محمود بی جن خان

در سال های اخیر، کاربرد گونه نوشتاری غیررسمی زبان فارسی به دلیل گسترش روزافزون فضای مجازی و شبکه های اجتماعی و تمایل کاربران به نزدیک کردن زبان نوشتار به گفتار رشد چشمگیری داشته است. با وجود این، ابزارهای پردازش این گونه زبانی به میزان لازم توسعه داده نشده است. تحلیلگرهای تصریفی از جمله ابزارهایی است که در پردازش زبانی کاربرد وسیعی دارد و تاکنون برای گونه غیررسمی طراحی و پیاده سازی نشده است. با توجه به این که گونه نوشتاری غیررسمی در کنار واژگان و قواعد صرفی و نحوی مختص به خود، در بخشی از واژه ها و ساختارها با گونه رسمی مشترک است، در این پژوهش با پوشش فارسی رسمی و غیررسمی اولین ابزار تحلیل تصریفی فارسی معاصر برای همه اقسام واژه توسعه داده شده و تلاش شده همه ساختارهای تصریفی واژه های فارسی غیررسمی پوشش داده شود. این ابزار به صورت قاعده مند و مستقل از بافت و با بهره گیری از مبدل حالت محدود، پی بست ها و وندهای تصریفی رسمی و غیر رسمی را در واژه های زبان شناسایی و تحلیل کرده، ستاک های رسمی و غیررسمی را نیز استخراج می کند. به منظور پوشش دادن تمام ساخت ها و حالت های تصریفی، با توجه به رویکرد مستقل از بافت، الگوریتم برای هر واژه، تمام خوانش ها و معانی گوناگونی را که می تواند بسته به قرارگیری در بافت های گوناگون داشته باشد، تحلیل و ارائه می کند. به منظور استخراج و بررسی واژگان و قواعد تصریفی و نگارشی گونه غیر رسمی، پیکره فارسی معاصر از سیاق ها و زیرسیاق های گوناگون این گونه زبانی تهیه شده و در طراحی و آزمون تحلیلگر مورد استفاده قرار گرفت. آزمون تحلیلگر با استفاده از 1786 واژه یکتای استخراج شده از پیکره، نتیجه 67/96 درصد را در معیار اف به دست داده است. از این ابزار می توان در انواع تحلیل ها و کاربردهای پردازش رایانه ای زبان فارسی و همچنین در آموزش فارسی، به ویژه محاوره فارسی به غیر فارسی زبانان استفاده کرد.

در این مقاله، الگوی نوایی عناصر حاضر در حوزهاضافه و کل ساخت اضافه در چهارچوب واج شناسی نوایی بررسی شده است. در این راستا، آزمایشی تولیدی که مشتمل بر سه جمله دارای ساخت اضافه بود، انجام شد و از دوازده گویشور فارسی زبان خواسته شد تا آن جمله ها را تولید کنند. صدای این گویشوران در محیطی آکوستیک ضبط شد و سپس مورد تحلیل قرار گرفت. باید توجه داشت که هر یک از عناصر [+N] موجود در ساخت اضافه، به همراه واکه اضافه متصل به آن، منجر به ایجاد نواخت گونه ای از گروه واجی یعنی گروه واژه بست می شود (Hekmati, 2016). بر این مبنا، این پرسش مطرح شد که کل ساخت اضافه در چه سطحی از سلسله سطوح نوایی قرار خواهد گرفت. باید توجه داشت که سطح نرخ فرکانس پایه تکیه آخرین گروه واجیِ ساخت اضافه، نسبت به نرخ فرکانس پایه تکیه کلیه گروه های واژه بست حاضر در ساخت مورد اشاره پائین تر بود. این امر سبب می شود تا در مواردی که دیرکرد قله هجا، سبب حرکتِ قله فرکانس پایه هجای تکیه بر به هجای بعد از آن گردد، کل ساخت اضافه به لحاظ نوایی به سطح گروه آهنگ انتقال یابد. چنین تحلیلی قادر به تبیین علت برجستگی شنیداری هر یک از عناصر حاضر در حوزه اضافه است. چرا که هر یک از گروه های واژه بست حاضر در حوزه اضافه تکیه دومین را جذب می کنند. بنابراین، آخرین واژه حاضر در این ساخت به عنوان گروه واجی جاذب تکیه نخستین (گروه آهنگ) به شمار می رود.

در این مقاله تلفظ کلمات قرآنی در جایگاه وقف بررسی، توصیف و تبیین می شود. تعمیم توصیفی داده ها نشان می دهد که در تلفظ کلمات نکره فاعلی و اضافی، تکواژ نکره و واکه های افراشته کوتاه نشانگرِ حالت فاعلی (/ u /) و اضافی (/ i /) حذف می شوند، و آغازه هجای محذوف به هجای پیشین منضم و یک مورا به پایانه آن افزوده می شود و آن را سنگین یا فوق سنگین می کند. اما در تلفظ کلمات نکره مفعولی پس از حذف تکواژ نکره، مورای شناور آن به واکه افتاده نشانگرِ حالت مفعولی (/ a /) گسترده و واکه افتاده کشیده می شود. رسایی بالای این واکه در مقایسه با سایر واکه های افراشته می تواند دلیل مقاومت آن در برابر حذف باشد. در تلفظ اسم های مؤنث، تکواژهای سه گانه حالت و تکواژ نکره حذف می شوند. سپس به دنبال حذف مشخصه های فوق حنجره ای و ابقای مشخصه حنجره ای، واج / t / به [ h ] تبدیل می شود. هدف اصلی این مقاله، صورت بندی الگوی واجی کلمات قرآنی در محل وقف است. روش تحقیق از نوع توصیفی و تبیینی است. بر این اساس، قواعد واجی قرآنی اجازه ظهور هجای سبک در جایگاه وقف را نمی دهند و به جای آن، هجای سنگین و فوق سنگین از طریق فرایندهای حذف و کشش جبرانی در جایگاه وقف ظاهر می شوند.

طبیب زاده و برادران همتی (۱۳۹۴) براساس معیارهای مختلف، نقشِ اسمِ دوم در ساخت های اسم + کسره اضافه + اسم را به دو نوعِ مضاف الیه اسمی و مضاف الیه وصفی تقسیم می کنند. آن ها به درستی برخی ویژگی های مغفول مانده گروه های اسمی زبان فارسی را تأکید می کنند، امّا به نظر می رسد در توصیف صحیح این ویژگی ها ناموفّق هستند. اوّل اینکه آن ها معیارهای مناسبی برای تشخیص مضاف الیه وصفی و تمایزِ آن با ساخت های دیگر ارائه نمی دهند. دوم اینکه مواردی که به مثابه نمونه های مضاف الیه وصفی مدّ نظر دارند، با وجود شباهتِ کلّی شان، تفاوت های ماهوی با یکدیگر دارند و نمی توان آن ها را در یک دسته قرار داد. سوم اینکه آن ها در نهایت معیارهای قطعی یا جامع و مانع برای تشخیص مضاف الیه وصفی به دست نمی دهند و آن را به عوامل بافتی و کلامی وامی گذارند.    

هدف از پژوهش حاضر بررسی نظام تقابل واجی زبان فارسی امروز در چارچوب مبانی نقش گرایی است. پرسش اصلی پژوهش، ناظر به میزان بهره برداری واج شناسی زبان فارسی از تقابل هر دو واج در واژه سازی است. داده های پژوهش شامل 41718 جفت کمینه است که از یک واژگان زایا به حجم 52858 مدخل با استفاده از برنامه ای رایانه ای استخراج شده اند. سپس، میزان تقابل واجی برای همخوان ها و واکه های فارسی به صورت مجزا محاسبه شد. تجزیه و تحلیل یافته های آماری نشان داد میزان تقابل واجی واکه ها در جفت های کمینه فارسی برحسب مشخصه های ارتفاع زبان و کشش برای طبقات غیرشبیه بیشتر از همین میزان برای طبقه شبیه است؛ اما برحسب محل تولید برای طبقات شبیه بیشتر از همین میزان برای طبقه غیرشبیه است. علاوه بر آن، میزان تقابل واجی همخوان ها برحسب رسایی، نحوه و محل تولید برای طبقات شبیه و غیرشبیه متفاوت عمل می کند، به طوری که اعضای تقابل مستقل از تعداد هجا گرایش به غیررسا و تیغه ای بودن دارند.

هدف این مقاله بررسی شباهت حروف الفبای فارسی و تأثیر آن بر رخ دادن خطای دیداری هنگام خواندن و استخراج ماتریس ابهام برای حروف با رویکردی واج شناختی است. ارائه دسته بندی جدیدی از الفبا مبتنی بر شباهت حروف، می تواند به کنترل خطاهای خواندن ناشی از شباهت حروف، کمک کند. با استفاده از نرم افزار ای-پرایم و روش «انتخاب اجباری تناوب دوتایی» آزمایشی متناسب با دستگاه خط و واج شناسی زبان فارسی طراحی شد. 55 جفت کمینه نوشتاری متناسب با آزمون انتخاب شد. به شرکت کنندگان رشته همخوان-واکه ابتدای محرک ثانویه به عنوان پیش نمایش و سپس کلمه هدف و پس نمایش عرضه شد. در پایان، کلمه هدف و محرک ثانویه به نمایش درآمدند تا تشخیص کلمه هدف توسط شرکت کنندگان اندازه گیری شود. با بررسیِ همزمانِ درک دیداری و واجیِ شرکت کنندگان، یافته های آماری نشان دادند که کلمات دارای حروف شبیه در مقایسه با کلمات دارای حروف غیرشبیه بیشتر اشتباه می شوند.

مسأله ای که در دو دهه ی اخیرِ مطالعات عصب شناختی زبان بسیار به آن پرداخته شده است، چگونگی پردازش واژه ها در مغز و تفاوت های آن با پردازش واژه های ناآشناست. فرآیند دسترسی واژگانی در پردازش شنیداری کلام در همان 200 هزارم ثانیه ی ابتدایی پس از شروع واژه، در مغز آغاز می شود. اینکه در کجای این مسیر راه واژه ها، شبه واژه ها و ناواژه ها از هم جدا می شود، پرسشی است که سعی در پاسخ گویی به آن برای فارسی زبانان داشته ایم تا به چگونگی فرآیند تشخیص واژه ها، پردازش آنها نسبت به دیگر زنجیره های آوایی، و نقض قواعد واج آرایی پی ببریم. حین یک آزمون تصمیم گیری-واژگانی شنیداری، سه نوع محرک هم ساخت (واژه، شبه واژه، ناواژه) در میان جملاتی با ساختار یکسان به شرکت کننده ها ارائه شد. فعالیت مغزی آنها در طول آزمون با استفاده از دستگاه الکتروانسفالوگرام یا ای ای جی (eeg) ثبت شد. داده های پتانسیل های رخدادی ، ای آرپی (ERP)، حاکی از آن بود که در نواحی پیشین مغز، در پردازش ناواژه ها اثر مؤلفه ی مثبت مؤخر (LPC) مشاهده می شود که می تواند بازتابی از نقض قواعد واج آرایی زبان فارسی باشد. به علاوه، در نواحی آهیانه، اثر N400 برای ناواژه ها و شبه واژه ها مشهود بود که خبر از فعالیت بیشتر مغز در تلاش برای ایجاد هم بستگی معنایی دارد. همچنین، بررسی تأخیر مؤلفه ی N400 نشان داد که در نواحی آهیانه این اثر برای شبه واژه ها زودتر از دیگر محرک ها اتفاق می افتد. نتایج حاصل، در کنار شباهت هایی که با یافته های پژوهش های انجام شده در دیگر زبان ها دارد، تفاوت هایی را نیز نشان می دهد که بیشتر به جایگاه مؤلفه های مشاهده شده مربوط است.

در این مقاله فرایندهای واجی در محل وقف در چارچوب رویکرد بهینگی موازی بررسی می شود. واکه های کوتاه، فارغ از نقش صرفی و نحوی آن، تکواژ نشاته نکره /n/ و حالت فاعلی /u/ و اضافی /i/ در محل وقف حذف می شوند. واکه افتاده حالت مفعولی /a/ نیز به دلیل رسایی بالا در برابر حذف، مقاومت می کند و به مورای خالی شده مجاور، پس از حذف تکواژ نکره، گسترده و کشیده می شود. نشانه مفعولی تنها در مقوله های اسمی مؤنث مفرد حذف می گردد که آن نیز با توجه به رتبه بندی صحیح محدودیت هایی که مانع هر گونه پسوند تصریفی پس از تکواژ نشانه تأنیث می شود، قابل تببین است. در این مقوله های اسمی علاوه بر حذف تکواژهای نشانه نکره و حالت، نشانه تأنیث /t/ نیز نادهانی و تبدیل به [h] می شود. طبق یافته های این پژوهش، رتبه بندی محدودیت ها از حضور هجای سبک در محل وقف جلوگیری می کند و فرایندهای حذف و کشش بمنظور تبدیل هجای سبک به سنگین و یا فوق سنگین صورت می گیرد.

در این مقاله [1] ، فرایند درج همخوان میانجی در زبان ترکی آذربایجانی (گویش تبریزی) برپایه نظریه بهینگی (رویکرد موازی) بررسی می شود. برای انجام این پژوهش، 90 واژه اصیل ترکی و 50 واژه قرضی به صورت میدانی گردآوری شده است. هدف از انجام پژوهش حاضر این است که مشخص شود در چه شرایط واجی، درج همخوان میانجی صورت می گیرد و محدودیت های نشان داری فعّال در تبیین فرایند مذکور کدام اند. بررسی داده ها نشان می دهد که در این زبان، هنگام افزودن پسوند متشکل از یک (واکه) واج با واکه دارای مشخصه ]+افراشته[ به ستاک یا پسوند قبلی، همخوان /n/ و حین افزودن یک (واکه) واج یا چند (یک همخوان + یک واکه) واج با واکه دارای مشخصه ]-افراشته[ به ستاک یا پسوند قبلی همخوان /j/ درج می شود. بررسی و تحلیل داده ها حاکی از آن است که در شرایط واجی مذکور هنگام وقوع التقای واکه ای، محدودیت نشان داری ONSET بر محدودیت پایایی DEP تسلط می یابد و محدودیت های معرّفی شده با رتبه بندی ثابت به سادگی از عهده تبیین فرایند درج همخوان میانجی برمی آیند. [1]. این مقاله حاصل پژوهش نویسندگان در دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل است.

در مقاله حاضر فرایند آوایی حذف همخوان / ʁ / در گویش تبریزی رایج در مناطق مرکزی تبریز، در محیط های واجی مختلف و در چارچوب نظریه بهینگی رویکرد موازی بررسی می شود. هدف از انجام پژوهش حاضر فهم این نکته است که این همخوان در کدام شرایط واجی حذف می شود. تعیین محدودیت های حاکم بر  فرایند حذف از رهگذر بررسی تعامل بین محدودیت های نقض پذیر جهانی و رتبه بندی آن ها از دیگر اهداف نگارندگان این مقاله است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و میدانی انجام می شود. بررسی و تحلیل داده هایی که براساس جایگاه حذف همخوان / ʁ / طبقه بندی شده اند، بیانگر آن است که همخوان / ʁ / در مرز بین دو هجا – در جایگاه پایانه هجای اول و در جایگاه آغازه هجای دوم- همواره حذف می شود. البته لازم به ذکر است که این همخوان در آغازه واژه تظاهر ندارد و از پایانه واژه نیز حذف نمی شود. در هر دو جایگاه فوق، محدودیت های نشانداری MAX-ʁ≠ و *ʁ فعال هستند و در رتبه بالاتری نسبت به محدودیت پایایی  MAX-IOقرار دارند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهند که در هر دو جایگاه، متعاقب فرایند حذف همخوان / ʁ /کشش جبرانی، حذف و تغییر در ساختار هجا روی می دهد. همچنین براساس یافته ها، محدودیت های معرفی شده با رتبه بندی ثابت به راحتی از عهده تبیین حذف این همخوان در  هر دو جایگاه مذکور و عدم حذف آن از جایگاه پایان واژه برمی آیند. 

پژوهش حاضر با هدف بهبود بازسازیِ گفتار در زبان فارسی و بررسی افت منحنی فرکانس پایه بین دو قله زیروبمی در چارچوب نظریه خودواحد عروضی آهنگ انجام شده است. دو فرضیه اصلی این پژوهش افت فرکانس پایه از طریق وقوع قاعده درون یابی آوایی و یا از طریق وقوع قاعده گسترش نواخت است و پیش بینی می شود که فرضیه اول پژوهش تأیید شود. داده های پژوهش، شامل 45 ساخت پی بستی، با توجه به واکدار بودن همخوان ها در تمامی هجاها بین دو قله زیروبمی طراحی شده و فاصله دو قله با افزودن به تعداد هجاهای بدون تکیه از مقدار صفر تا دو هجا افزایش داده شد. تعداد 1350 داده از 30 گویشور فارسیِ معیار ضبط و جمع آوری شد. این داده ها در نرم افزار پرات تحلیل آوایی شد و نتایج این تحلیل در برنامه اس پی اس اس بررسی شد. نتایج تحلیل ها نشان داد فاصله قله اول تا دره منحنی با افزایش تعداد هجاها افزایش یافته که نشان گر برهم نهادگیِ این دره با ابتدای هجای تکیه بر است. اختلاف معنادارِ این فاصله میان سه گروهِ داده ها به صورت دوبه دو نیز نشان دهنده افزایش آن به نسبت افزایش تعداد هجاهای بدون تکیه است. همچنین منحنی فرکانس پایه به طور میانگین برای داده ها رسم شد که نشان داد این افتِ میان دو قله تدریجی است و از طریق وقوع درون یابی رخ می دهد.