انوار معرفت (حکمت عرفانی سابق)

«قرب نوافل» و «قرب فرائض» دو اصطلاح عرفانی برگرفته از متون دینی هستند که در آثار عرفانی فراوان، از آن دو استفاده می شود. در این نوشتار، به هدف تبیین بیشتر برخی از متون دینی از یک سو، و نشان دادن ارتباط عمیق اصطلاحات عرفان اسلامی با متون دینی از سوی دیگر، افزون بر اشاره به آیات و روایاتی که این اصطلاحات از آنها برگرفته شده ، نظرات عمده در چگونگی تطبیق این دو مقام بر مقامات عرفانی بیان گردیده و یکی از آن میان بر دیگران ترجیح داده شده است. روش به کار گرفته شده در این مقاله، «تحلیلی – توصیفی» است و نظریة مختار مقاله در نهایت، آن است که «قرب نوافل» به فنای صفاتی و «قرب فرایض» به فنای ذاتی اشاره دارد و از این رو، دو مقام بالاتر از آن دو نیز تصور می شود که یکی عبارت است از: مقام «جمع میان قرب نوافل و فرائض» و دیگری «مقام تمحض» که در آن مقام، عارف به اختیار خود می تواند در هر کدام از مقامات قرب نوافل، قرب فرایض و جمع میان آن دو قرار بگیرد.

بی تردید، مهم ترین مسئله برای رسیدن به سعادت، که مطمح نظر آیین مقدس اسلام قرار گرفته ، مسئلة تزکیة نفس و پرورش روح است. از منظر اسلام، این تزکیه به وسیله مجاهده با نفس، که همان مفهوم «ریاضت» است، صورت می پذیرد. برخی ریاضت ها در اندیشة دینی، قابل تأیید و برخی مردود است. با توجه به هجوم نحله های دروغین عرفانی شرقی و غربی در جامعة امروز و انحراف از اسلام اصیل، این پژوهش بر آن است تا با ارائة نگاهی عمیق به دیدگاه اسلام و تبیین جایگاه ریاضت در آموزه های آن، روش صحیح برای هر گونه اقدامی در این زمینه را تبیین و به موانع و آفات ریاضت از دیدگاه حضرات معصومین علیهم السلام، اشاره کند که ریاضت تنها در محدودة شریعت و در بستر دستورهای الهی تضمین شده، و چنین ریاضتی است که می تواند سالک را به مراتب بلند عرفانی برساند.

از دیدگاه عارفان مسلمان حقیقت عشق، غیرقابل تعریف است، یافتنی است نه دانستنی. معنای شزح اللفظی آن عبارت است از: محبت مفرطه و منشأ عشق ریشه در ابعاد گوناگون وجودی انسان دارد. بالاترین مرتبه آن، عشق حقیقی است که شامل عشق به خداوند و اسماء و صفات اوست. عشق به ماسوی الله با انواع مختلف آن، عشق مجازی است. مهم ترین آنها، نفسانی و حیوانی است. عشق نفسانی، عشقی است که مختص انسان است و ریشة آن ملائمت نفسانی بین عاشق و معشوق است و مقتضای فطرت جمالگرای انسانی است. این عشق، اگر شائبه و ریبه حیوانیت نداشته باشد و پاک بماند، می تواند پلی به سوی حقیقت باشد. در روایات اسلامی، نشانه هایی بر تأیید این عشق پاک و عفیف وجود دارد. عشق شهوانی و حیوانی، حقیقتاً عشق نیست، هیجان شهوت است و ریشه در بعد جسمانی و حیوانی انسان دارد. بسیار فناپذیر و از بین برنده ارزش های وجودی انسان است و موجب زمین گیری وی در حرکت تکاملی اش می شود. البته ابتلا به همین عشق هم اگر اختیاری نبود و انسان ناخواسته در آن گرفتار آمد، به تأیید دین به شرط کتمان و عفت موجبات نجات انسان را فراهم می آورد.

«عشق» از سنخ گرایش و کشش و به معنای «دوستی شدید» است و بر حقیقی و مجازی قسمت می شود. اما «عقل» ودیعه ای الهی در نفس است که روشن گری و حساب گری کرده، سنخی گرایشی ندارد و محصولات آن گاهی در حوزة «هست و نیست» (عقل نظری) و گاهی در حوزة «باید و نباید» (عقل عملی) طبقه بندی می شود. عقل عملی دارای مراتبی است که شامل عقل مصلحت اندیش (حساب گر) به عنوان مدبّر امور زندگی و عقل ایمانی است. عقل ایمانی هم به متعارف و برین (قدسی) تقسیم می شود. بر اساس عقول سه گانه، سه نوع شخصیت در انسان ها شکل می گیرد که عبارت است از: زیستی و حیوانی، عقلانی، و ربانی. با توجه به معانی «عقل» و «عشق» و شکل گیری شخصیت ها، حالات مختلفی در مصاف عقل و عشق پدید می آید که در بهترین حالت ها اگر مراد از عشق، نوع حقیقی آن و از عقل، عقل برین (قدسی) باشد، هیچ منافاتی در این رابطه وجود ندارد و انسان عاشق در حقیقت، به مقام انسان عاقل دست یافته و حرکت عاشقانة او عاقلانه ترین حرکت است. قیام امام حسین علیه السلام نیز حرکتی بر اساس عقل برین و عشق حقیقی بود که از سوی شخصیتی ربانی و متعالی صورت پذیرفت. مقالة حاضر به روش تحلیلی – توصیفی به ا این موضوع می پردازد.

عقل گرایان از دیر باز در ستیزی پنهان، عرفای اسلام را به بهره برداری از تجارب شخصی و حالات معنوی خویش، در تعلیم و ترویج احکام اسلام، متهم کرده اند. این امر، با ظهور مکتب عشق الهی در نیمة قرن دوم هجری ، به چالشی نو میان فلاسفه و عرفا تبدیل شد. اما با طلوع اندیشه های عرفای بزرگی همچون روزبهان، شیخ اشراق، عین القضات، غزالی، نجم الدین رازی، سعدی، مولانا و حافظ، عرفان اسلامی فرصتی تازة بازیافت تا با استفاده از توانمندی های زبان فارسی، ضمن معرفی خاستگاه اندیشه های خود؛ یعنی قرآن و حدیث، شاهکارهای عرفانی ماندگاری نیز پدید آورد و استحکام جهان بینی خود را به اثبات برساند. نجم الدین رازی، از عرفای مشهور قرن ششم است که نه تنها اندیشه های عرفانی خود را بر اساس روش و محتوای کلام وحی و سنت الهی بیان کرده که الهام بخش بزرگانی چون حافظ بوده است. از نظر رازی، قرآن دو جنبة ظاهری و باطنی دارد. جنبة ظاهری آن، از آن شریعتمداران، و جنبة باطنی آن متعلق به اولیاء و عرفاست. او نثر مرصاد العباد را به همین شیوه، با اشارت های عرفانی و لطایف قرآنی آمیخته تا نشان دهد کلام آسمانی عرفا، فقط توصیف و بسط تجارب و حالات شخصی صرف نیست. این مقاله در صدد بازکاوی تأثیر قرآن و حدیث در مرصاد العباد نجم الدین رازی است.

با پیشرفت حیرت آور، تمدن و صنعت، کم کم نقش دین و معنویت در جامعه کم رنگ شد. این امر بر بشر خواهان معنویت و پرستش، گران آمد و معنویت های ساختگی، از سوی پیامبران نوظهور، که مدعی درک حقیقی معنویت بودند، برای ارضای این عطش در زندگی انسان معاصر غربی در قالب های مختلف عرضه شد. یکی از این معنویت های نوظهور، جنبش معنوی پائولو کوئیلو است؛ شخصیتی که سابقه ای با تأثیرپذیری از گذشته خود و نظرات دیگران، توانست در قالب تأثیرگذار رمان، کتاب های مختلفی را برای نشر افکار خود به تشنگان معنویت ارائه دهد. آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد، ارائه نمونه هایی از درون نوشته های وی برای تشخیص خطاهای اوست تا صرف نظر از غیر عقلانی بودن افکار و نظریات وی، بتوان خطاها و نقاط ضعف موجود در آثار وی را از طریق تناقض و عدم انسجام افکار و نظرات وی به دست آورد. شیوة نقد در این نوشتار، بررسی بسیاری از تناقض های موجود در آثار وی می باشد. به بیان دیگر، نقد پیش رو، نقدی درون متنی است که نشان دهندة عدم پایبندی نویسنده این آثار به نظرات و گفته های خود می باشد. از آنجا که وی مدعی ارائه شریعتی نوساخته است، و در این راه از رمان بهره می برد، این موضوع نیز مورد بررسی مختصری قرار گرفته و در پایان، به دلیل بنیادین بودن تأثیر نگرش به خداوند در هر تفکر، تصویری که او از خدا در شریعت خود ارائه می دهد نیز بررسی و ذکر می شود.