شهره محسنی

مقدمه بخش اول تاریخچه انستیتو روانپزشکی تهران به روایت دکتر ایرج سیاسی در شماره قبلی مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران چاپ شد (1). تاریخچه انستیتو روانپزشکی تهران شانزدهم مرداد ماه 1357، هم زمان با فضای انقلابی در ایران، دکتر احمد محیط به همراه خانواده، با آرزوی خدمت به ایران و شوق سازندگی به کشور مراجعت کرد. روز پس از مراجعت به ایران، دکتر محیط با دکتر ایرج سیاسی که رئیس انجمن توانبخشی بود، ملاقات داشت و او، دکتر محیط را به عنوان مسئول دستیاران روانپزشکی بیمارستان رازی معرفی کرد. انجمن توانبخشی مشتمل بر یک واحد پژوهش و یک واحد آموزش بود. مسئول واحد پژوهش، دکتر بهمن فزونی بود و مطالعه گسترده ای را روی همه گیرشناسی بیماری های روانی در ایران شروع کرده بود که دسترسی به مدارک آن بعداً ممکن نشد. واحد آموزش در دو بخش دستیاری روانپزشکی و آموزش روان پرستاری مشغول به فعالیت بود و بخش روانشناسی بالینی در حال راه اندازی و بخش آموزش کاردرمانی در حال شکل گیری بود. مبنای کار واحد آموزش، تشکیل تیمی متشکل از روانپزشک، روان پرستار، روانشناس بالینی و کاردرمانگر 1 بود و استراتژی و رسالت انجمن توانبخشی، ایجاد مراکز جامع خدمات بهداشت روان 2 برگرفته از طرح معروف کندی 3 در زمینه تحول بهداشت روان در آمریکا بود. سه مرکز در شهر تهران دایر شده بود . در مرکز، شرق و جنوب تهران؛ اما راه اندازی چنین مراکزی حتی در تهران نیز با موفقیت بالایی همراه نبود. دکتر محمود بهفر و دکتر داریوش ملک نیازی از روانپزشکانی بودند که در این مراکز مشغول به فعالیت بودند. مسئول واحد آموزش در سال های قبل از پیروزی انقلاب، دکتر کیومرث فرد دانش آموخته روانپزشکی از آمریکا بود. پس از انقلاب، شادروان دکتر احمد نظام از طرف شادروان دکتر کاظم سامی، وزیر بهداشت وقت، به سمت ریاست انجمن توانبخشی منصوب شد. در اردیبهشت 1358، مرحوم دکتر کاظم سامی به دنبال تقاضای کتبی برخی از دستیاران، از دکتر احمد محیط دعوت کرد تا به عنوان مسئول واحد آموزش انجمن توانبخشی مشغول به کار شود و او شرط پذیرش دعوت آنها را رضایت دکتر کیومرث فرد اعلام کرد. دکتر ایرج سیاسی تا سال 1359 در ایران بود و در طی دو سال بعد از انقلاب، دکتر احمد محیط تمامی تلاششان را برای حفظ شأن و حرمت ایشان در انجمن به عمل آورد. انجمن توانبخشی در همان اوایل سال 1358 منحل شد ولی با درایت و پشتکار دکتر احمد محیط، واحدهای آموزشی و پژوهشی آن، در دل ساختار جدیدی به نام «انستیتو روانپزشکی تهران» قرار گرفت تا ادامه دهنده راه و رسالتی باشد که انجمن توانبخشی با ریاست دکتر ایرج سیاسی آغازگر آن بود. بدین ترتیب انستیتو روانپزشکی تهران در سال 1358 تحت نظارت معاونت آموزشی وزارتخانه و به ریاست دکتر احمد محیط افتتاح شد، ولی در نشان واره (لوگو) انستیتو به پاس تلاش های دکتر ایرج سیاسی و همکارانشان در انجمن توانبخشی، سال 1356 (سال آغاز به کار واحد های آموزشی و پژوهشی انجمن) نقش بست. آرم یا نشان واره انستیتو توسط دکتر محیط طراحی شده است. نمادهای به کار رفته در این نشان واره، حال و هوای فضای انقلابی آن سال ها را تداعی می کند؛ زنجیرها از یک سو به زنجیر استبداد و از سوی دیگر به زنجیر بسته شده به پای بیماران مبتلا به اختلالات روانپزشکی اشاره دارد و لاله ها نیز در دو معنا به کار گرفته شده اند؛ یکی نمادی از خون شهیدان وطن و دیگری لاله ای که باید به جای زنجیر، به پای بیماران روانپزشکی بسته شود و همه این ها با مصرعی از شاعر پرآوازه و اندیشمند ایرانی، مولوی مزین می شود: «تن ز جان و جان ز تن مستور نیست». بدین ترتیب انستیتو روانپزشکی تهران از سال 1358 به طور رسمی آغاز به کار کرد و فعالیت های انجمن به شکلی نو پیگیری شد. در ابتدای فعالیت انستیتو، دکتر کاظم سامی از دکتر احمد محیط برای رفع بحرانی در بیمارستان روانپزشکی سلامی شیراز دعوت کرد؛ به سرپرستی دکتر محیط، تعدادی از دستیاران روانپزشکی (با نمایندگی دکتر محمدعلی دربندی) و روان پرستاران انستیتو ظرف مدت 24 ساعت از تهران به شیراز منتقل شده و بحران مذکور را مدیریت کردند. اواخر سال 1358، انستیتو از ساختمانی در خیابان انقلاب، به خیابان آیت اله طالقانی، ابتدای کوچه جهان نقل مکان کرد. انستیتو که در ابتدا تحت نظارت معاونت آموزشی وزارتخانه شروع به کار کرده بود در جریان تحولات، به علت مکان جغرافیایی اش، تحت نظارت اداره بهداری منطقه شرق تهران قرار گرفت. در راستای سیاست عدم تمرکز بیماران در بیمارستان روانپزشکی رازی، انستیتو در پی گسترش مراکز بیمارستانی اش برآمد. در سال 1360، باشگاه وزارت کشاورزی بر فراز تپه های گیشا (کوی نصر)، در مکانی که امروزه برج میلاد تهران بر آن واقع شده، با حمایت دکتر عباس شیبانی (وزیر کشاورزی وقت) و تل

مقدمه این نوشتار، به تاریخچه انستیتو روانپزشکی تهران از زبان رؤسا ی آن می پردازد. پیش از ورود به بحث، مختصری درباره ساختار انستیتو و نحوه شکل گیری آن می آید. در سال های قبل از پیروزی انقلاب، «انجمن توانبخشی» متولی امور توانبخشی معلولان، بیماران روانپزشکی، معتادان و عقب ماندگان ذهنی کشور بود. با ریاست دکتر ایرج سیاسی از سال 1352، فعالیت های بهداشت روان انجمن توانبخشی رنگ و بوی تازه ای گرفت و واحدهای آموزش و پژوهش آن رونق پیدا کرد. واحد آموزش انجمن توانبخشی، «انستیتو» نامیده می شد و ریاست آن با دکتر کیومرث فرد بود. تاریخچه این فصل از حیات انستیتو به روایت دکتر ایرج سیاسی خواهد آمد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در اردیبهشت 1358 دکتر احمد محیط به عنوان رئیس واحد آموزش انجمن توانبخشی (انستیتو) منصوب شدند. در همان سال انجمن توانبخشی منحل شد و با همت و پشتکار دکتر محیط، واحدهای آموزشی و پژوهشی آن، در دل ساختار جدیدی به نام «انستیتو روانپزشکی تهران» قرار گرفت. دکتر محیط 11 سال رئیس انستیتو بود تا اینکه در سال 1369 دکتر سید احمد واعظی به جایگزینی ایشان به ریاست انستیتو منصوب شد. شرح این دوران از تاریخچه انستیتو از زبان دکتر احمد محیط نوشته می شود. سال 1371، دکتر جعفر بوالهری رئیس انستیتو روانپزشکی تهران شد و کماکان در این سمت است. با همت و پیگیری او انستیتو روانپزشکی تهران در سال 1392 به «دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان» با چهار دپارتمان «روانپزشکی جامعه نگر»، «اعتیاد»، «بهداشت روان» و «روانشناسی بالینی» - با حفظ نام انستیتو روانپزشکی تهران- تبدیل شد. تاریخچه این تغییر و تحول همراه با شرح مبادی، دلایل، ضرورت، رسالت، سختی ها و چشم اندازها از زبان دکتر جعفر بوالهری تهیه شده است. تاریخچه پایه گذاری انستیتو روانپزشکی تهران در اواخر سال 1352، مرحوم دکتر سید شجاع الدین شیخ الاسلام زاده، وزیر رفاه و بهداری وقت و مؤسس انجمن توانبخشی، طی تماس تلفنی به دکتر ایرج سیاسی پیشنهاد کرد تا برای طرح برنامه جامعی مشتمل بر روانپزشکی، اعتیاد و عقب ماندگی ذهنی به ایران بیاید. او که در آن زمان در سمت استاد در دانشگاه پیتزبورگ در پنسیلوانیای آمریکا مشغول به کار بود، بی درنگ و با اشتیاق این پیشنهاد را پذیرفت و بعد از گرفتن مرخصی یک ساله، عازم تهران شد. پس از بررسی وضعیت موجود، در عرض سه ماه برنامه ای بالغ بر 150 صفحه آماده کرد و به رؤیت وزیر وقت رساند. بر اساس این برنامه، تربیت روانپزشک در کوتاه مدت و تربیت روان پرستار، روانشناس و مددکار اجتماعی در بلندمدت مقرر شد. دکتر شیخ الاسلام زاده، پس از مطالعه برنامه، از دکتر سیاسی دعوت کرد تا برای اجرایی شدن این برنامه، در سمت قائم مقام وزیر و به عنوان رئیس انجمن توانبخشی مشغول به کار شود. لازم به ذکر است که در آن زمان، انجمن توانبخشی علاوه بر مسؤولیت توانبخشی معلولین، وظیفه خدمت به تمامی بیماران مبتلا به اختلالات روانپزشکی، معتادان و عقب ماندگان ذهنی کشور را بر عهده داشت. در سال 1353، تنها 120 روانپزشک در کشور وجود داشت، آن هم فقط در شهرهای تهران، شیراز، مشهد و اصفهان؛ و این روانپزشکان اغلب در بخش خصوصی فعالیت می کردند. در آن زمان بیماران را از شهرستان ها می آوردند و در بیمارستان رازی می گذاشتند و می رفتند. تعداد محدودی روانپزشک که دانشگاه تهران تربیت می کرد جوابگوی نیاز کشور نبود. بنابراین هسته اصلی برنامه پیشنهادی، وابسته به شتاب سیستم در فراهم کردن نیروی انسانی متخصص بود که قسمتی از آن، بی واسطه و از طریق انجمن توانبخشی قابل حصول بود. به هر حال، برای قسمت عمده آن، یعنی تربیت نیروی متخصص روانپزشک، نیاز به کسب مجوز از وزارت علوم بود. در قسمت اول، بیش از 40 نفر کارشناس روانشناسی استخدام و پس از گذراندن یک دوره آموزش فشرده سه ماهه، برای یاری رساندن به روانپزشکان، به بیمارستان روانپزشکی رازی اعزام شدند. دکتر سیاسی می گوید: «کسب مجوز تربیت دستیار روانپزشکی که در انحصار وزارت علوم بود، دست کمی از عبور از هفت خوان رستم نداشت». پس از ارائه فرم های اولیه به وزارتخانه، مراحل متعدد و سختی، از جمله ارائه رزومه تمام روانپزشکانی که در آموزش نقش داشتند، ریز تمام عناوین درسی و نام مدرس آنها، جزئیات تمام برنامه های سه ساله، خصوصیات داوطلبان قابل پذیرش و جزئیات دسترسی به بیماران و انواع تشخیص ها طی شد. رفت و آمد به وزارت علوم چهار ماه به طول انجامید و سرانجام آخرین ایراد، یعنی لزوم حضور روانپزشک اطفال، با آمدن سه روانپزشک اطفال، یک نفر از انگلستان و دو نفر از ایالات متحده آمریکا برطرف شد. در تمامی این مراحل، مخالفت شدید گروه روانپزشکی دانشگاه تهران به مدیریت دکتر هاراطون داویدیان وجود داشت. دکتر داویدیان معتقد بود که فقط دانشکده پزشک