مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی (چشم انداز جغرافیایی سابق)

بعد اجتماعی توسعه پایدار به دلیل ماهیت غیر ملموس خود، در مقابل بعد زیست محیطی و اقتصادی کمتر مورد توجه قرار می گیرد، بنابراین هدف از این پژوهش، ارزیابی و مقایسه شاخص های پایداری اجتماعی در سطح محلات سنگلج و ضرابخانه تهران می باشد. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی - تحلیلی است که برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و پیمایشی (پرسش نامه)، استفاده شده است. در این پژوهش، شاخص های امنیت و دسترسی به خدمات به عنوان متغیر مستقل و متغیرهای مشارکت، تعلق مکانی، مسئولیت پذیری و اعتماد اجتماعی به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شدند، جامعه آماری جمعیت محلات سنگلج و ضرابخانه می باشد که حجم نمونه مورد مطالعه با سطح اطمینان 95 درصد، 320 نفر در هر دو محله بوده که در هر محله تعداد 160 پرسش نامه به صورت تصادفی، توزیع شد. برای تحلیل آن از نرم افزار SPSS (آزمون T تک نمونه ای، Manova و T با دو نمونه مستقل) استفاده شده است، نتایج پژوهش نشان می دهد که در محله ضرابخانه، شاخص های تعلق مکانی و مشارکت در سطح مطلوب نیستند، ولی متغیرهای مسئولیت پذیری، اعتماد اجتماعی، امنیت و کیفیت دسترسی به خدمات در سطح مطلوب هستند، در محله سنگلج تنها شاخص مشارکت وضعیت مناسبی دارد. در نهایت از لحاظ شاخص های پایداری مورد ارزیابی در این پژوهش، بین محله ضرابخانه با میانگین 42/3 و محله سنگلج با میانگین 75/2 تفاوت معناداری وجود دارد.

در هر جامعه ای، بهداشت و درمان به عنوان یکی از بخش های مهم اجتماعی نقش تعیین کننده ای در سلامت و تندرستی افراد جامعه دارد. از این رو به عنوان یکی از حقوق جهانی بشر، مورد تاکید تمام کشورها در زمینه تأمین رفاه اجتماعی است. مطالعه حاضر باهدف تحلیل سطح  توسعه خدمات بهداشتی - درمانی از منظر عدالت فضایی در سکونتگاه های روستایی استان آذربایجان غربی انجام شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و نوع آن کاربردی است. جمع آوری داده ها در قالب 12 شاخص، به صورت اسنادی و کتابخانه ای بوده است. به منظور تحلیل داده ها از ضریب آنتروپی شانون و مدل های TOPSIS و MORIS و به منظور رسیدن به نتیجه واحد از روش میانگین رتبه ها استفاده شد. بابکارگیری این مدل ها و آنالیز هریک از آن ها، سکونتگاه های روستایی شهرستان های آذربایجان غربی رتبه بندی و سطح بندی فضایی شدند. نتایج پژوهش نشان می دهد که سکونتگاه های روستایی شهرستان های ارومیه و خوی درهر دو مدل بارتبه 1و2 با وضعیت مطلوب در سطح اول و دوم قرارگرفته و سکونتگاه های روستایی شهرستان های سلماس، مهاباد، تکاب، پیرانشهر، نقده، شاهین دژ، سردشت، اشنویه، چالدران با کسب رتبه های ششم تا چهاردهم در سطح چهارم جای گرفته اند. نتایج مشاهدات میدانی صورت گرفته نشان داد در نابرابری فضایی موجود، علاوه بر تعداد جمعیت، عامل فاصله نیز اثرگذار است. به طوری که با افزایش فاصله از مرکز شهر، از شدت برخورداری از امکانات و خدمات کاسته می شود. این امر حاصل نتایج سیاست های رشد قطبی است که در نتیجه آن تمام امکانات و قدرت در یک یا چند منطقه تمرکز می یابد و سایر مناطق به صورت حاشیه ای عمل می کنند. در نهایت با توجه به عدم تعادل فضایی موجود، پیشنهادهایی ارائه شده است.

گسترش افقی و بی برنامه شهرها متأثر از رشد جمعیت و مهاجرت، منجر به، کمبود زمین، تغییر اراضی مجاور به ساخت وسازهای شهری و ایجاد زاغه هایی در مکان های نامساعد طبیعی گشته است. شهر تبریز طی دهه های اخیر رشد و گسترش کالبدی سریعی را تجربه نموده است. رشد بی رویه شهری باعث تخریب اراضی باغی مرغوب اطراف شهرها، ایجاد زاغه هایی در نواحی پرشیب و بر روی گسل تبریز، ترافیک و انواع آلودگی ها شده است. برای مدیریت و برنامه ریزی رشد شهر و کاهش اثرات نامطلوب آن شناخت عوامل مؤثر بر تغییرات کاربری زمین و رشد شهری ضروری می باشد. در پژوهش حاضر مدل رگرسیون لجستیک به عنوان یک مدل اطلاعات محور توانایی بالایی در دخیل کردن متغیرهای زیاد دارد جهت تحلیل الگوهای گسترش شهر و روابط بین رشد شهری و عوامل محرکه آن مورد استفاده قرارگرفته است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی با هدف کاربردی است. در این تحقیق، ابتدا با استفاده از طبقه بندی تصاویر ماهواره ای طی دوره 22 ساله (1390-1368) با استفاده از روش حداکثر احتمال تغییرات پوشش/کاربری زمین شهر تبریز و اراضی اطراف کشف و تحلیل شد. سپس 14 متغیر مستقل یا عوامل محرکه رشد شهری و متغیر وابسته یا رشد شهری صورت گرفته طی 22 سال اخیر مورد آزمون قرار گرفتند. مدلسازی برای دو دوره 1390 و 1412 صورت گرفت. ابتدا با استفاده از داده های سال 1368رشد شهری برای سال 1390 مدلسازی شد مطابقت بالای نقشه خروجی سال 1390 با نقشه کاربری زمین واقعی سال 1390 صحت مدلسازی را مورد تأیید قرارداد.          در نهایت رشد و گسترش شهر برای سال 1412 مدلسازی شد نتایج نشان می دهد که احتمال گسترش شهر به سمت جنوب شرق یا جاده تهران و شمال غرب (بطرف مرند و مرز بازرگان) و جنوب غرب (بطرف آذرشهر) بیشتر از نواحی دیگر می باشد. جهت اعتبارسنجی مدلسازی و شناخت میزان تأثیرگذاری عوامل مؤثر در رشد شهری از روش ROC استفاده گردید نتایج نشان دهنده تأثیر بالای فاصله از باغات و اراضی شهری و در مرحله بعد متغیرهای اراضی بایر و باغات در رشد شهر طی 22 سال اخیر می باشد.

مهاجرت و جابجایی مکانی انسان ها، یکی از پدیده های مهم جمعیتی است که همواره مورد توجه اندیشمندان علوم مختلف بوده است. ماندگاری روستاییان در روستاها و ساختار سنی جمعیت نیز تابعی از عوامل مختلف از جمله؛ عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و به خصوص طبیعی بوده که خود عامل مهم تأثیرگذار بر مهاجرت های روستا- شهری می باشد. ناحیه سیستان نیز با توجه به موقعیت خاص طبیعی و سیاسی، همواره به عنوان مکان دافعه جمعیت، شاهد مهاجرت روستاییان به شهرها و دیگر نقاط کشور بوده است. با وجود شرایط سخت طبیعی برخی از گروه های سنی حاضر به ترک زادگاه و محل سکونت خود نیستند و نسبت به آن احساس تعلق دارند. با این دیدگاه هدف پژوهش حاضر بررسی گروه های سنی ماندگار در نواحی روستایی در معرض ماسه شهرستان هیرمند می باشد. روش تحقیق مبتنی بر بررسی منابع اسنادی، بررسی های میدانی و تکمیل پرسش نامه بوده است. داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS تحلیل شده اند. یافته ها نشان می دهد بالاترین میانگین ماندگاری مربوط به گروه سنی 41 تا 50 سال و پس از آن 31 تا 40 سال  می باشد. و کمترین میانگین ماندگاری را  گروه سنی زیر 20 سال و 21 تا 30 سال دارند. می توان چنین بیان نمود که افراد 30 تا 50 سال که در میانه زندگی هستند، ماندگاری بیشتری نسبت به گروه سنی جوانان دارند. همچنین از بین عوامل مؤثر بر ماندگاری روستاییان، عوامل اقتصادی از جمله؛ داشتن زمین کشاورزی بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است. از این رو پیشنهاد می شود از طریق ارائه تسهیلات و وام های کم بهره توسط دولت به کشاورزان، ایجاد فرصت های شغلی، ارائه تسهیلات مالی جهت بهسازی و ساخت مسکن امن و مناسب، تسهیلات رفاهی، آموزشی و بهداشتی، موجبات ماندگاری روستاییان در گروه های سنی مختلف در این ناحیه فراهم گردد.

نواحی روستایی از اولین مناطق آسیب پذیر در مواجه با مخاطرات طبیعی هستند و در مقابل چنین خطراتی بیمه نیستند. این نواحی، بسته به موقعیت جغرافیایی خود تحت تأثیر مخاطرات طبیعی ویژه ای می باشند و به علت فقر شدیدتر و دانش و فناوری محدودتر نسبت به دیگر سکونتگاه های انسانی در برابر خطرات طبیعی آسیب پذیرترند. به همین دلیل استفاده از تمام ظرفیت های نواحی روستایی جهت کاستن از میزان آسیب پذیری امری ضروری می باشد. در همین راستا هدف از پژوهش حاضر بررسی اثرات ظرفیت سازی در دهستان انجیر آب جهت کاستن از میزان خسارات احتمالی بر اثر زلزله می باشد که بدین منظور از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی استفاده شده است. جامعه مورد مطالعه دهستان انجیرآب در شهرستان گرگان می باشد که 4 روستای پرجمعیت این دهستان شامل؛ محمدآباد، اکبرآباد، زنگیان و سعدآباد انتخاب و تعداد 200 نفر از سرپرستان خانوار با استفاده از فرمول کوکران انتخاب و پرسشنامه به صورت تصادفی ساده بین آن ها توزیع شده است. یافته های به دست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS و آزمون فریدمن و اسپیرمن نشان دهنده ظرفیت بالای دهستان انجیرآب در ابعاد کالبدی- فضایی و نهادی و ظرفیت پایین در بعد اجتماعی- اقتصادی می باشد. 

هویت (تمایز) فردی و اجتماعی، فعلیت بخشیدن به قدرت تشخیص و انتخاب یا حداقل ایجاد احساس آزادی عمل، پیوند خورده است. مسائلی که پاره ای از بنیادی ترین ابعاد انسانی را بیان می کند. فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری به عنوان بخشی از فضاهای عمومی در تغییر نگرش و شیوه های زندگی مردم تأثیرگذارند، از این رو در این پژوهش ارزیابی اثرات پنج فضای فرهنگی، ورزشی و هنری منطقه 18 شهرداری تهران از سال 1380 تاکنون بر تغییر سبک زندگی، هدف اصلی این تحقیق را تشکیل می دهد. فضاهای عمومی، زمینه لازم برای برخورد و تعامل بیشتر شهروندان را فراهم ساخته و با ارائه خدمات به آن ها می توانند عاملی جهت تغییر شیوه زندگی و افزایش کیفیت زندگی شهروندان باشند. بدین منظور با استفاده از فرمول کوکران 385 پرسش نامه بین مراجعین این مراکز توزیع گردید. تحلیل و استنتاج با استفاده از آزمون T تک نمونه ای انجام گرفت، نتایج این آزمون نشان داد که فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری زمینه لازم برای تغییر شیوه ی زندگی شهروندان از سنتی به مدرن را فراهم نموده اند. سپس با توجه به روش AHP ، پردیس تماشا با بیشترین امتیاز و مجموعه ورزشی شهیدان اسماعیلی با کمترین امتیاز از نظر ارائه خدمات و میزان اثرگذاری به ترتیب در رتبه اول و آخر قرار گرفتند. در نهایت به منظور شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید از ماتریس SWOT استفاده گردید، طبق نتیجه به دست آمده از ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام راهبردی، راهبرد تهاجمی برای افزایش تأثیر فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری در ارتقاء کیفیت زندگی انتخاب شد.

به کارگیری معیارها و روش های کمّی برای سطح بندی سکونتگاه های انسانی در سیستم فضایی مناطق از سویی منجر به شناخت میزان نابرابری نقاط سکونتگاهی شده و از سوی دیگر معیاری جهت تلاش در راستای کاهش و رفع نابرابری های موجود میان آن ها محسوب می گردد. به منظور حل مسائل ناشی از عدم تعادل های منطقه ای، گام نخست شناخت و سطح بندی مناطق از نظر میزان برخورداری در زمینه های مختلف می باشد. در این پژوهش با به کارگیری هشت شاخص جهت بررسی توسعه یافتگی در چارچوب آنالیز تاپسیس ( TOPSIS ) اقدام به سطح بندی درجه توسعه یافتگی شهرستان های استان اردبیل شده است. روش کار این تحقیق توصیفی-تحلیلی می باشد. جامعه آماری تحقیق حاضر شهرستان های استان اردبیل می باشد. در این سطح بندی،  شهرستان خلخال با ضریب توسعه یافتگی 72/0 برخوردارترین و شهرستان های بیله سوار، پارس آباد، مشکین شهر و نیر با ضریب توسعه یافتگی به ترتیب 07/0 و 33/0 و 27/0 و 25/0 جزو محروم ترین شهرستان های استان شناسایی شده اند. هم چنین با توجه به یافته های این تحقیق، مشاهده می شود که شهرستان های اردبیل، سرعین، نمین وکوثر جزو مناطق نیمه برخوردار طبقه بندی شده اند. بر پایه این تحقیق الگوی مرکز- پیرامون بر ساختار فضایی شهرستان های استان اردبیل حاکم است.

نبود مدیریت یکپارچه توسعه گردشگری، عدم آموزش و کمبود دانش تخصصی و نگاه سنتی به مقوله گردشگری، کمبود امکانات گردشگری و ... از مسائل گردشگری شهری است. توسعه گردشگری شهری نیاز به داشتن آگاهی از توان ها و قابلیت های موجود در فضای شهری و استفاده منطقی از آن دارد. بنابراین ارزیابی راهبردی پتانسیل ها و محدودیت های گردشگری شهر و ارائه راهبرد در بهینه سازی وضع موجود و توسعه گردشگری شهر ضروری است. این امر باید با توان های اقتصادی، محیطی، تاریخی، فرهنگی و هویتی فضاهای جغرافیایی متناسب باشد و بر اساس شناسایی علمی توان ها و خواسته های منطقی گردشگران انجام گیرد. شهر چابکسر به دلیل برخورداری از مواهب طبیعی (دریا و جنگل) و زیبایی منحصر به فرد، قرارگیری در مسیر اصلی جاده ای کشور، در موقعیت راهبردی قرار گرفته است به طوری که نیازمند نگاه راهبردی برای برنامه ریزی راهبردی توسعه شهری است. هدف تحقیق شناسایی نقاط قوت و ضعف شهر در امر گردشگری و بررسی فرصت ها و محدودیت های پیش رو، رفع موانع و ارائه راهبرد محوری برای رسیدن به توسعه گردشگری شهر می باشد. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، نوع تحقیق کاربردی و شیوه اجرای آن پیمایشی است. در این راستا پرسش نامه ای با جامعه آماری 365 نفر از شهروندان و20 نفر از کارشناسان انتخاب و تکمیل شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که عوامل درونی و بیرونی گردشگری شهر چابکسر علی رغم دارا بودن ظرفیت های بالفعل و بالقوه گردشگری، به علت تعدد و عمق میزان ضعف ها و تهدیدها و عدم بهره گیری درخور از فرصت های ایجاد شده، فاصله ی زیادی با شرایط مطلوب یک منطقه ی گردشگری دارد. از این رو پیاده سازی راهبرد تدافعی در مقطع کنونی مناسب ترین راهبرد برای حرکت به سوی توسعه راهبردی گردشگری چابکسر است.

امروزه طرح هادی روستایی مهمترین ابزار مدیریت توسعه روستایی در ایران است. این طرح ها عمدتا جنبه های کالبدی روستاها را مورد توجه قرار می دهند و بخش عمده قابل اجرا یا اجرا شده طرح های هادی روستاهای کشور نیز جنبه کالبدی دارند. در این راستا، هدف اصلی این پژوهش، بررسی اثرات اجرای طرح هادی در توسعه روستای خراشاد می باشد. این پژوهش از نظر ماهیت از نوع توصیفی- تحلیلی است که در روش توصیفی داده ها با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و عملیات میدانی با استفاده از پرسش نامه جمع آوری شده است. در روش تحلیلی، با توجه به فرضیه های پژوهش، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. جامعه آماری در این پژوهش، سرپرستان خانوار روستای خراشاد، می باشند که  77 نفر از آنان با استفاده از فرمول کوکران محاسبه شده است و پرسش نامه در بین آن ها توزیع گردید. روایی پرسش نامه با نظر کارشناسان و پژوهشگران در زمینه موضوع مورد پژوهش مورد تأیید قرار گرفت . نتایج این پژوهش نشان داد که، ساکنین روستا، از اجرایی شدن طرح هادی در روستا رضایت دارند و میزان اثرگذاری و موفقیت طرح هادی را در ارتباط با شاخص های مسکن، کالبدی، بهداشت و کاربری اراضی خوب ارزیابی کردند. با  اجرایی شدن طرح هادی، شبکه ی معابر و مسیر پیاده روها اصلاح شده است که باعث سهولت رفت و آمد روستاییان و همچنین با ایجاد شیب در معابر، جدول گذاری و قرار دادن جوی ها باعث بهبود و کیفیت معابر و دسترسی آسانتر به خدمات شده است و علاوه بر آن، در زمینه ی معیار بهداشت، جمع آوری زباله، دفع آب های سطحی و پسماندهای منازل که یکی از اثرات اجرایی مورد انتظار از طرح هادی روستایی تأثیر بر روی بهداشت محیط و وضعیت زیست محیطی روستاهاست می توان میزان موفقیت طرح هادی را در ارتباط با شاخص های  بهداشت مشاهده کرد.