پژوهش در آموزش تاریخ

رویکردهای مختلفی در خصوص آموزش تاریخ در مدرسه وجود دارد. رویکرد چندمنظری از جمله رویکردهای نوینی است که در سه دهه اخیر در مجامع علمی و آموزشی کشورهای پیشرو در حوزه آموزش مطرح بوده و برخی کشورها این رویکرد را در برنامه درسی خود گنجانده اند. این مقاله به روش اسنادی و با مرور نظام مند ادبیات آموزش تاریخ و شناسایی منابع معتبر و به روز، از طریق پایگاه های اطلاعاتی بین المللی، فارسی و موتور جستجوی علمی انجام شده است. بر اساس یافته های پژوهش، چندمنظری در آموزش تاریخ به معنای بررسی رویدادهای تاریخی از چشم اندازهای مختلف و دیدگاه های متعدد است و با کاربست آن در یادگیری تاریخ، دانش آموزان مهارت های سواد تاریخی و تفکر انتقادی خود را ارتقاء می دهند و قادر به یادگیری مادالعمر خواهند بود. این رویکرد همچنین قابلیت بسیاری برای تربیت و رشد شهروندانی را دارد که دارای ذهنی باز، آگاه از تنوع، متمایل به پذیرش تکثر و تفاوت ها باشند و برای مردمان، فرهنگ ها، مذاهب و زبان های دیگر احترام قائل شوند. در شرایطی که اسناد تحولی بر یادگیری فعال، فکورانه و مهارت محور توجه و تأکید دارند و تاریخ را یکی از منابع معتبر تفکر و شناخت می شمارند، انتظار می رود که این مقاله اسباب تأمل و گفت وگوی جدی پژوهشگران حوزه تعلیم و تربیت، دست اندرکاران تدوین برنامه درسی، مؤلفان کتاب های درسی و معلمان تاریخ  در ایران به رویکردهای سازنده گرا در آموزش تاریخ باشد.

در سال های اخیر مهارت تفکر انتقادی یکی از اجزای ضروری آموزش شده است. تفکر انتقادی در رشته آموزش تاریخ بسیار دارای اهمیت است. یکی از ویژگی های فرد آموزش دیده در حوزه تاریخ برخورداری از مهارت تفکر انتقادی است. حال پرسش این است که چگونه می توان، تفکر انتقادی را در آموزش تاریخ به کاربست. این پژوهش در صدد است با روش کتابخانه ای و با استعانت از تجربه زیسته معلمی در دانشگاه فرهنگیان، راه کارهایی برای تقویت مهارت تفکر انتقادی دانشجویان ارائه دهد. یافته های این نوشتار نشان می دهد، استفاده از روش های مناظره و مباحثه در کلاس و یادگیری مشارکتی همراه به چالش کشیدن برداشت های دانشجویان به وسیله استاد تأثیر شایان توجهی در تقویت مهارت های تفکر انتقادی در دانشجویان دارد. علاوه بر موارد مذکور، توجه به آموزش مستقیم تفکر انتقادی در دانشگاه و قرار دادن درسی مستقل با  این عنوان در برنامه درسی  دانشگاه می تواند، تأثیر شایان توجهی در بالندگی این تفکر داشته باشد.

تاریخ به عنوان یک درس مستقل از دوره قاجاریه جزو برنامه درسی مدرسه ها قرار گرفت؛ لیکن ساماندهی شیوه های تدریس و تدوین متون درسی از همان آغاز آسیب هایی داشت و اکنون نیز با چالش هایی همراه است. هدف این نوشتار مرور پیشینه تأسیس رشته تاریخ در دانشگاه و شناخت روش استادان تاریخ و اشاره به آفت های تدریس تاریخ در گذشته و حال است که با رویکرد «توصیفی- تحلیلی»[1] و مراجعه به برخی آرای استادان تاریخ، به روش «کتاب خانه ای»[2] و «تاریخ شفاهی»[3]  انجام گرفته است. پرسش اصلی این است که  آموزش تاریخ دانشگاهی از گذشته تا امروز با چه آسیب ها و چالش هایی روبه رو بوده است؟ فرض می شود: تداوم مشکلات ساختاری تعلیمات سنتی در دانشگاه ها و نداشتن ارتباط پایدار برای بهره گیری از تجربیات مؤسسات آموزشی پیشرفته جهانی از آفت های توسعه این دانش بوده است. نتیجه این تحقیق نیز نشان می دهد: درک نادرست از حیطه دانش تاریخ، حافظه گرایی، باستان گرایی افراطی و استفاده تبلیغاتی از تاریخ، جزو مهمترین موانع تدریس دانشگاهی تاریخ بوده و آشفتگی در سرفصل درس ها، کمبود متون درسی، کاهش ارتباط دوسویه استاد و دانشجو، رویکرد باستان ستیزی، رنگ باختن نقش راهنمایی استاد در تحقیقات دانشجویی و نیز نبود پیوند سازمان یافته بین پژوهش و تدریس از مهمترین چالش های کنونی تدریس دانشگاهی تاریخ است. 

امروزه در مدارس و دانشگاه ها و در سطح عمومی جامعه، علاقه به خواندن کتاب های تاریخی کاهش یافته است، علاقه مندسازی مخاطبان و فراگیران به تاریخ یکی از مباحث حائز اهمیت می باشد، یکی از راه های علاقه مندسازی به تاریخ، آشنایی با تاریخ محلی به نوعی تاریخ نزدیک می باشد، تاریخ محلی دارای تاریخچه ی طولانی و اهمیت فراوان در دنیایی کنونی می باشد، در مقاله ی حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال تاثیرات آشنایی با تاریخ محلی در علاقه مندسازی مخاطبان به تاریخ بوده و از تجربیات میدانی نگارنده در عرصه ی آموزش تاریخ در سطح مدارس استفاده شده است. آشنایی با تاریخ محلی تاثیرات زیادی در علاقه مند کردن نوجوانان و جوانان به تاریخ دارد و این امر با تغییر رویه ی معلمان و مدرسان تاریخ در استفاده از روش ها و ابزارهای تدریس  مانند: استفاده از تصاویر، اسناد، فیلم ها، و صداها،(IT) و غیره، اتفاق می افتد و نتایجی در بر دارد، آشنایی با تاریخ محلی موجب: جذابیت تاریخ برای مخاطبان، ایجاد هیجان در فراگیران، رقابت علمی، همدلی و هم گرایی مردم، اهمیت بیشتر به تاریخ جزئی و شفاهی و توجه عامه مردم به تاریخ می شود. 

یکی از اساسی ترین جنبه های فرایند آموزش- یادگیری در درس تاریخ، سنجش کلاسی است. در این پژوهش تلاش شده تا به راهبردهای اساسی در سنجش تکوینی در درس تاریخ پرداخته شود. سنجش تکوینی یا سنجش برای یادگیری با مشارکت یادگیرنده و همکاری معلم در جریان یادگیری واحدهای یادگیری رخ می دهد. هدف این نوع سنجش بهبود نحوه یادگیری دانش، مهارت ها و کاربرد آن ها در موقعیت های واقعی است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که سنجش تکوینی (مستمر) در درس تاریخ با استفاده از انواع روش های جمع آوری اطلاعات چون آزمون های مداد کاغذی، فرم های مشاهده رفتار و نیز آزمون های عملکردی صورت می گیرد. معلم بازخوردهای توصیفی کارآمدی برای بهبود و هدایت یادگیری ارائه می دهد، طوری که با کاهش اضطراب امتحان در دانش آموز، سطحِ کیفی یادگیری کلاسی و سلامت روان آنان در درس تاریخ افزایش می یابد. گردآوری داده ها به صورت اسنادی، کتابخانه ای و میدانی بوده و روش پژوهش در این مقاله توصیفی – تحلیلی است.

روش تحقیق در تاریخ با تکیه بر متون تاریخی و جمع بندی آنها با نوشته شدن رساله ها و پایان نامه های زیادی که در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری و نیز طرح های تاریخی نوشته شده است کم کم به یک سابقه درخشان تبدیل گشته است. در این میان آنچه مورد غفلت مورخان در ایران واقع شده است، روش تحقیق مورخان و متون آنهاست که ما را مجبور می کند از خود سؤال هایی به این صورت بپرسیم: آیا روش تحقیق آثار مورخان ضابطه مند است؟ اصول و روش های آنها بر چه مبنایی بوده است؟ با توجه به روش شناسی جدید ویژگی ها و شرایط مورخان باید به چه صورت باشد؟ در این خصوص باید چنین گفت که روش تحقیق مورخان تکیه بر روایات و جمع بندی آنها با تحلیل و تبیین و تعلیل است. در این تحقیق به روش شناسی تحقیق، چگونگی گردآوری اطلاعات، انواع نقد، سازماندهی تحقیق، یافته های تحقیق و ... پرداخته شده است. این مقاله برای آشنایی دانشجویان با روش تحقیق تاریخی کاربرد دارد.