فاطمه سادات سعادتمند

«جامع الحساب» یک تک نگاری در مبحث حساب هوایی، منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی است که با عنوان متفاوت «الفارسیه فی الحساب» در فهرست کتابخانه ایاصوفیه ثبت شده است. در هیچ یک از کتاب شناسی ها و فهارس مخطوطات قدیم و جدید، نشانی از این اثر در حساب هوایی و انتساب آن به طوسی نیست. نصیرالدین طوسی اثر دیگری در حساب هندی موسوم به جوامع الحساب بالتخت والتراب دارد که در آن، با استفاده از ارقام هندی و تخت و تراب، به سنت هندی حساب می پردازد. گرچه دو کتاب منسوب به خواجه، عنوان هایی مشابه دارند اما محتوای آن ها از یکدیگر متمایز است و در روش های حسابی دو نظام متفاوت پیش گرفته اند. عمده مطالب جامع الحساب برگردان از زبان عربی بوده و طبق شواهد ارائه شده در گفتار حاضر، ترجمه و تحریر فارسی مختصری از غنیه الحسّاب همامی واسطی است که شماری از مسائل مطرح شده در التکمله فی الحساب عبدالقاهر بغدادی را نیز در برمی گیرد. تاریخ تألیف اثر مشخص نیست و تاریخ کتابت تنها دست نویس یافت شده از آن را باید اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم قمری دانست.

در میان رسایل پرشمار فارسی علم حساب، چندین اثر به نصیرالدین طوسی (597-672ق) منسوب شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با گردآوری، تحقیق و تتبع در دست نویس های مذکور، درستی یا نادرستی انتساب ها را تا حد امکان بررسی کند. فهرست نوسان، اثری با عنوان جامع الحساب بالتخت والتراب را برگردان فارسی رساله مشهور طوسی در حساب هندی، جوامع الحساب بالتخت والتراب ، می دانند که علی رغم شباهت های میان متنی بسیار زیاد، ترجمه جوامع الحساب نیست و به سبب ردپای فارسی کهن در آن پیش از جوامع الحساب پدید آمده است. همچنین اثری فارسی در جبر و مقابله با نام گزیده به کتابت علاءالدوله یزدی در 1057ق را بنا بر دیباچه آن، ترجمه الجبر و المقابله طوسی می پندارند؛ اما این رساله در اصل، فصل سوم از اثری مفصل تر در حساب با عنوان ختم به ضِعف تألیف و تحریر ابوالقاسم جرجانی در950ق است. اثر دیگر موسوم به رساله ضرب و قسمت با اینکه در اکثر فهارس ناشناس مانده و بعضاً ترجمه جوامع الحساب انگاشته شده، بخشی از رساله طوسی در حساب هوایی با نام جامع الحساب است.

«لباب الحساب فی علم التراب» و «جامع الحساب نظامی» دو برگردان کهن فارسی از جوامع الحساب بالتخت والتراب تحریر خواجه نصیرالدین طوسی در حساب هندی است. لباب الحساب به سبب شباهت عنوان آن به برخی آثار فارسی حساب، در فهارس اشتباه گرفته شده و ناشناخته مانده است و جامع الحساب نظامی چون ساختاری ناقص و گزیده داشته حتی با وجود شباهت نام به اثر طوسی، در هیچ فهرستی با عنوان ترجمه جوامع الحساب طوسی شناخته نشده است. مترجم هیچ کدام از این دو رساله مشخص نیست و به نظر می رسد بنا به شواهد متنی و نسخه شناسی، نتوان تاریخ تألیف آثار را بعدتر از سده هشتم قمری دانست. ساختار لباب الحساب اندکی با ساختار اصلی متن تفاوت دارد و بخش هایی در برگردان به فارسی حذف شده و مترجم در بعضی مواضع، متن را به گونه ای دیگر روایت کرده است. جامع الحساب نظامی گزیده ای از اثر طوسی است که بدون کوچک ترین اشاره و ارجاع به نام و اثر وی پدید آمده است و فقط ترجمه باب نخستین و سه فصل آغازین باب دوم را شامل می شود و به سبب تک نسخه بودن مشخص نیست تلخیص اثر، توسط مؤلف انجام شده یا کاتبی متأخرتر آن را از اثری جامع فراهم آورده است. گفتار حاضر به معرفی و بررسی محتوای این دو اثر اختصاص دارد.