محمدعلی زاغیان

با توجه به آسیب پذیری بالای بافت های تاریخی در هنگام وقوع زلزله و بررسی تجربه های پیشین، شناسایی عوامل مؤثر بر توانمندسازی بافت های تاریخی در برابر زلزله ازجمله مباحث مهم در فرآیند مدیریت بحران است که تحقق آن براساس مبانی توانمندسازی پیش از وقوع حادثه، از بروز و یا گسترش بحران های ثانویه ممانعت می کند. در بافت های تاریخی با توجه به قدمت ابنیه و نداشتن تدابیر لازم برای استحکام بخشی مناسب، وقوع زلزله باعث تخریب چشمگیر و میزان تلفات شدید انسانی و بی خانمانی وسیع ساکنان آنها خواهد شد. برای حل این مشکل نیاز است تا با تمرکز بیشتر بر این گونه از محدوده ها، به واکاوی این موضوع که نقش بسیار مهمی در آماده سازی جامعه و پیشگیری از فاجعه در ابعاد مختلف و نیز در فرآیند بازتوانی جامعه و بازسازی منطقه ی آسیب دیده دارد، پرداخته شود. روش انجام این پژوهش بر پایه اصول کیفی است. در این پژوهش با تمرکز بر بافت تاریخی کاشان به عنوان یکی از کانون های مهم وقوع زلزله؛ در چند مرحله به صورت گام به گام و به هم پیوسته، به موضوع مورد نظر در بخش های مختلف پرداخته شد. سپس جهت گردآوری معیارها از روش مصاحبه؛ تعیین جامعه هدف و نمونه گیری صحیح از روش تصمیم گیری چندمعیاره و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی AHP و در نهایت آزمون و طرح پرسشنامه خبره جهت مقایسه زوجی استفاده شده است. نتایج نشان می دهد پیش از وقوع زلزله در بافت های تاریخی می توان با توجه به شرایط حاکم بر این مناطق، با برنامه ریزی صحیح پاسخی مناسب برای شرایط بحرانی پیش بینی کرد. در همین راستا نیاز است تا مبانی و رویکردهای توانمندسازی در برنامه مدیریت بحران در بافت های تاریخی از طریق شناسایی، تحلیل و ارزیابی عوامل مؤثر در حوزه های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی و در نهایت ارائه راهکار مناسب ارائه شود.

تجارب زلزله های پیشین در ایران حاکی از نبود برنامه اسکان مبتنی بر ظرفیت های مکانی جامعه آسیب دیده است. به دلیل آسیب پذیری زیاد بافت های تاریخی و به منظور کاهش هزینه های اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن، مکان یابی اسکان موقت زلزله زدگان، یکی از مهم ترین چالش های برنامه ریزان به شمار می آید و نیازمند برنامه ریزی و بازطراحی است. با عنایت به نقاط کانونی بالقوه موجود ازجمله ابنیه متروکه و زمین های بایر، برنامه ریزی برای اسکان موقت زلزله زدگان در این گونه بافت ها ظرفیت هایی دارد که در صورت بهره مندی درست از آنها، آسیب های اجتماعی و ابعاد روحی - روانی ناشی از وقوع بحران به کمترین حد ممکن کاهش خواهد یافت. انتظار می رود با مکان گزینی درست محل های اسکان موقت، ضمن تمرکز برنامه ریزی های مبتنی بر ظرفیت های محلی، زمینه های کاهش مخاطرات اجتماعی و ابعاد اقتصادی نیز فراهم شود. پژوهش حاضر، کمّی و مبتنی بر تحلیل داده هاست. در حوزه روش شناسی، ضمن انجام مطالعات کتابخانه ای و واکاوی موضوع زلزله در بافت های تاریخی و مطالعات میدانی مبتنی بر نرم افزار GIS و روش سلسله مراتبی(AHP)، مکان های مناسب اسکان موقت اولویت بندی و تعیین شده اند. یافته های پژوهش مبین آن است که فاصله از سکونتگاههای پیشین، کاربری های منتخب برای اسکان، فاصله از شریان های دسترسی، فاصله از مراکز امدادی و مراکز بحران زا، مهم ترین مؤلفه های اثرگذار در مکان گزینی اسکان موقت به شمار می رود. در محله محتشم فضاهای باز، بایر و مخروبه و نیز آب انبارها ظرفیت های بالقوه ای هستند که غالباً در منطقه امن قرار گرفته اند و قابلیت تغییر کاربری را به فضاهای اسکان موقت دارند؛ به گونه ای که با طراحی یا باززنده سازی آنها، ساکنان در نزدیکی محل زندگی خود اسکان داده و از سرانه مطلوب شانزده مترمربعی به ازای هر نفر بهره مند خواهند شد.

کشاورزی در منطقه کاشان از گذشته های دور، فعالیتی دامنه دار و وسیع بوده و به شکل گیری سنت ها و فنون محلی منجر شده است. سنت ها و فنون یادشده در ارتباط با نحوه معیشت حاصل از زراعت، سامانه ای را شکل داده است که به واسطه ارزش های آن به عنوان میراث کشاورزی قابل شناسایی است. این میراث از ابعاد کالبدی قابل توجهی برخوردار است؛ زیرا هم شکل مزارع و خصوصیات آن ها و هم نحوه استقرار و بناهای مرتبط با مزارع قابل توجه اند. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که بسیاری از مزارع که ممکن است محصور یا بدون حصار باشند، شامل بناهایی نیز می شوند که درون یا گاه بیرون مزارع ساخته شده اند. گذشته از بناهای درون مزارع محصور که متصل به حصار نیز هستند، گونه هایی از کوشک های زراعی قابل شناسایی است که در میان یک مزرعه محصور و گاه میان مجموعه ای از مزارع غیر محصور قرار گرفته اند. در حال حاضر، بسیاری این ابنیه از یادها رفته اند و در حال تخریب اند. ارزش های مستتر در میراث کشاورزی منطقه و همچنین نشانه هایی که این بناها از نحوه کشاورزی و کار بر روی زمین زراعی آشکار می کنند، لزوم توجه به این بناها و حفاظت از آن ها را یادآور می شود. برای این منظور، نخست باید به این پرسش پاسخ داد که بناها و کوشک های زراعی به عنوان یکی از شاخص ترین عناصر تبیین کننده برخی ابعاد کالبدی میراث کشاورزی منطقه، چه ویژگی های مشترکی دارند؟ این مقاله در پی طرح این پرسش است و هدف از انجام این پژوهش، شناخت برخی از این بناهای ارزشمند و تأکید بر لزوم حفاظت از منظر کشاورزی این منطقه است. بخش اصلی این پژوهش بر پایه مشاهدات و برداشت های میدانی صورت گرفته و تلاش شده است که یافته ها با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و همچنین بررسی عکس های هوایی تکمیل شده و مورد ارزیابی قرار گیرند. نتایج بررسی ها نشان می دهد که مزارع بررسی شده دربردارنده بناهایی درون حصار خود یا بیرون از محدوده خود هستند. این بناها گاه به صورت کوشک هایی ساخته شده اند و بهره گیری از مناظر درون مزرعه یا دشت را فراهم می کرده اند.