سید محمدرضا طبسی

 به حکومت رسیدن قاجار برابر است با آشنایی ایرانیان با تحولاتی که جهان غرب را دگرگون نموده است و نیز موج تجددخواهی که بر اثر این آشنایی فضای سیاسی و فرهنگی کشور را در می گیرد. این موضوع زمینه های تغییر را در نقوش قالی های ایرانی فراهم می کند و موجب پدید آمدن سبکی نوپا در قالی ایرانی به نام قالی تصویری می گردد. سوال اصلی پژوهش آن است که تأثیر حاکمیت قاجار و تحولات این دوره تاریخی خاص بر درون مایه قالی های تصویری ایران چیست؟ هدف از این پژوهش درک چرایی پیدایش بافت قالی های تصویری با مضامین مختلف در قاجاریه است. روش استفاده شده در این پژوهش بر مبنای هدف بنیادین و بر مبنای ماهیت توصیفی تاریخی بوده و رویکردی تطبیقی دارد. نمونه های معرفی شده در این پژوهش از نوع سهمیه ای نمونه شاخص است که به روش اشباع نظری به گزین شده اند و بر مبنای روش کیفی تحلیل می شوند. یافته های این پژوهش بر مبنای مطالعات اسنادی نشان می دهند که برخی از سیاست های داخلی و خارجی قاجار به صورت مستقیم بر تعیین نقش قالی های تصویری تاثیر داشته و برخی از این نقش ها نیز متاثر از تحولات بین المللی بوده است. به طور کلی نتایج پژوهش بیانگر نشانه هایی از ظهور گفتمان تجدد در پیکره مطالعاتی است که می توان آن را انعکاس گفتمان مذکور در جامعه ایران دانست.

یکی از تحولاتی که قالی تصویری ایران در دوره قاجار از آن متأثر می شود، انقلاب مشروطه و وقایع پس از آن است که موجب می گردد تصاویری از قهرمانان مردمی و جان باختگان این انقلاب بر روی قالی های تصویری بافته شود. قالی میرزا کوچک خان، قالی شاخص تصویری متأثر از تحولات پس از انقلاب مشروطه تا ظهور پهلوی اول بوده که محل بافت آ ن به کاشان نسبت داده شده است. مسئله این پژوهش، چگونگی بروز نشانه های بصری متأثر از جنبش جنگل در این قالی و درک معانی ضمنی و صریح عناصر تصویری در پیوستگی با کتیبه های شعری است . هدف از این پژوهش دست یافتن به دلالت های معنایی پیکره مطالعاتی است. نگارندگان تلاش دارند با مطالعات اسنادی و میدانی در چهارچوب نشانه شناسی اجتماعی تصویر به توصیف و تحلیل قالی میرزا کوچک خان بپردازند و به این سؤال پاسخ دهند که «عناصر تصویری واژگانی بازنمایی شده در این قالی چه دلالت های معنایی دارند؟». یافته های پژوهش از این قرار است: کارکرد زنجیره ابیات حاشیه قالی در معرفی هویت کنشگر انسانی و محیط طبیعی، تلاش با هدف گذر از الگوی بصری مفهومی در متن به سوی الگوی روایی با کمک اشعار معرف، چینش ابیات قصیده در حاشیه قالی با توجه به قسمت های مختلف در نوع ادبی قصیده، ایجاد مشروعیت سیاسی از طریق بازنمایی کنشگر اصلی در مشابهت با قالی هایی که در آن ها پهلوانان و پادشاهان مقتدر ایران تصویر شده اند، ایجاد هماهنگی بین فرم شمسه های بازوبندی و محتوای حماسی مصرع ها و گسترش مفهوم ملی گرایی در ایران در زمان بافت، برجسته سازی میرزا کوچک، بیان تصویری مفهوم قبله آمال، تقدیس امر جهاد و جنبش جنگل در عناصر نوشتاری و معمارانه به ویژه انتخاب قاب محرابی. شناسایی مکان دقیق بافت قالی و بافنده آن از دیگر یافته های این تحقیق است.

بازنمایی ایران در شمایل یک زن، در آثار مکتوب یا تصویری اواخر قاجار و نیز عصر سلطنت پهلوی، امری مرسوم بوده است. قالی تصویری «مام وطن» نیز از این دست آثار است. هدف از این تحقیق، شناخت معانی موجود در عناصر تصویری متن مورد مطالعه، به ویژه «مام وطن»، با رجوع به پیش متن ها و تحولات تاریخی- اجتماعی است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعات اسنادی به تحلیل یک نمونه از این نوع قالی می پردازد و در جهت پاسخگویی به این پرسش بوده که هریک از عناصر تصویری بازنموده شده در متن و ترکیب آن ها با یکدیگر چه معنایی در یک نظام نشانه شناسانه می یابند؟ برای پاسخ به این سوال از چارچوب نشانه شناسی اجتماعی تصویر کرس و ون لیوون جهت شناخت ابعاد و کارکرد اجتماعی نشانه های تصویری قالی مذکور استفاده شده است. اهم یافته های پژوهش از سویی دلالت به برساختگی تصویر مورد مطالعه در توجیه قدرت گیری پهلوی اول دارد و از سوی دیگر نیز مشخص کننده ماهیت ایدئولوژیک و سوگیرانه متن است. نتایج این تحقیق، هم چنین آشکارکننده مفصل بندی گفتمان مسلط سیاسی در متن قالی به واسطه حضور عنصر تصویری «مام وطن» است و نیز بیانگر سطح معنایی نوستالژیک متن در تقدیس گذشته و بازتعریف آن در زمان حال می باشد. ایجاد مشروعیت برای شکل گیری قدرت در نظام سیاسی مردانه از طریق بازپراکنش دانش ضعف زنانه- مادرانه وطن در جامعه، با متنیت یافتن در سه قالب پوستر، پرده های قلمکار و قالی تصویری نیز از دیگر یافته های این پژوهش است. هم چنین روشن شد که متن از پیش متن های اروپایی تأثیر پذیرفته است و نیز مشخص گردید که با توجه به الهام پذیری قسمتی از پیکره مطالعاتی از نقش برجسته های باستانی، روش مورد استفاده دارای محدودیت هایی در توصیف متن می باشد.