‘did (enumeration), tansiq al-sifat (ordering of attributes), iham (ambiguity), mura‘at al-nazir (associative parallelism), mad’h muwajjah (praise with multiple interpretations), muhtamal al-diddayn (double entendre), tajahul al-‘arif (feigned ignorance), su’al wa jawab (question and answer), hazf (ellipsis), ta‘ajjub (expression of wonder), ghuluw fi al-sifah (hyperbolic description), and husn al-ta‘lil (rhetorical justification).Discussion and Conclusion: Ibn Maytham and Abdul-Qahir al-Jurjani both highlighted the relationship between words and meaning, saying that meaning emanates from the mind. They posited that words and meanings amalgamate to create structures associated with grammatical interpretations, with each word's place being contingent upon the meanings of the preceding and following words in a sentence. Moreover, they posited that aesthetic judgment is dictated by intuition, which they contended is linked to meanings originating from the intellect. These findings and the data offered indicate that Ibn Maytham's rhetorical viewpoint, especially about the nature of writing and sentence construction, was shaped by Abdul-Qahir al-Jurjani. He also utilized Fakhr al-Din al-Razi’s approach of categorizing nadhm, which was influenced by al-Jurjani’s philosophy. Consequently, it may be inferred that, similar to al-Zamakhshari and Fakhr al-Razi, Ibn Maytham extensively employed al-Jurjani’s Theory of Ndhzm in expressing his rhetorical perspectives, illustrating the manifestations of this theory in the eloquence and rhetorical brilliance of Imam Ali’s (PBUH) discourse.
تبلیغات
