زینب بهمنی گیلاوندانی

دیپلماسی عمومی یکی از مهم ترین مسائل مربوط به روابط خارجی کشورها و به طور کلی روابط بین الملل است که با توجه نوسعه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی که امروزه فاصله های زمانی و مکانی را نیز درنوردیده اند، اهمیت و کارکرد بیشتری یافته است. دیپلماسی عمومی با تاکید بر فرهنگ، مؤلفه های غیر مادی و هنجارها، به دنبال شکل دادن به هویت ها و ذهنیت افراد در دیگر جوامع است. این مؤلفه ها مشتمل بر طیف وسیعی از موضوعات و مفاهیم بوده و نمادها و ارزش های مذهبی را نیز در بر می گیرند. بر این اساس حجاب اسلامی به عنوان نماد و یک هنجار دینی، می تواند با تأثیر بر ذهن مخاطبان و بازنمایی تصویری خاص در جوامع، واجد کارکردهای دیپلماسی عمومی برای گفتمان اسلامی باشد. مقاله حاضر به دنبال آزمون این پرسش اصلی است که حجاب اسلامی چگونه می تواند موجب تقویت دیپلماسی عمومی گفتمان اسلامی شود؟ یافته ها حکایت از آن دارد که حجاب اسلامی به واسطه وجه نمادینِ خود، از طریق نماد سازیِ غیرکلامی و تصویرسازی مثبت در برابر گفتمان های رقیب، موجب تقویت دیپلماسی عمومی گفتمان اسلامی می شود. این پژوهش میان رشته ای، از نوع کیفی بوده و با استفاده از روش تبیینی با هدف شناسایی حجاب اسلامی به عنوان نماد و ابزاری غیرکلامی و بصری، در مسیر نهادینه کردن ارزش های فرهنگی گفتمان اسلامی انجام شده و نقش و تأثیر حجاب را به عنوان مقوّم گفتمان اسلامی نشان می دهد. چنین کارکردی در ذهن نومسلمانان و غیرمسلمانان جوامع اروپایی قابل ارزیابی و شناسایی بوده و یافته های پژوهش مؤیّد همین مدعاست.

کارکرد ارزش ها، هنجارها و فرهنگ در ساخت ذهنیت، هویت، و رفتار جوامع باعث گردیده است تا نقش این امور به مثابه قدرت نرم در دیپلماسی عمومی موردِتوجه اندیشمندان حوزه سیاست خارجی قرار گیرد. در این میان حجاب به عنوانِ نماد برجسته گفتمان اسلامی در چند دهه گذشته توانسته است نقش ویژه ای در تولید قدرت نرم گفتمانی در عرصه بین الملل ایفا نماید. به گونه ای که واکنش جدی قدرت های بزرگ در تقابل و به حاشیه راندن عاملان آن را به همراه داشته است. این واقعیت نشانگر ظرفیت حجاب به عنوانِ عنصر فرهنگی و ابزاری مؤثر برای ارتقای قدرت نرم و اهداف دیپلماسی عمومی گفتمان اسلامی است. نوشتار حاضر در پاسخ به این سوال که حجاب اسلامی چگونه موجب تقویت دیپلماسی عمومی و قدرت نرم گفتمان اسلامی در نظام بین الملل می شود به بررسی این ایده می پردازد که حجاب اسلامی به مثابه نماد گفتمانی و رسانه ارتباطی از طریق هویت سازی، ارتباط غیرکلامی و ایجاد کنش جمعی موجب بسط نظام گفتمانی در برابر گفتمان های رقیب گردیده و در نتیجه موجب تقویت دیپلماسی عمومی و قدرت نرم گفتمان اسلامی می شود. بازخوانی ظرفیت حجاب در نهادینه کردن ارزش های فرهنگی گفتمانی، ارتقای قدرت نرم و تقویت دیپلماسی عمومی از مهم ترین دستاوردهای این نوشتار است. روش پژوهش کیفی و تبیینی و با استفاده از داده های اسنادی است.

نظر به اهمیت مسئله حجاب اسلامی و نقش سیاسی−اجتماعی آن در جوامع و سطوح مختلف کنش اجتماعی در عرصه بین الملل، این موضوع یکی از اولویت های مطالعاتی حوزه سیاست بین الملل می باشد و هرگونه بحث درباره آن با مسائل سیاسی و بین المللی پیوند خورده است. ازسوی دیگر، شناخت نقش جهانی گفتمان اسلامی به طور عمیقی به بررسی ماهیت و کارکرد حجاب اسلامی به عنوان یکی از مؤلفه های قدرت ساز گفتمان اسلامی در حوزه قدرت نرم بستگی دارد. حجاب به عنوان عنصری فرهنگی و جلوه یافته از اصول و گفتمان اسلامی با ماهیت نرم توانسته است نقش ویژه ای در قالب چهره های قدرت ایفا نماید و تهدیدی برای گفتمان لیبرال غرب باشد. ازاین رو این سؤال مطرح است که حجاب اسلامی چگونه موجب تقویت قدرت نرم گفتمان اسلامی در سیاست بین الملل شده است؟ این پژوهش با نگرش سازه انگار انه و با بهره گیری از روش کیفی و به شیوه اسنادی به تبیین این ایده می پردازد که حجاب اسلامی به مثابه رسانه ارتباطی از طریق هویت سازی و بسط نظام گفتمانی در برابر گفتمان های رقیب، موجب تقویت قدرت نرم گفتمان اسلامی شده است. مهم ترین دستاورد این پژوهش تبیین نقش حجاب با توجه به ماهیت رسانه ای آن در پیشبرد اهداف قدرت نرم گفتمان اسلامی است.