مسعود کلانتری سرچشمه

پژوهش در اعتقادات و باورهای اقوام گوناگون، جز با کنکاش در اسطوره ها و آیین های اولیه ی آن ها کامل و جامع نخواهد بود. تمدن های کهن با نگاه ویژه ی خود در جهت توجیه حوادث طبیعی پیرامون خود برمی آمدند. منطقه البروج و صورت های فلکی آن نیز به عنوان گروهی از اجرام سماوی در فرهنگ ایران، همواره به عنوان عناصر و عواملی برای انتقال سرنوشت بشر از آسمان به زمین تلقی می شده است. این باور را می توانیم در متون پهلوی به جای مانده بیابیم و امتداد آن در متون تنجیمی و یا احکام نجوم در دوره ی اسلامی نیز قابل پیگیری است. در این متون نمادهای متفاوتی را به بروج دوازده گانه منتسب کرده اند و از آن ها نتایجی را برای اعمال روزمره ی مردمان گرفته اند و یا پیشگویی هایی را برای موارد مختلف از آن ها استنتاج کرده اند. به علاوه در برخی از باورها و رسومات عامیانه نیز ردپای صورت های فلکی منطقه البروج و اعتقادات بیرونی آن قابل تشخیص است. این پژوهش با رویکرد کیفی است که به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی با استفاده از داده های کتابخانه ای و تصاویر مرتبط صورت گرفته است.

نقوش دوازده گانه ای که برای صورت های فلکی منطق هالبروج 1 در نظر گرفته شده، ریشه در اسطوره ها و باورهای اقوام کهن،به ویژه اسطوره های بین النهرین و ایران دارد. باورهای مختلفی نیز در ارتباط با این گروه از اجرام آسمانی شکل گرفته است ونمونه های آن در هنرهای تجسمی سرزمین های مختلف قابل شناسایی است. در هنر ایرانی نیز صورت های فلکی منطقه البروج،از جمله نقوشی هستند که به عنوان آرایه های تزیینی در آثار مختلفی چه در دوره پیش از اسلام و چه در دوره اسلامی به کاررفته اند. فرش منطق هالبروج متعلق به قرن سیزدهم هجری نمونه ای از جمله این آثار است که صورت های فلکی در آن نمود ویژه ای دارد و تجسم این آرایه ها در متن فرش مشهود است. این مقاله به بررسی بن مایه های اسطوره ای صور فلکی منقوش درآن می پردازد. هم چنین در این پژوهش تلاش بر آن است که با مطالعه آثار باستانی و اسطوره های کهن تمدن های بزرگی چون بین النهرین و ایران به ریشه شناسی و تشریح معنایی نمادهای منطقه البروج ترسیم شده بر روی این فرش پرداخته شود.