مطالعات ادیان و عرفان تطبیقی

عشق یکی از اصول اساسی در جهان بینی عرفانی و از محوری ترین آموزه های صوفیانه است. از سویی عشق از مباحث عمده ی روان شناسی نیز به شمار می رود. با توجه به تأثیر شدید وین دایر(1940- 2015م) از ایدئولوژی شاعران و نویسندگان عارف، این مقوله در آثار وی نیز از اهمیّت به سزایی برخوردار گشته و به نقطه ی کلیدی در اندیشه و تفکر او بدل شده است. میان دیدگاه میبدی (متوفی 480 ه.ق) و مولوی (604- 672 ه.ق) با وین دایر مشترکات زیادی از جمله: فطری بودن عشق، پاک بازی در راه عشق، تسلیم در برابر معشوق و ذکر مدام و... نام برد. «عشق» به خداوند گره خورده است به گونه ای که سالک جز خدا چیزی را در نظر ندارد و بدون همراهی عشق الهی هیچ کاری پیش نخواهد برد. در مقاله ی حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی، دیدگاه میبدی پیرامون مؤلّفه های عشق و کمال طلبی با نظرات وین دایر و مولوی مقایسه شده است. تحلیل آراء این سه شخصیّت نشان می دهد که در ساختار مردم گرای عشق، موضوعاتی چون توجّه به مفاهیم اساسی اخلاقی انسانی، دوری از ذمایم و رذایل اخلاقی مشترک بوده است. با استناد به یافته های این بررسی میان رشته ای، اندیشه ی شکوفا بودن عشق به اثبات می رسد.

   رشید الدّین میبدی کتاب تفسیر کبیر کشف الاسرار و عُدّه الابرار را در سال 520 هجری به انجام رسانده است. این اثر یک دوره ی کامل ترجمه و تفسیر و تأویل آیات قرآن مجید را در بردارد. در جلد چهارم کشف الاسرار حکایت مؤذنی آمده که گرفتار عشق بانوی ترسایی می شود و درپی آن تمام اعتبار و احترام سالیان خود را از دست می دهد. به نظرمی رسد این حکایت عرفانی یکی از مآخذ عطّار نیشابوری(537-627) در روایت شیخ صنعان در مثنوی منطق الطّیربوده است. عطّار این حکایت تمثیلی عارفانه ی میبدی را پرورده و به گونه ای دیگر بازآفرینی کرده است. محور اصلی در داستان شیخ صنعان و حکایت مؤذّن در کشف الاسرار، حکایت دل باختگی پیری عابد به دختری مسیحی است. هر دو شخصیت این دو داستان، دختری ترسا، زیبا و فتّان را می بینند که دل و هوششان را ربوده تا آن جا که خرقه و قبا فرو می گذارند و زنّار می بندند، به امر معشوق لب به مَی می آلایند و در سودای وصال دختر، از هر آنچه بدان اعتقاد داشته دل می بُرند و به خواست دختر ترسا برخلاف تمام قوانین دینی و اعتقادیشان عمل می کنند. بین این دو روایت نوعی خویشاوندی وجود دارد و مقاله ی حاضرمی کوشد تا به صورت تطبیقی به بررسی این دو حکایت عرفانی بپردازد.

           درشنه ها تعالیم هستی شناسانه ی خود را بر مبنای مشاهده ی باطنی قرار داده اند، هنرمند از طریق تلاش های باطنی در صدد تجسّم بخشیدن صور ذهنی است. او سعی می نماید تا نه تنها به بیداری خود کمک کند، بلکه موجب تفسیر صوری شود که مشاهده کنندگان را به فهم برهما نزدیک کند. هنرمند چگونه به خلق اثر هنری دست می زند؟ چه مراحلی را باید برای دستیابی هنرش طی نماید؟ درشنه های سانکهیه، یگه و ودانته با روش عملی و نظری راه دست یافتن به هنر قدسی را بیان می کنند. سانکهیه با بیان نظم موسیقیائی عالم که با پوروشه و پرکریتی ارتباط دارد و اینکه عناصر پرکریتی موجودیّت کائنات را تشکیل می دهند؛ به آفرینش هنری دست می زند. یگه به هنرمند روش سه گانه ای را ارائه می دهد که به عمق اشیاء و موجب تجسّمی از برهما می گردد. درشنه ودانته به هنرمند گذشتن از چهار مرحله ی فریبنده ی ظواهر را می آموزد تا پس از عبور از کثرات به خلق هنر آسمانی برسد.

یکی از پیامدهای مدرنیته، شکل گیری مکاتب اخلاقی و عرفانی جدید است که تلاش برای رسیدن بشر به آرزوهای دنیوی و لذت بردن از زندگی در صدر تعالیم آن ها قرار دارد. مکتب کاستاندا که عرفانی سرخ پوستی است، یکی از این مکاتب است که از جهاتی چون توجه به سحر و جادو، گرایش به گیاهان توهم آمیز و ... قابل نقد و تأمل است. از مهم ترین مباحث عرفانی این مکتب می توان به اتّحاد با نیروی برتر، پرهیز از غرور و خودبینی، تأکید بر مرگ نمادین، بی توجهی به دنیا و ... اشاره کرد. لازم به ذکر است که اندیشه های عرفانی این مکتب از جهاتی چون بی توجهی به خداوند، عدم اعتقاد به آخرت و معاد، تسلط بر نیروی برتر (قصد، عقاب و ...)، آسان بودن راه وصول، عدم پیوند فنا با بقا و ... قابل نقد و بحث است؛ درنتیجه این سؤال مطرح می شود که تعالیم عرفانی کاستاندا تا چه حد با تعالیم ناب عرفان های حقیقی – از جمله عرفان اسلامی- تطابق و تشابه دارد؟ بنابراین این مقاله با مطالعه ی اندیشه و تجربه های عرفانی کاستاندا (با محوریت کتاب «قدرت سکوت» )، با رویکردی انتقادی و تطبیقی، به تبیین این تعالیم می پردازد و سعی دارد صحّت اندیشه های کاستاندا را با محوریّت عرفان اسلامی بسنجد.

   مسأله ی خلود در عذاب جهنّم یکی از پر مناقشه ترین مسائل اعتقادی مربوط به مباحث معاد است که عده ی کثیری از دانشمندان و عالمان دینی را به خود مشغول کرده و صاحب نظران فراوان در علوم مختلف را به چالش کشیده است. عارفان، فیلسوفان، متکلّمان، مفسّران و دیگر دانشمندان دینی در این مورد اظهار نظر کرده و هر یک فهم خود را بیان داشته اند. ابن عربی و امام خمینی دو عارف و متفکّر برجسته جهان اسلام معتقدند که انسان ها در جهنّم عذاب دائمی نخواهند داشت و سرانجام از عذاب نجات پیدا خواهند کرد هر چند که جایگاه ابدی آن ها جهنّم باشد. به عقیده ایشان خلود در جهنّم به معنای خلود در عذاب نیست و با آن ملازمه ندارد. انسان های گرفتار در جهنّم پس از چشیدن عذاب و قابلّیت یافتن برای درک فیض خاص الهی مشمول رحمت حضرت حق تعالی شده و از عذاب های جهنّم نجات می یابند. البته این دو متفکر بزرگ اختلافات جزئی هم در این زمینه با هم دارند. این پژوهش با روش تحلیل محتوایی گفتار این دو متفکر بزرگ ضمن تبیین و مقایسه ی این دو دیدگاه به نقد و بررسی و رد نظریه ی ایشان می پردازد.