قسمیات

سوگندنامه نوع ادبی ویژه ای در ادبیات فارسی است. در این نوع ادبی که نمونه های فراوانی از آن در دیوانهای شاعران و تذکره ها و جُنگ ها ضبط شده است، شاعر بر طبق مبانی و اصولی خاص و شناخته شده، می کوشد تا با به کارگیری ساختارهایی ویژه و در ضمن قصیده ای مدحی، خود را از اتهاماتی که به وی وارد شده است، تبرئه نماید و برای آن که ممدوح، سخن وی را باور کند، پیاپی سوگند می خورد. در تحقیقاتی که تاکنون دربارة این نوع ادبی منتشر شده است، محقّقان به صرف این که در شعری سوگند آمده باشد؛ آن را سوگندنامه محسوب کرده اند، در حالی که آوردن سوگندهای پیاپی در قالب قصیده، مهم ترین مشخّصة این نوع ادبی است و اگر چنانکه در ضمن قالبهای شعری دیگری چون قطعه، غزل و مثنوی سوگند آمده باشد، نمی توان آن را به معنای دقیق، سوگند نامه خواند. در برخی از جُنگها و دیوانهای شعر، سوگندهای پیاپی را در غیر از قالب قصیده، قسم نامه یا قسمیه خوانده اند. در این نوشتار تمام نمونه های سوگندنامه ها را که از آن آگاهی داشته ایم، بر اساس سیر تاریخی آنها، از قدیم به جدید گرد آورده ایم و قالب، موضوع، درونمایه، ساختار، لحن، مخاطب و مناسبات بینامتنی آنها را بررسی کرده ایم.

از آثار برجای مانده از حسن بن عبدالمؤمن خویی، ملقب به حسام الدین خویی، ادیب و منشی مشهور قرن هفتم هجری، تا کنون چند رساله منتشر شده است. اغلب آن ها به نثر است و در زمینه تعلیم انشاء و فن ترسل. حسام الدین خویی، در زمانه خود و در میان معاصران، به «حسام شاعر» معروف بوده است، ولی از سروده هایش، جز منظومه هایی کوتاه و ابیاتی پراکنده در ضمنِ آثار منثور، عجالتاً چیزی در دست نیست. در این مقاله، منظومه ای 145 بیتی از حسام الدین خویی، برای نخستین بار، معرفی و عرضه شده است که بخشی از «قسمیّات» اوست. منظور از «قسمیّه»، در این نوشته، «قطعه» کوتاهی است که معمولاً با «به خدایی که» یا «بدان خدای که» آغاز می شود. با بررسی پیشینه این نوع شعر، در آغاز، نمونه هایی از قسمیّه های شاعران متقدم به دست داده ایم. سپس به بررسی قسمیّات حسام الدین خویی و ابتکاراتش در این زمینه پرداخته ایم. در خاتمه، متن قسمیّات او، بر اساس دو مجموعه نویافته در کتابخانه های ترکیه، تصحیح و عرضه شده است .