فرج الله محمودی

تحول ناهمواریهای ایران در کواترنر دکتر فرج الله محمودی کشور ایران سرزمین کوهستانی وسیعی است که قسمت اعظم فلاتی را به همین نام می پوشاند . فلات ایران واحد جغرافیایی مشخصی است که متعاقب حرکات زمین زا وکوه زای آلپی در ادوار مختلف زمین شناسی و بویژه در اواخر دوران سوم شکل گرفته و ارتباط طبیعی فلات آناطولی را در شمال غربی پامیروتبت بترتیب در شمالشرقی ومشرق آن فراهم می سازد. کشور ایران در جنوبغربی آسیا ودر قلمرو کمربند بیابانی نیمکره شمالی واقع شده است . مساحت آن در محدوده سیاسی کنونی درحدود 000/648/1 کیلومتر مربع است. فلات ایران را حصارهای کوهستانی مشخصی از هر طرف فرا گرفته و باستثنای گره های ارتباطی با فلاتهای مجاور در همه جا به دریاها و سرزمین های پست بصورت دشت ها و جلگه های وسیع آبرفتی مسلط است . وجود این عوا رض‘ استقلال جغرافیایی فلات را فراهم ساخته و سرزمینی مرتفع وناهموار با ویژگیهای خاص جغرافیایی بوجود می آورد. حصار کوهستانی فلات به سمت داخل ‘ ناهمواریهای متنوعی را شامل است که واحدهای جغرافیایی مستقلی بوجود آورده اند . مشخص ترین این عوارض رشته کوه های چین خورده و شکست یا توده های منفرد یا پیوسته آتشفشانی است که دشت های ساختمانی و پست داخلی را در بر گرفته اند. پست ترین نقطه چاله های داخلی در دشت لوت مرکزی در حاشیه شمالشرقی کلوتها دریک حفره بسته آبی – بادی در حدود 56 متر است. روند ناهمواریهای داخلی و گسترش ایران در امتداد عرض جغرافیایی از یک طرف وعامل ارتفاع از طرف دیگر واحدهای ساختمانی و اقلیمی متفاوت و مستقلی بوجود آورده که ضمن مشابهت در بسیاری از ویژگیهای طبیعی و انسانی ‘ منشاء تفاوتهای چشمگیری نیز می باشند. بطوریکه گاهی دو حوضه مجاور را کاملا از هم متمایز می سازند. سد کوهستانی البرز در جبهه شمالی ‘ جلگه های سرسبز و حاصلخیز گیلان ومازندران و گرگان را در برگرفته در حالیکه دریای دامنه های جنوبی بیابان وسیعی از تهران تا خراسان گسترده شده است.

ناهمواری شاهو توده ای کوهستانی و آهکی است که در حدفاصل استان های کردستان و کرمانشاه واقع شده است و از نظر ساختاری بخشی از زاگرس مرتفع محسوب می شود. ساختار آهکی این ناهمواری دارای شرایط مناسبی برای توسعه اشکال کارستی است . در تحول و توسعه کارست های منطقه، متغیرهای اصلی سنگ شناسی، زمین ساخت، شیب و اقلیم دخالت داشته اند که نحوه توزیع فروچاله ها با توجه به هر کدام از این متغیرها مورد بررسی قرار گرفته است . میزان تراکم سطحی فروچاله ها با استفاده از عکس های زمینی و پیمایشی میدانی در نقاط مختلفی از میدان های اصلی کارستی به صورت نمونه ای بررسی شده و 15 تا 20 فروچاله در کیلومترمربع برآورد گردیده است . با و جود اینکه در بخش های عمده ای از منطقه شرایط سنگ شناسی، زمین ساختی و شیب برای توسعه کارست فراهم است اما اثری از فروچاله های کارستی دیده نمی شود. حضور فروچاله های کارستی از ارتفاع مشخصی ( 1900 متر ) به بالا و بررسی آثار و شواهد یخچالی همچون سیرک ها، دره ها و مورن های یخچالی و همچنین پدیده های مجاور یخچالی شامل لایه های مختلف سولی فلکسیون در نقاط مختلف منطقه، نشان می دهد که در دوره های سرد پلئیستوسن از ارتفاع 1800 متر (مرز برف دائمی ) به بالا، شرایط برای توسعه انحلالی فروچاله های کارستی فراهم بوده است. در چنین شرایطی دولین های کارستی دارای نقش دوگانه سیرک دولین بوده اند و در ابعاد وسیع شکل گرفت ه اند. در شرایط اقلیمی کنونی، کارس تهای منطقه تحت تاثیر تخریب شدید مکانیکی قرار دارند.

بررسی نظام بهره برداری مصالح شن و ماسه از رودخانه حاکی از وجودمشکلات متعدد از نظر مسائل طبیعی دستگاه های متولی مسائل مالی و نیز از دیدگاه های زیست محیطی می باشد در طی سالهای گذشته اقدامات مختلفی جهت اصلاح نظام بهره برداری از مصالح رودخانه ای صورت ÷ذیرتفه است رود میناب از جمله رودخانه هایی است که دارای غنی ترین مصالح شن و ماسه کشور می باشد به همین منظور کارخانجات متعددی در بستر این رودخانه جهت بهره برداری از مصالح آن احداث شده است احداث سد میناب و متعاقب آن قطع کامل دبی ÷ایه رودخانه به ÷ایین دست سد و به طبع آن قطع صد در صد رسوبهای انتقالی مخصوصا رسوبهای درشت دانه به ÷ایاب سد میناب فرسایش بستر و کناره های این سیستم آبرفتی را مخصوصا در طی سیلابتهایا ستثنائی به دنبال داشته است این عامل باعث تغییر ÷ذیری مسیر ازجمله گود افتادگی بستر تخریب کنارها و توسعه مئاندرها عریض شدن رو به گسترش بستر و تهدید سازه های رودخانه ای مانند ÷ل و سد میناب دیوارهای سیل بند و سیل برگدان و تهدید مناطق مسکونی و مزارع و باغات مجار رودخانه گردیده است بهره برداری مصالح آبرفتی ازجمله مسائلی است که در این رودخانه وجود دارد به همین منظور طی سالهای گذشته اقدامات مختلفی جهت اصلاح نظام بهره برداری صورت گرفته است ولی توجه به این مطلبی ضروری است که درچهارچوب نظام فعلی رودخانه میناب رعایت نکات فنی و توجه به جریان آب و رسوب و به طور کلی شناخت ژئومرفولوژی رودخانه مهمترین رکن نظام بهره برداری از مصالح آن است روند منطقی و ضروری انجام مطالعات و جمع آوری اطلعات باید از وضعیت جریان آب و رسوب نقش آنها در ÷یکر شناسی رودخانه و توجه به اثرات تبعات طبیعی برداشت مصالح از رودخانه از جمله اهداف دراز مدت این سیستم آبرفتی است

منطقه مورد تحقیق در تقسیمات واحدهای زمین شناسی ایران ، در زون زاگرس ( زاگرس رورانده یا مرتفع ) واقع شده است که با توجه به خصوصیات تکتونیکی و زمین شناسی و اقلیم گذشته حاکم بر آن ، اشکال کارستی تکامل یافته و بسیار شاخصی در آنها شکل گرفته است . تکامل اشکال کاردست در منطقه ، همانند عوارضی نظیر غارهای متعدد ، حفره ها و چاههاب ، سراب ها ی زیادی با حجم آبدهی بالا را بوجود آورده است . عوارض کارست سهم مهمی در جذب نزولات جوی و نفوذ آب دارند . شناسائی این اشکال و عوارض بطور یقین در شناسائی پتانسیل منابع آب زیرزمینی و بیلان آب در منطقه بسیار حائز اهمیت است . لذا در این تحقیق ، مطالعه موردی در ناهمواریهای بیستون نشان می دهد که در مکانهائی که تحول کارست پیشرفته است ، پتانسیل قوی در جذب آب و ذخیره آن ایجاد شده که وجود سرابهای متعدد در حاشیه و همچنین ارائه روشهای مناسب در بهره برداری از مخازن کارستی با توجه به شرایط زمین شناسی و اقلیمی حاکم بر این مناطق ، می تواند در رشد و شکوفائی منطقه در احداث پروژه های مختلفی که نیازمند منابع آب بیشتر هستند ، مورد توجه قرار گیرد. علاوه بر این ، شناسائی روند تکوین و یا تخریب این اشکال می تواند کاهش یا افزایش پتانسیل آبهای زیرزمینی منطقه را نیز در دراز مدت پیش بینی نماید .

شناخت نواحی مستعدّ وقوع حرکت های توده ای و زمین لغزه ها یکی از گام های اوّلیّه در مدیریّت منابع طبیعی و برنامه ریزی های توسعه ای و عمرانی است. حرکت های توده ای و زمین لغزه ها تحت تأثیر عوامل طبیعی و انسانی متعدّدی رخ می دهند که ارزیابی تأثیر هر یک از این عوامل، نقش بسزایی در پیش بینی احتمال وقوع حرکت های توده ای و پهنه بندی خطر آنها دارد. در این تحقیق از طریق تفسیر عکس های هوایی و بررسی های میدانی، حرکت های توده ای رخداده در حوضة آبریز سرخون در شهرستان اردل از استان چهارمحال وبختیاری شناسایی و نقشه های توزیع انواع حرکت های توده ای در این حوضه تهیّه شده است. سایر ویژگی های محیطی حوضه نیز در قالب نوزده متغیّر کمّی و چهار متغیّر کیفی مورد مطالعه قرار گرفته و برای هر یک از آنها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی ( ساج –GIS) لایه های نقشه ای جداگانه ای تهیّه شده است. برای مدل سازی آماری از سه روش مدل رگرسیون لاجستیک، مدل رگرسیون خطّی، و مدل پروبیت استفاده شده و نهایتاً معادلاتی برای پیش بینی و تهیه نقشه های احتمال وقوع حرکت های توده ای ساخته شده است. نقشه های نهایی سپس به دو پهنه با خطر بالا و پایین وقوع زمین لغزش طبقه بندی شده و با ارزیابی ماتریس خطا، درصد دقت و صحت هر یک از مدل سازی ها و پهنه بندی ها مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که مدل سازی به روش رگرسیون لاجستیک دارای بیشترین دقّت و صحّت پیش بینی می باشد. از نقشه های پیش بینی و پهنه بندی احتمال وقوع حرکت های توده ای می توان در برنامه ریزی های مختلف منطقه ای، ناحیه ای و محلّی استفاده نمود.

هیئت تحقیقاتی لوت شاید اولین دسته ایرانیست که با تجهیزات نسبتا کامل و با برنامه ای درست رهسپار منطقه ای شد که برای غالب مردم و در شرایط عادی غیر قابل عبور و پر از مخاطرات فراوانی است. . دکتر مستوفی با پیش بینی و رهبری درست خود نشان داد که دانشگاه تهران قادر است با وجود مشکلات کار در انجام کارهای علمی وشناخت میهن خود کوشا باشد وکار خود را در سطحی قابل قبول بین المللی عرضه نماید. وظیفه خود می دانم که از توجه وهمکاری همه جانبه ریاست محترم دانشگاه و آقای دکتر مستوفی تشکر کنم . کار زمین شناسی لوت وسیع ومتنوع وجالب است. وسیع است چون باید منطقه ای را در طول 400 کیلومتر و درعرض 300 کیلومتر در نوردید. متنوع است. چون در حاشیه آن از کوههای مرتفع 4 تا 4000 متری با طبقات رسوبی از اعصار گذشته زمین از طبقات پیش از عهد اول تا دوران چهارم و یا از توده های آذرین با رنگهای تند‘ تا سنگهای دگرگونی و شیستهای استروتیت دارو در داخله آن رسوبات تخریبی ونمگ و گچ با شکلها وحالتهای مختلف می توان یافت وتاثیر همه عوامل تغییر دهنده سطح زمین ‘ چه عوامل خارجی مانند باد‘ باران (اگر چه در داخل چاله مرکزی کم است) تا تغییرات شدید درجه حرارت شب روز و چه عوامل داخلی مانند حرکات کوهزایی در جهت بر افراشته شدن ارتفاعات یا پایین رفتن قسمتهایی از زمین ‘ یا فورانهای آتشفشانی این دریچه های اطمینان کوره مذاب زمین را در آن می توان بررسی نمود. کار زمین شناسی لوت جالب است چون شکل خاص حوضه آن که شاید منطقه مقاومی در فلات ایران باشد و با اشکال خاصی از تخریب وساختمان‘ بادالانهای وسیع‘ برجهای افسانه ای و تپه های هلالی شکل ماسه ای منفرد و یا مجتمع که گاهی تا قله های بلند کوه نیز دامن خودرا می گستراند ‘ برای زمین شناسی هزاران سوال وگفتگو را مطرح می کند که درمیان همه آنها ‘ تعیین سن این پدیده ها ارتباط این حوضه وسیع و عظیم با کناره های آن نقش شکستگیها‘ فروریختگی ها و آنچه که در زیر این توده مرکزی کویری می تواند باشد. بیش از همه مشغول کننده است. با این توضیح کار زمین شناسی در لوت‘ کار هیئاتی است که باید مدتها با این سنگها و یا این دریای وسیع شکلها و پدیده ها آشنا گردد. مسافرت یکماه در کویر و بازدید 10 روزه از مناطق کرمان و اطراف آن فقط امکان می دهد که خطوط اصلی زمین شناسی این ناحیه را رسم و بیش از پیش مشاهدات خود راکه در ضلع جنوب غربی این منطقه‘ یعنی از شهداد تاکشت متمرکز است . بیان ونتایج این بررسی را با بازدیدهای قسمت غربی و شمال وشمال شرقی مقایسه نماییم . بنابراین در این گزارش به ترتیب مسائل زیر را مورد توجه قرا رمی دهیم: 1- موقعیت زمین شناسی دشت لوت در مجموعه فلات ایران و زمین شناسی اطراف لوت. 2- بررسی زمین شناسی نواحی غرب و جنوب غربی دشت که شامل مناطق زیر است. الف- هشتادان ب- اندوجرد ج- جهر د-چهار فرسخ وخرم آباد 3- بررسی زمین شناسی ومورفولوژی لوت مرکزی که شامل مقطع کلوتها‘ گندم بریان‘ پوزه کال ودشت شمالی وماسه ها و چاله جنوبی است. 4- بررسی زمین شناسی شمال شرقی لوت 5- نتیجه

در منطقة خشک و نیمه خشک کاشان واقع در ایران مرکزی علیرغم ضعف شبکة زهکشی، نقش جریانات سطحی در فرسایش لندفرم ها،تولید رسوب و تحوّلات مرفولوژیکی منطقه دارای اهمیت بسزایی است. در منطقه، بارش های رگباری وکوتاه مدّت، روانابهای سطحی ضعیفی را ایجاد نموده که ازکوهستان‎های اطراف به سمت چاله های مرکزی جریان یافته و با فرسایش مکانیکی و شیمیایی در مسیرخود به ویژه درجنوب منطقه و فراهم آوردن موّاد رسوبی، در تحول ناهمواری ها مؤثر می باشد. آبهای سطحی در دامنه ها با توجّه به نوع سنگ، ساختار زمین و مرفولوژی منطقه، الگوهای بستر رودخانه ای و پوشش گیاهی، در سطح دشت ها انواع اشکال حاصل از کاوش آب مانند فرسایش شیاری، آبراهه ای و سولیفلوکسیون، همچنبن لند فرم های تراکمی مانند مخروط افکنه ها،رسوب های بادبزنی و دشت های سیلابی رابوجود آورده است. رودخانه های مهّم منطقه(در جنوب و جنوبغربی) که در حال حاضر از میـزان آب کمی برخـوردارند، ویژگی مرحلة بلـوغ را نشان می دهند. این مسئله نمایانگر شرایط مرطوب تر اقلیم منطقة خشک در گذشته ای نه چندان دور است. معضلات محیطی این گونه مناطق نتیجة عملکرد عوامل متعدّدی است که در نهایت شامل پارامترهای اقلیمی و افزایش تأثیر فعّالّیت های اقتصادی انسان بر محیط می باشد. از اینرو مدیریّت توسعة پایدار برای هماهنگ کردن مسائل محیطی و اکولوژیکی با برنامه ریزی مبتنی بر امکانات و ویژگی های منطقه الرامی می نماید.

در پای دامنه جنوبی ارتفاعات البرز و حدفاصل بزرگتری شبکه های دائمی این ناحیه‘ یعنی رودهای کرج در مغرب و جاجرود در مشرق‘ پایتخت و بزرگترین شهر ایران و یکی از بزرگترین شهرهای دنیا استقرار یافته است. از شمال و مشرق به ترتیب وسیله کوههای توچال‘ سه پایه و بی بی شهربانو محصور شده و از مغرب و جنوب‘ ارتباط آزادی با دشت پایکوه دارد. به استثنای چند عارضه کوهستانی کوچک و محدود (کوههای آراد‘ مره و ... )‘ با بیابانهای داخلی (مسیله و دشت کویر) در ارتباط مستقیم است. بنابراین هم از امکانات مساعد نواحی کوهستانی بهره مند است و هم مشکلات نواحی بیابانی را تحمل می کند. با توجه به محدودیت امکانات محیط‘ بارسنگینی بر دوش طبیعت این ناحیه است. هرچند روستای سابق تهران خود مملو شرایط نسبتاً مناسب محلی بوده‘ اما گسترش بی حد‘ ناهماهنگ و سریع آن بسیاری از این امکانات را یا آلوده ساخته و یا از بین برده است. بسیاری از روستاهای اطراف خود را بلعیده و باغات و زمین های مستعد کشاورزی را به ساختمان ها و خیابان های بی قواره ای تبدیل کرده است. با توجه به اینکه مراکز اداری و سیاسی و اقتصادی و ... کشور در آن متمرکز می باشند‘ از امکانات سراسر ایران بخش مهمی از تجارت خارجی بهره می برد. چنانچه به هر دلیل در وصول این امکانات خللی وارد شود‘ دچار آشفتگی های اقتصادی و اجتماعی و ... خواهد شد. هنوز گسترش واقعی آن بر روی نقشه های جدید منعکس نشده است. اما با توجه به نقشه های موجود (قبل از انقلاب) از تهران پارس تا مهرآباد در امتداد 13 دقیقه و 3 ثانیه طول جغرافیائی و از شمال به جنوب (از گلابدره تا شهر ری) در طول 14 دقیقه عرض جغرافیائی کشیده شده است. عرض جغرافیائی تهران در حوالی خیابان انقلاب‘ حدود 35 درجه و 24 دقیقه و 9 ثانیه و طول جغرافیایی آن در امتداد خیابان ولی عصر در حدود 51 درجه و 24 دقیقه و 10 ثانیه می باشد.

هیدروگراف واحد یک روش معمول و بسیاررایج در پیش بینی دبی سیلاب ها از داده های اندازه گیری شده می باشد. در حوضه های فاقد داده های پایه امکان تهیه هیدروگراف واحد با استفاده از روش های تحلیل روان آب و - بارش وجود ندارد. استفاده از داده های ژئومورفولوژی و تهیه هیدروگراف واحد ژئومورفولوژی ( GIUH ) راه حلی برای مشکل حوضه های یاد شده می باشد. معادله GIUH براساس آنالیز شبکه هیدروگرافی مبتنی بر تجزیه و تحلیل های زنجیره مارکوف برای حوضه ( رتبه چهار ) امامه استخراج گردیده است، و نتایج رضایت بخش از آن به دست آمد. در این مقاله به تحلیل کمی روابط پارامترهای ژئومورفولوژی و هیدرودینامیکی در مدل سازی برآورد سیل پرداخته شده است، و روابط روان آب - بارش بر اساس تئوری ها و داده های ژئومورفولوژیکی موردتجزیه تحلیل قرارگرفته اند. کاربرد مدل GIUH در مدیریت سیلاب حوضه ها به ویژه حوضه های فاقد ایستگاه اندازه گیری، حائزاهمیت می باشد .

طرح گابریل Gabriel(1938‘ 1938 الف) نشان می دهد که ریگ لوت (1) ‘ توده ماسه ای بزرگ شرقی «توده ماسه ای درهم ومغشوش و غیر قابل عبوری » بوده است. با وجود این همین محقق در سال 1952 (یادداشت 68 صفحه 309) نظریاتی درمورد اقدام به یک عبور احتمالی را رائه می دهد. با توجه به آمد وشد عملی کاروانهای شتر با مسافات طولانی ومدتهای زیاد ‘ 22 یا 27 روز بدون آب در صحرا (2) من از سالها قبل به بازدید تپه های ماسه ای لوت می اندیشیم و این موضوع را با دکتر گابریل که پهنای تپه های ماسه ای رافقط 70 کیلومتر بر آورد کرده بود. درمیان نهادم‘ هر چند که این تپه های ماسه ای سخت باشند. با توجه به شرایط بیابانی نمی بایست مانع عبوری ساخته باشند. تنها‘ یافتن فرصت شناسایی این مسئله باقی بود.هنگامی که «یادداشت هایم را درمورد برنامه شناسایی علمی بیابان لوت جنوبی ایران» از 20 اکتبر 1964 مینوشتم ومی بایست با پیشنهاد R.C.R به مرکز ملی تحقیقات علمی مورد استفاده قرار گیرد‘ لزوم نفوذ به داخل توده های ماسه ای را ذکر کرده بودم. به کمک R.C.P شماره 14 که زیر نظر شناسایی با کاروان شتر در سرزمینی سخت ‘ اگر فاصله هم کوتاه باشد بداهتا امکان نخواهد داشت. به همین دلیل نسبت به همکارم آقای پروفسور احمد مستوفی حق شناسی فراوانی مدیونم که ترتیب سازمان دادن کاروان را «شتر» ساربان ‘ساز وبرگ ‘ آذوقه و غیره... به عهد گرفته وخود او نیز در این سفراکتشافی شرکت نمود. دستورالعملهای متعددی می توانست درنظر گرفته شود. بااعتقاد و تجارب فراوانی که در مسافرتهای سخت و طولانی بیابانهای داشتم‘ دستورالعمل سبکی را توصیه نمودم که دارای گشتی پرتحرک و سریع درمورد احتیاجات گوناگون بوده‘ شامل چند انسان (4 نفر) و تعدادمحدودی شتر (6 نفر) که از نظر آب و آذوقه دارای خوب مختاری فراوانی باشند. ولی دستورالعمل سنگین تری می بایست. زیرا کاروان شامل 16 انسان و 15 شتر بود. وعلاوه بر آن چادر ‘ رادیو بیسیم یک اسکوریت مسلح همراه داشته وهر روز در تپه های ماسه ای از یک منبع آب ‘ مصنوعی که وسیله هلیکوپتر تدارک دیده می شد. استفاده می کردیم‘ این ترتیب جدید و نامتداول برای بیابان گردان‘ عبور را نسبتا آسان نمود. ساعت پیاده روی درماسه ها برای شرکت کنندگان کاهش نیافت. اما به خوبی آگاه بودیم که پناه یک چادر و فراوانی غذا ‘ سختی عبور پیاده از توده بزرگ وخشن ماسه ای را به طور قابل ملاحظه ای کاهش می داد. باید اضافه کرد که برای من مشکل دومی به مشکلات بالا اضافه می شد. و آن تهیه نمونه های متعددی از زیا (Faune) و گیای (Flore) آبی در حواشی لوت مرکزی بود