مصیب صدیقی

در این مقاله به بررسی استعاره های مفهومی با تمرکز بر مفهوم «معرفت» در آثار احمد جام نامقی پرداخته شده تا نحوه کاربرد استعاره مفهومی و کارکردهای آن در ارتباط با مفهوم سازی «معرفت» مشخص شود. همچنین آشکار شود احمد جام از کدام یک از استعاره های مفهومی برای تبیین «معرفت» استفاده بیشتری کرده است. برای این منظور کلان استعاره های «معرفت» و خرده استعاره های مرتبط با آن استخراج گردید و برای عینیت بخشی به بحث، نمودار آن ها ترسیم شد. پس از تحلیل و بررسی، نگارندگان نشان داده اند که مبنای استعاره پردازی های «معرفت» در آثار احمد جام سه کلان استعاره است: «معرفت ماده است»، «معرفت ظرف است» و «معرفت انسان است». همچنین نشان داده اند شیخ جام برای اینکه مفهوم پیچیده «معرفت» را محسوس، ساده و قابل درک کند از کلان استعاره «معرفت به مثابه ماده است» و خرده استعاره های مرتبط با آن بیشتر از سایر استعاره ها کمک گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که آموزه های عرفانی احمد جام درباره معرفت بر محور چند کارکردِ محدود مانند فنا، تسلیم، تسلّط و ناشناختگی می چرخد. منشأ حضور این کارکردها، پنداشت احمد جام درباره خداوند است. وی معرفت و خداوند را یکی می داند. از دیگر نتایج این پژوهش آن است که دیدگاه مذهبی و قرآنی احمد جام و ارتباطی که با دربار داشته در نحوه کاربرد استعاره های «معرفت» و کارکرد آن و تجسم بخشیدن به مفهوم «معرفت» تأثیرگذار بوده است.

احمد جام نامقی یکی از عارفان قرن ششم و سنت نخست عرفانی، برای بیان و انتقال مفاهیم و آموزه های عرفانی خود از شگرد «تمثیل» کمک فراوانی گرفته است. بیشتر تمثیل های به کاررفته در آثار احمد جام کوتاه، توصیفی و برخاسته از بافت طبیعی زندگی بشری هستند. در این مقاله تمثیل های برگرفته از قلمرو زندگی بشری تحلیل و بررسی شده اند تا مشخص شود احمد جام تمثیلات خود را از کدام قلمروهای زندگی انتخاب کرده است همچنین نحوه پیوند میان مصداق و مفهوم و نقش آن ها در تبیین تجربه های باطنی و آموزه های عرفانی وی معلوم شود. برای این منظور، انواع گوناگونی از تمثیل های به کاررفته در آثار شیخ جام مشخص شد. سپس حوزه های زندگی که تمثیل بر محور آن ها پدید آمده تعیین شده است. با تحلیل و بررسی، هدف شیخ جام از بهره مند شدن از حوزه های مختلف زندگی در تمثیلات خود آشکارشده است و چگونگی پیوند میان ارکان تمثیل، مثال (مصداق) با مُمثّل (مفهوم) در تمثیلات مشخص شده است. یافته های این پژوهش نشان داده است که تمثیلات احمد جام برخاسته از قلمروهای مختلف زندگی روزمره است. وی با شناختی که نسبت به درک و فهم مخاطبان خود داشته تمثیلات خود را از زندگی روزمره و اموری آشنا و نزدیک به آن ها انتخاب کرده است. اموری مانند سیاست، مشاغل، ویژگی ظاهری انسان، گیاهان، حیوانات و پرندگان، آتش، دریا، شرایط جغرافیایی و زیستی. از دیگر یافته های پژوهش آن است که شیخ جام توانسته بر مبنای دیدگاه قرآنی و شریعت ورزی، ارتباط دوسویه با درباریان و آداب ورسوم اجتماعی پیوند و وجه شباهت های مناسبی بین مصادیق و مفاهیم برقرار کند.