بایرام مراد مرادی

در این مقاله با استفاده از نظریه شناختی استعاره مفهومی  و خوشه های تصویری مرتبط با آن در رساله های دهدار (محمد دهدار1016ق) جوگ بشست (میرفندرسکی، 1020ق) و اصول المعارف (ملامحسن فیض کاشانی1081ق)  تحلیل و تبیین می شو د.در مقاله حاضر استعاره های مفهومی در سه اثر مهم دوره صفوی که هر کدام نماینده یک جریان فکری در این دوره هستند مورد بررسی قرار گرفته است. رسایل دهدار نماینده تفکر عجم گرایی، جوگ بشست سنت ترجمه آثار هندی به فارسی و اصول المعارف نماینده تفکر کلامی شیعی اثنی عشری است. هر سه این آثار در تاکید بر باورهای کلامی و عرفانی ایرانی-اسلامی مشترکند. در این آثار مهمترین مفاهیم شناختی یعنی خداوند، وجود، هستی در قالب استعاره های مفهومی مختلف تصویر شده است که مهمترین آنها، به ترتیب، آفتاب، نقطه و دریا است. در این مقاله با بررسی و مقایسه این تصاویر و خوشه های آنها به بخشی از زیرساخت های فکری مشترک در این سه تفکر پی خواهیم برد که بازتابی از اندیشه های تصوف ایرانی است. این مقاله از رویکرد استعاره مفهومی لیکاف سود جسته است.

شخصیّت بزرگ و برجسته علی(ع) به گونه ای است که همه را مجذوب خویش ساخته و در طول تاریخ همواره نویسندگان و شاعران بسیاری شخصیّت وی را توصیف کرده اند از جمله آنان مولانا محمّدبن حسّام خوسفی شاعر قرن نهم هجری است. وی نخستین حماسه سرای مذهبی ادب فارسی و جزء اوّلین شاعرانی است که تفکّر شیعی را در شعر خود پرورانده است. شخصیّت والای علی (ع) وی را بر آن داشته تا پیرامون آن حضرت، ابیاتی نغز و زیبا بسراید. فیلیپ هامون (Philip Hamon) نشانه شناس فرانسوی، شخصیّت را به عنوان عنصر نشانه ای در نظر می گیرد و مبانی نظری نشانه شناسی شخصیّت را گسترش می دهد. هامون، شخصیّت را نشانه ای می داند که از دال (نام، جایگاه نحوی و بُعد بلاغی) و مدلول (صفات، کنش گفتاری و کنش رفتاری)تشکیل می شود. به طور کلی با بررسی نشانه شناسی شخصیّت می توان با تکیه بر ویژگی ها و صفات به لایه های عمیق درونی شخص پی برد و این مجموعه رفتارها را الگو و سرمشق خویش قرار داد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که کنش های گفتاری، دو سطح از شخصیّت حضرت علی(ع) را نشان می دهد. در گفت وگوهای میان مردم، وی شخصیّتی بی نیاز و توانمند ترسیم شده است که از هیچ چیز و هیچ کس ترسی ندارد؛ اما در گفت و گوهایی که ما بین او با خدا صورت می گیرد، وی به عنوان شخصیّتی نیازمند و ناتوان به تصویر کشیده شده است. کنش های رفتاری وی شامل کنش های مختلفی مانند جنگ کردن، کشتن، نجات دادن و مانند این است که بسامد فراوان این نوع کنش ها نشان دهنده جایگاه اصلی امام علی(ع) در داستان دارد. همچنین وی شخصیّتی بوده که درگیر مبارزه با دشمنان و نابود کردن آنان برای دفاع از دین اسلام و مسلمانان بوده است. نام ها و لقب های به کار رفته برای این امام، یعنی؛ علی، حیدر و غشمشم، همگی با صفت ها و کنش های این شخصیّت هم خوانی دارند و به گونه ای اسم و لقبش دلالت بر تمام خصوصیّت هایی دارد که در داستان، وی از خود نشان می دهد.