مهدی مومنی

دستینه های صوفیانه رساله هایی با حجم کم و گاه زیادی است که نگارش آنها از اواسط قرن چهارم به بعد در میان طریقت های صوفیه رواج یافت. این رساله ها حاوی معارفی بود که مشایخ صوفیه می خواستند شاگردان و مریدانشان آنها را بدانند و در دسترس داشته باشند. در میان دستینه های صوفیان، دستینه های نقشبندیان رویکرد و اهمیتی متفاوت از سایر دستینه ها به خود گرفت. دو اصل «سفر در وطن و خلوت در انجمن» در طریقت نقشبندی سبب شد تا از سوی مشایخ این طریقت دستینه های بسیاری برای صوفیان سالک نوشته شده و در اختیار آنان قرار گیرد. چرا که صوفیان نقشبندی، مانند صوفیان گذشته و یا دیگر طریقت ها، فرصت سفرهای متعدد و حضور در نزد مشایخ را نداشتند و با ترک سنت پرسه باید در دیار خود طی طریق می کردند. یکی از این دستینه های کوتاه، «رساله محبوبیه» تالیف خواجه محمد پارسا است که تاکنون تصحیح و منتشر نگردیده است. از این رساله 5 نسخه در کتابخانه های ایران، هلند و تفلیس شناسایی شده است که مصححین تنها به 3 نسخه موجود در کتابخانه های ایران دست یافته و در پژوهش حاضر اقدام به تصحیح و انتشار این اثر گران قدر کرده اند.

تعتبر نظریه التجلّی إحدی أهم نظریات تبیان النظام الکونی حیث یمکن أن تطرح و تدرس عبرها أهم القضایا الرئیسیه فی العرفان النظری کالحضرات الخمس و الفیض الأقدس و الفیض المقدس و ماشاکل ذلک. و من هنا تتجسد أهمیه نظریه التجلّی بالتحدید و قد تحدّث معظم العرفاء المسلمین عن هذه النظریه و مراتبها فی مؤلفاتهم کما حدد الشیخ نجم الدین الرازی و غالبیه العارفین فی الفتره الإسلامیه الأولی، مفهوم التجلی فی إطار العرفان العملی. أورد محیی الدین ابن عربی بعد هذه الفتره ذات التعریف دون زیاده أو نقصان علی وجه التقریب فی بعض مؤلفاته و ذلک علی ضوء عنایته الخاصه بالتعریف الذی قدّمه الشیخ نجم الدین عن التجلی و مراتبه، لکن نقص هذا التعریف فی المراتب النظریه، دفعه إلی إبداع و تقدیم مفهوم جدید و مراتب جدیده من التجلی القائم علی العرفان النظری. عمدت هذه الدراسه إلی تبیین وجهه نظر الشیخ نجم الدین الرازی و ما أعقبه من عارفو الفتره الإسلامیه الأولی حول مفهوم التجلی و الجانب الشهودی منه و تبیان مکامن نقصه فی العرفان النظری و کذلک معرفه وجهه نظر محیی الدین ابن عربی و الجانب الوجودی لمبحث التجلّی. و وصلت فی نهایه هذا البحث إلی نتیجه مفادها أن ابن عربی عمل علی إکمال المباحث المتعلقه بمفهوم التجلی و مراتبه سواءً فی المجال العلمی و المجال النظری للعرفان الإسلامی و ذلک عبر تقدیمه لتعریف بدیع من التجلّی إلی جانب تعاریف عارفی الفتره الإسلامیه الأولی و تصنیفه الجدید من مراتب التجلّی، الأمر الذی أصبح منطلقاً لتأسیس الکثیر من المبادئ المهمه للعرفان النظری.