مهدی جاودانی مقدم

ارزیابی زمینه های تغییر و استمرار در راهبرد سیاسی- امنیتی آمریکا در خاورمیانه (2001-2021) چکیده منطقه خاورمیانه در قرن بیستم میلادی به دلیل موقعیت ژئوپلتیک و ویژگی های ژئواکونومیک آن همواره یکی از مهمترین مناطق استراتژیک در سیاست جهانی به حساب آمده است. درواقع، اگرچه خاورمیانه در ابتدا به عنوان مهد تمدن بشری و سپس در قالب تمدن اسلامی، در دوره هایی از تاریخ جهان از اهمیت بسیاری برخوردار بوده اما در عمل، این منطقه پس از گذشت بیش از شش سده، در قرن بیستم مجددا به هارتلند سیاست بین الملل بازگشت. این مقاله تلاش دارد تا با بررسی عوامل موثر بر اهمیت خاورمیانه در استراتژی کلان ایالات متحده آمریکا، به این سوال اصلی اصلی بپردازد که مهمترین زمینه های تغییر و استمرار راهبرد سیاسی- امنیتی آمریکا در خاورمیانه پس از 11 سپتامبر تا کنون کدامند؟ فرضیه این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته بر این اساس استوار است که میزان وابستگی آمریکا به انرژی منطقه، تجارت تسلیحاتی، نقش لابی ها، سیاستگذاریِ تولید امنیت و ناامنی در خاورمیانه به عنوان هژمون فرامنطقه ای، ظهور بازیگران جدید دولتی و غیردولتیِ چالشگر هژمونی آمریکا و بویژه تلاش این کشور برای مهار چین و پیگیری سیاست چرخش به آسیا، مهمترین زمینه های تغییر و استمرار در راهبرد سیاسی-امنیتی آمریکا در خاورمیانه در دو دهه اخیر هستند. • واژگان کلیدی: راهبرد، خاورمیانه، ایالات متحده آمریکا، ایران، امنیت ملی.

پس از پایان جنگ سرد و تحول کارکردی و مأموریتی ناتو، این سازمان بین المللی، در اقصی نقاط دنیا ازجمله خاورمیانه و خلیج فارس حضور پیدا نمود. ناتو در سال ۱۹۹۴ به وسیله برنامه گفت وگوی مدیترانه و در سال ۲۰۰۴ به وسیله برنامه ابتکار همکاری استانبول حضور خود را در منطقه تحکیم نمود. بر این اساس ناتو دارای علل و انگیزه های فراوانی برای حضور در منطقه است که ازجمله آن ها می توان به تأمین امنیت انرژی دنیای غرب، مبارزه با تروریسم، ارتباط با رژیم صهیونیستی و در نهایت محصور نمودن ایران اشاره نمود. در این پژوهش تلاش می شود تا اهداف و دلایلی که موجب افزایش حضور ناتو در خلیج فارس از سال ۲۰۱۱ میلادی و در پرتو سیاست تمرکززدایی آمریکا و چرخش به شرق گردیده است، بر اساس روش توصیفی تحلیلی در قالب نظریه واقع گرایی تحلیل و ارزیابی شود. در راستای تحقق هدف پژوهش این سؤال مطرح می شود که حضور ناتو در خلیج فارس به دنبال سیاست تمرکززدایی از خاورمیانه بر مبنای چه اهدافی قابل تحلیل و ارزیابی می-باشد؟، در پاسخ به این سؤال باید گفت که افزایش حضور ناتو در منطقه خلیج فارس در پرتو سیاست تمرکززدایی آمریکا از خاورمیانه در راستای تحقق اهداف مشترک آمریکا و ناتو نظیر استمرار حضور نیابتی آمریکا، احاله مسئولیت به متحدین بین المللی، مشارکت ناتو در تأمین امنیت جهانی، تضمین امنیت انرژی و حمایت از متحدین منطقه ای و قابل تحلیل و ارزیابی می باشد.

انرژی به عنوان پاشنه آشیل بسیاری از روندهای جهانی بوده و نفت نقش خون تمدن و صنعت در قلب اقتصاد جهانی را دارد. برای سیاست گذاری بر این ماده استراتژیک، اوپک به عنوان یک سازمان بین المللی تخصصی فرامنطقه ای، توسط پنج عضو موسس ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت و ونزوئلا در کنفرانس 10 تا 14سپتامبر سال 1960 در بغداد تشکیل شد. این سازمان تنها با داشتن کمتر از 5 درصد جمعیت جهان و دارا بودن 89/81 درصد از ذخایر اثبات شده نفت خام و حدود 40 درصد از سهم تولید نفت خام جهانی در تضمین امنیت عرضه پایدار انرژی در اقتصاد جهانی نقش آفرین بوده است. عملکرد اوپک از زمان تاسیس تاکنون از فراز و نشیب هایی برخوردار بوده است. حال سوال اصلی این است که اوپک چه جایگاهی در اقتصاد جهانی در دهه کنونی دارد. فرض بر این است که این سازمان با عبوراز دوره های فراز و نشیب ، در سن 58 ساله خود  دچار نزول جایگاه در اقتصاد جهانی شده است. هدف این پژوهش بررسی عوامل شکل گیری ، تحول اوپک و شناخت بیشتر جایگاه این سازمان در اقتصاد جهانی در دهه کنونی است . طرح الگوی تعامل سازنده هوشمند برای ارتقائ انسجام درون سازمانی و جایگاه آن در اقتصاد جهانی یکی از ابتکارات این پژوهش است. برای گردآوری داده ها از روش اسنادی- کتابخانه ای و برای تحلیل موضوع از نظریه رئالیسم در اقتصاد سیاسی بین الملل رابرت گیلپین بهره برده،روش تحقیق ما در این مقاله توصیفی - تحلیلی است.

«انزوای استراتژیک»، یکی از مهمترین چالش های دکترین امنیتی رژیم صهیونیستی از ابتدای تاسیس این رژیم تا کنون بوده است. در این راستا، اسرائیل با تدوین استراتژی ائتلاف با قدرت های بزرگ و اتحاد پیرامونی، درصدد دستیابی به متحدان منطقه ای و جهانی به منظور حفظ بقای خود است. این مساله در دو دهه اخیر با تمرکز بر کشورهای عربی خلیج فارس از جمله امارات متحده عربی پیگیری شده و در سال 2020 در قالب «توافق ابراهیم» عملیاتی شده است. این مقاله به این سوال اصلی می پردازد که سیاست خارجی رژیم صهیونیستی در قبال امارات متحده عربی چگونه بوده و روابط آنان چه تاثیراتی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی-تبیینی صورت گرفته نشان می دهد که سیاست خارجی اسرائیل در قبال امارات با هدف ارتقای همکاری ها در همه سطوح و گسترش عمق استراتژیک در منطقه خلیج فارس، موازنه گری سخت و نرم علیه ایران، ناامن شدن محیط پیرامونی آن و بالتبع، کاهش ضریب امنیت ملی آن پیگیری می شود.

جهان عرصه رقابت و همکاری بازیگران سیاسی- فضایی و کنشگران اقتصادی برای تأمین امنیت، حفظ منافع ملی و توسعه سطح رفاه است. یکی از مهم ترین عوامل دسترسی به این مهم، شناسایی، سیاست گذاری و به کارگیری قدرت در جهت دسترسی به مناطق راهبردی جهان است. داده های موجود گویای آن است که درآینده نزدیک، اقیانوس هند، به مرکز توجهات جهانی در قرن بیست و یکم تبدیل خواهد شد. این منطقه از جهان با عواملی همچون افزایش تجارت بین المللی، تغییرات جمعیتی، ادغام اقتصادها، مدرنیزه شدن بنادر و کشتیرانی، افزایش وابستگی قدرت های اقتصادی در تأمین انرژی و رشد منافع راهبردی قدرت ها مرتبط است. ازاین رو، اقیانوس هند به عنوان یک حوزه رقابتی شدید بین آمریکا، چین، هند و دیگر قدرت های جهانی پدیدار خواهد شد. به دنبال آن امنیت ملی ایران به ویژه حوزه امنیت دریایی نیز متأثر خواهد شد. این مسئله از نشانگان مهمِ گذار از ژئوپلیتیک سنتی و ورود به ساختار جدید ژئوپلی نومیک جهانی است. در این چارچوب، سوال اصلی این مقاله این است که مهمترین مسائل و موضوعات موجود در معادلات قدرت های جهانی در بستر ساختار جدید ژئوپلی نومیک جهانی با تمرکز بر اقیانوس هند کدامند و چه تأثیری بر امنیت ملی ایران خواهد داشت؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است، نشان می دهد که امنیت خطوط دریایی، دسترسی مطمئن به انرژی، رقابت چین و آمریکا، تنش ها بر سر منابع بستر و زیر بستر دریا و به دنبال آن شکل گیری ائتلاف های امنیتی از مسائل و موضوعات مهم در حوزه راهبردی اقیانوس هند می باشند که تأثیر مستقیمی بر امنیت ملی کشور به ویژه در حوزه اقتصاد دریایی و بازدارندگی نظامی در بستر دریا خواهد گذاشت.

طرح های صلح پیشین جهت حل مسئله فلسطین به علت عدم توجه مؤثر به چالش های سرزمینی از یک سو و انگاره های هویتی و نمادین دخیل در این مناقشه از سوی دیگر قادر به حل پایدار این منازعه نبوده اند و طرح معامله قرن هم از این قاعده مستثنی نیست. در این راستا پرسش اصلی مقاله حاضر این است که مهم ترین چالش های ژئوپلیتیکی مذاکرات صلح خاورمیانه با تمرکز بر معامله قرن کدامند؟ یافته های این پژوهش که با رویکرد توصیفی-تحلیلی، روش اسنادی و گردآوری داده های کتابخانه ای به دست آمده، نشان می دهد که چالش های عمیق سخت و نرم ژئوپلیتیکی دخیل در مسئله فلسطین نظیر فقدان دولت مستقل فلسطینی و فقدان عمق استراتژیک آن، عدم پیوستگی سرزمینی، عدم ارائه راه حل پایدار برای آوارگان داخلی و خارجی فلسطینی، چالش های هیدروپلیتیک با همسایگان و بی توجهی به انگاره های نمادین دینی، هویتی و تمایلات ناسیونالیستی، مهم ترین چالش های ژئوپلیتیکی مذاکرات صلح خاورمیانه هستند که در معامله قرن نیز مانند طرح های صلح پیشین نادیده انگاشته شده اند.

منطقه خاورمیانه در قرن بیستم میلادی به دلیل موقعیت ژئوپلتیک و ویژگی های ژئواکونومیک آن همواره یکی از مهم ترین مناطق استراتژیک در سیاست جهانی به حساب آمده است. درواقع، اگرچه خاورمیانه در ابتدا به عنوان مهد تمدن بشری و سپس در قالب تمدن اسلامی، در دوره هایی از تاریخ جهان از اهمیت بسیاری برخوردار بوده اما در عمل، این منطقه پس از گذشت بیش از شش سده، در قرن بیستم مجددا به هارتلند سیاست بین الملل بازگشت. این مساله بویژه با اکتشاف و استخراج نفت در این منطقه و اهمیت روزافزون آن در اقتصاد سیاسی بین الملل و رقابت قدرت های بزرگ بر سر منابع انرژی جهان، زمینه تشدید بی ثباتی و آشوب مستمر و منازعات درون منطقه ای را بوجود آورد. این مقاله تلاش دارد تا با بررسی عوامل مؤثر بر اهمیت خاورمیانه در استراتژی کلان روسیه، به این سوال اصلی اصلی بپردازد که مهم ترین زمینه های تغییر و استمرار راهبرد سیاسی- امنیتی روسیه در خاورمیانه پس از 11 سپتامبر تا کنون کدامند؟ فرضیه این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیل صورت گرفته بر این اساس استوار است که رویکرد روسیه در خاورمیانه از اولویت ها و اصول سیاست خارجی متعددی سرچشمه می گیرد که برخی از آن ها را می توان از دکترین روسیه و بیانیه های دولتی درک کرد. به طور کلی، راهبرد امنیت ملی روسیه به دنبال افزایش امنیت انرژی بوده و هدف دکترین نظامی روسیه، گسترش همکاری های «نظامی- سیاسی» و «نظامی- تکنیکی» با کشورهای خارجی است.

منطقه غرب آسیا یکی از مهمترین مناطق بین المللی است که در سال های اخیر به ویژه پس از بیداری اسلامی (2011) با تحولات عمیق و گسترده ای مواجه شد. این مسئله، نه تنها سیاست خارجی و امنیتی دولت ها را متحول ساخت بلکه با بازتعریف ائتلاف ها و اتحادهای جدید، زمینه تغییر نظم موجود و شکل گیری واقعیت های نوین استراتژیکی را در منطقه به وجود آورد. در این میان، امارات متحده عربی، علی رغم روابط گسترده ای که از سالیان گذشته با رژیم صهیونیستی داشت، به عنوان سومین کشور عربی، به طور رسمی در سپتامبر 2020 روابط خود را با این رژیم علنی ساخت و دومینویی از عادی سازی روابط میان اعراب با رژیم صهیونیستی را پس از 26 سال به حرکت درآورد. در این چارچوب، این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال اصلی است که مهمترین متغیرهای تأثیرگذار در علنی سازی روابط امارات متحده عربی با رژیم صهیونیستی کدامند و این مسئله، چه تأثیری بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد؟ یافته های این مقاله با تأکید بر موازنه تهدید، نشان می دهد که موازنه سازی در برابر محور مقاومت (و به ویژه گروه های اخوانی)، اندیشیدن به خاورمیانه پساآمریکا و هراس از سیاست های واشنگتن، جلب حمایت آمریکا و استفاده از لابی های صهیونیستی و همچنین بهره مندی از مزایای فناورانه رژیم صهیونیستی، متغیرهای اصلی و تأثیرگذار در علنی سازی روابط امارات متحده عربی با رژیم صهیونیستی به شمار می آید. چنین رخدادی، برای جمهوری اسلامی ایران فضای ژئوپولیتیکی جدیدی را ایجاد نموده است که در آینده می تواند در قدرت ملی و نفوذ منطقه ای محور مقاومت به رهبری ایران تأثیرگذار باشد. 

استراتژی دریایی یکی از مهم ترین ابعاد استراتژی ملی قدرت های بزرگ به حساب می آید. این مساله اگرچه با تحول ماهوی قدرت در سیاست جهانی، اهمیتی را که آلفرد ماهان در «تاثیر و نفوذ قدرت دریایی در تاریخ» مطرح کرده بود را از دست داده است اما در دو دهه اخیر مجددا به عرصه رقابت ژئوپلیتیک قدرت های بزرگ بازگشته است. در این میان، حوزه ایندوپاسفیک و شکل گیری گروه بندی های جدیدی مانند کواد و آکوس در آن را می توان نقطه عزیمت جدیدی در بازی قدرت های جهانی دانست. در این راستا، این مقاله به این سوال اصلی پرداخته است که حوزه ایندوپاسفیک چه جایگاهی در معادلات ژئوپلیتیک قدرت های دریایی با تاکید بر گروه بندی های کواد و آکوس دارد؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته نشان دهنده انتقال تدریجی مرکز ثقل اقتصاد و سیاست جهانی از اقیانوس اطلس به اقیانوس هند-آرام است که در پرتو ائتلاف بندی های نظامی و امنیتی جدید به تشدید رقابت و تنش میان قدرت های بزرگ دریایی منجر خواهد شد.

جنگ روسیه و اوکراین از مهم ترین تحولات قرن جدید است که با واکنش های متفاوت دولت ها مواجه شده است. در این میان، عربستان سعودی به عنوان یکی از بازیگران استراتژیک منطقه خاورمیانه، رویکرد محافظه کارانه ای را باوجود شراکت راهبردی با ایالات متحده آمریکا پیگیری کرده است. این پژوهش در پی پاسخ به این سوال اصلی است که سیاست خارجی عربستان در قبال جنگ اوکراین چه بوده و تحت تأثیر چه متغیرهایی شکل گرفته است؟ یافته های این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و در چهارچوب واقع گرایی نئوکلاسیک مورد ارزیابی قرار گرفته نشان می دهد که مجموعه ای از متغیرها مانند برداشت نخبگان حاکم در عربستان از ماهیت جنگ اوکراین در کنار عملکرد ایالات متحده در سال های اخیر در قبال تحولات منطقه غرب آسیا به ویژه در قبال جمهوری اسلامی ایران و پیگیری دکترین اِحاله مسئولیت و کاهش تعهدات آن در این منطقه، تغییرات ساختاری در نظام بین الملل و الزامات چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی باعث شده که این کشور سیاست «متوازن» (نه «خنثی») را در قبال جنگ اوکراین پیش بگیرد تا روابط خود را با دو طرف منازعه حفظ کند. 

بحران سوریه از پیچیده ترین بحران های امنیتی چند دهه اخیر محسوب می شود. این بحران با توجه به ویژگی ها، دامنه و پیامدهای آن، عملاً نه تنها منطقه خاورمیانه بلکه روابط بین الملل را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در این میان، اگرچه از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا کنون، همواره سوریه از جایگاه خاص و استراتژیکی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران برخوردار بوده و مسلماً بحران سوریه از ابعاد مختلف بر منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران تأثیر گذاشته است، اما مساله نوظهور جدید در خلال بحران سوریه، همگرایی استراتژیک ایران و روسیه در قبال این بحران بوده است به گونه ای که به اعتقاد برخی از کارشناسان و تحلیلگران، سطح روابط دو کشور را از همکاری منفعت محور موقت تا اتحاد استراتژیک ارتقا داده است. سئوال اصلی ای که در صدد پاسخگویی به آن برآمده ایم این است که علل بنیادین همگرایی سیاست خارجی ایران و روسیه در بحران سوریه کدامند؟ و آیا این بحران به تحولی اساسی در روابط ایران و روسیه منجر خواهد شد؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که اگرچه تلاش برای حفظ توازن منطقه ای، مقابله با گسترش و نفوذ غرب و حمایت از دولت اسد، مهم ترین علل اساسی ای بوده اند که زمینه همگرایی راهبردی ایران و روسیه در بحران سوریه را بوجود آورده اند اما محدودیت ها و چالش های روابط ایران و روسیه همچنان مانع از همگرایی قوی تر دو کشور در بلند مدت خواهند شد. این پژوهش از نظر روشی توصیفی-تحلیلی و از نظر هدف کاربردی می باشد که در آن تلاش خواهد شد با استفاده از مقالات علمی و پژوهشی و دیگر منابع کتابخانه ای به تحلیل و تبیین موضوع پیش رو پرداخته شود.

در دهه های اخیر، چین به عنوان یکی از بزرگ ترین قدرت های اقتصادی و سیاسی جهان شناخته شده و نقش خود را در نظام بین الملل به طور قابل توجهی تقویت کرده است. این روند نه تنها در روابط جهانی تأثیر گذاشته، بلکه به ویژه برای اتحادیه اروپا، چالش ها و فرصت های جدیدی را ایجاد کرده است. اتحادیه اروپا، به عنوان یک نهاد چندملیتی با منافع اقتصادی و سیاسی گسترده، به دقت درحال مدیریت روابط خود با چین است تا ضمن بهره مندی از مزایای اقتصادی، نگرانی های مربوط به مسائل حقوق بشر، امنیت و اثرات ژئوپلیتیکی را نیز مدنظر قرار دهد. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که در موقعیت جغرافیایی استراتژیکی واقع شده و دارای منابع طبیعی غنی است، به روابط با چین توجه ویژه ای دارد. ایران در تلاش است تا از این روابط برای مقابله با تحریم های بین المللی و بهبود وضعیت اقتصادی خود بهره برداری کند. بااین حال، تغییرات در سیاست های اتحادیه اروپا و رویکردهای چین می تواند تأثیرات عمیقی در آینده روابط ایران با این دو بازیگر مهم داشته باشد. این مقاله رویکرد سیاسی و اقتصادی اتحادیه اروپا درقبال چین و تأثیر آن در جمهوری اسلامی ایران را بررسی کرده است. از یک سو، تحلیل استراتژی های کلیدی اتحادیه اروپا در تعامل با چین و از سوی دیگر، بررسی تأثیر این رویکردها در سیاست های اقتصادی و خارجی ایران، مباحث اصلی این تحقیق را تشکیل می دهند. هدف این پژوهش، ارائه یک درک جامع از تعاملات پیچیده بین این بازیگران و تحلیل پیامدهای آن برای جمهوری اسلامی ایران است.