محمدرضا شهیدی پاک

مسئله تاریخی برخورد تمدن ها از دوره باستان تا پست مدرن منجر به ظهور اندیشه های ارتجاعی و تکاملی شده است. هدف پژوهش مقایسه فلسفه تاریخ در مکاتب فلسفی اسلامی و ایرانی وکاتولیک لهستانی است. ابن سینا، فارابی، ابن مسکویه، ابن رشد، ابن خلدون فرضیه های سیاسی در مورد پیشرفت تاریخ و انحطاط آن ارائه داده اند، و آن ها قوانینی حاکم بر تاریخ را کشف کردند و به تحلیل علیت در تاریخ پرداخته اند. پایان تاریخ در اندیشه شیعه و کاتولیک، مرتبط با ظهور انسان منجی است که به دین، سیاست، جامعه شناسی معنی می بخشد و جامعه را به کمال می رساند. اعتقاد به عیسی و مهدی در چهارچوب موعود گرایی مرد منتظر علت پیشرفت و تغییرات اجتماعی است. این رویکرد به تکامل در قالب موعود گرایی از مباحث اصلی فلسفه دین است که در فلسفه سیاسی ایران و لهستان از جمله در اثار فلسفه پس از هگلی آگوست سیشکوفسکی (1814-1894) ظهور یافت، که فلسفه تاریخ خود را \" شنا خت عقلی و متافیزیکی تاریخ \" خواند. که بر اساس پذیرش جهان غیب است. مفاهیم علیت در عقاید مبتنی بر سکون تاریخ و مارکسیسم و هر تفکر ماتریالیستی دیگری که به غیب اعتقاد نداشته باشند، هرگز متفکران ایرانی و لهستانی را کاملاً متقاعد نکرده است. دبلیو جولیان کوراب-کارپوویچ، در میان فیلسوفان معاصر لهستانی به مسئله تکامل توجه کرده است. وی مفسر فلسفه یوزف هونه ورونسکی (1853-1778) است، که بنیانگذار مکتب مستقل فلسفه دین لهستان در قرن نوزدهم بود و مفهوم موعودگرایی را توسعه داده است. کوراب-کارپوویچ در بسیاری از آثار خود به انتقاد از سیستم های فلسفی کمونیسم، لیبرالیسم و سرمایه داری در متن اندیشه مسیحی کاتولیک پرداخته است که تأثیر آن در لهستان در دوره پسامدرن ادامه دارد. او همچنین به اهمیت کاربردی فلسفه فارابی در کتاب خود- تراکتاتوس رساله های فلسفی سیاسی - اشاره کرده است. نتیجه فلسفه کلاسیک فارابی تأثیرگذاری بر دو نظام فلسفی غربی و شرقی است که نتیجه عملی آن ها نظریه تکامل است زیرا فارابی مبانی نظری فرآیندهای پیش رونده و انحطاطی در جوامع را تنظیم کرده است. کارهای او مانند معدن طلای فلسفه سیاسی مبتنی بر افلاطون، ارسطو و فلسفه سیاسی اسلامی است که می توان قوانین حاکم بر تکامل را از آن استخراج کرد. این تأثیر الهام بخش ایده های کوراب-کارپوویچ در مورد تکامل انسان و دستیابی به سعادت است که با مبانی نظری فلسفه سیاسی فارابی سازگاری کامل دارند. فرضیه پژوهش هم گرایی کامل سیستم فلسفی لهستان و ایران و اسلام و تشیع در بسیاری مسائل اصلی فلسفه است و واکنش یکسان و انسانی در تحلیل تاریخ بر مبنای ارتباط سیستماتیک تکامل و تاریخ با الهیات ظهوردر قالب ذهنی و پارادایم تکامل و انحطاط در طبقه بندی دینامیک شهر و انسان در کتاب ارای مدینه فاضله فارابی است.

یکی از ارکان مطالعات صفویه ، روابط خارجی دولت صفوی درعصر شکل گیری ارتباطات بین الملل است چه ارتباطی بین روابط فرهنگی ایران واروپا و تاریخ جهان و تاریخ شبه جزیره ایبری وجود دارد ؟ عملیات پژوهش بیان همین پرسش با اثبات این فرضیه است که روابط ایران و اروپاوجهان از پایان قرون وسطی ، تابعی از روابط ایران با پرتغال و اسپانیا بوده است.پژوهش از کتاب تاریخ تحلیلی آندلس ( 1389) و نگارش تاریخ جهان برا ساس تاریخ شبه جزیره ایبری ( اسپانیا و پرتغال )(1398) وارایه مقاله تاریخنگاری روابط ایران واروپا وتاریخ جهان براساس تاریخ ایبری وتاسیس دولت استشراقی پرتغال(8/2/1398)در دانشگاه اصفهان ،کنفرانس بین المللی مطالعات صفویه روابط فرهنگی است .مسئله این که دولت پرتغال و اسپتانیا از تجزیه شبه جزیره ایبری بوجود امدند و در روندی از فعالیت های شرق شناسی در شبه جزیره ایبری و هم زمان با سقوط نهایی آندلس اسلامی شکل گرفتند. کتاب تاریخ تحلیلی آندلس از آن با اصطلاح دولت استشراقی پرتغال یاد کرده است. این دونیمه شدن ایبری با حمایت دول صلیبی اروپایی در پایان قرون وسطی ،در واقع منجر به تقسیم جهان بین پرتغال و واسپانیابر مبنای تصمیم صلیبی پاپ در م1493/898ه شد . دو دولتی که روابط بین الملل را با طرح ارتباطات جهانی بر اساس مشروعیت تقسیم زمین بوسیله قدرت امپراطوری ایجاد کردند و تاریخ نگاری جهان بر محور روابط ایران و خلیج فارس و بویژه هرمز با ایبری و بر اساس باز پس گیری انذلس بوسیله دول صلیبی اروپا انجام گرفت. .این روابط سیاسی – نظامی و تجاری بر بنیان های فرهنگی و در جریانی گسترده از شرق شناسی که ازمدارس ترجمه و انتقال علوم شهرهای ایبری و بویژه طلیطله است و نتیجه زود آن تاسیس دولت استشراقی پرتغال بود دولتی که نوک قلم دور تازه تاریخ جهان است . منابع گذشته و بویژه چند منبع معاصر که به روابط ایران و اروپا به خصوص روابط فرهنگی آن ها در عصر صفویه پرداخته اند به این ساختار اساسی فرهنگی که از ایبری و از پرتغال و اسپانیا شروع شد و نقش آن در تعیین تاریخ جهان ونگارش تاریخ جهان بر اساس تحولات تاریخ در شبه جزیره ایبری توجه نکرده اند و فرضیه پژوهش این است که روابط ایران و اروپا متغیری مستقیم از روابط ایران و پرتغال عصر صفوی است. این فرضیه با توصیف جزیی آن در کتاب تاریخ تحلیلی آندلس آمده است و در کتاب نگارش تاریخ جهان بر اساس تاریخ ایبری و فروپاشی آن با ادله بیشتری تبیین وتدوین شده است ، روابط فرهنگی در شکل ده ها سفرنامه های فرهنگی که بسیاری از آن ها در زمان خودش به کاررفت ولی هنوز منتشر نشده است این مختصات نگاری جزئیات فرهنگی و سیاسی اجتماعی مردم ایران بویژه اصفهان وچند شهر بزرگ عصر صفوی زمینه اصلی روابط سیاسی و تعینات نظامی متعاقب آن ها از جمله سقوط صفویه گردید. انبوه سفرنامه های اروپایی ، پارادیمی از روابط فرهنگی بین ایران صفوی و اروپا تاست که،مختصات.و آناتومی شکل و رفتارایران صفوی ومردم آن به دقیقترین شکل کاربردی آن بویژه در سفرنامه چندین مجلدی شاردن تدوین و تنظیم و تشریح شده است،جزئیات مردم شناسی و تاریخ اجتماعی ایران در آن ها نمونه افزایش تولید تاریخ اجتماعی و محلی پیش ازاشغال و سقوط یک دولت شهر است که در مورد بیت المقدس وشهر های شامات واصفهان پیش از سقوط صورت گرفته است ورابطه تاریخ محلی وتصرف و سقوط را نشان داده است و پرده آخر روابط فرهنگی ایران و اروپا در زمینه هایی از شرق شناسی است که در قالب فرضیه تاریخ محلی و مقدمات امر سیاسی ذکر شده است، واقعیتی تاریخی که در حادثه پایانی وسرنوشت نهایی دولت صفویه به اثبات تاریخی خود رسید. از سقوط طلیطله و تاسیس مراکز شرق شناسی تا سقوط نهایی آنذلس چهارصد سال طول کشید و بین سقوط دولت –شهر اصفهان صفو ی تا سقوط ، چهارصد سال روابط فرهنگی است.فرضیه پژوهش نشان داده است که چهارصد سال از تاریخ جهان در قالب روابط ایبری با دولت صفویه نوشته شده است و عملکرد شرق شناسی در هر مکان وزمان و مردم و فرهنگ و آیین ممکن است یکسان باشد.

از جمله نظریه پردازی های جهانی در زمینه ارتباط حکمت و فلسفه با تمدن و فرهنگ است. کندی،جاحظ، فارابی ، ابن سینا ، مسکویه ، رازی ، نصیرالدین طوسی، ابن عربی، ابن خلدون بانیان تمدن اسلامی و در بین متفکران غربی فروید ، یانگ ، کانت ، هگل ، گنون ، گیبون ، گوستاولوبون ، سارتن ، توین بی و دورانت در مورد ارتباط تمدن و زمینه های فلسفی فرضیاتی ارایه داده اند. وجود این افراد دلیل ارتباط تمدن و فلسفه است .مبانی نظری وفلسفی تمدن در اثار فلاسفه مسلمان در عصر تمد ن سازی با تعابیر مختلف آمده است که قابل تاویل به جمهوری وسیاست و فلسفه مدنی است. در بین آن ها فقط فارابی ماهیت نظری تمدن و نسبت و قابلیت تعریف آن با فلسفه را تبیین کرد و مصادیق آن را نقد کرد و در آثاردیگران استطرادی وبا اشاره است . رازی گزارش کمی بلندی از مصداق تمدن اسلامی ارایه دادو ابن عربی ماهیت متافیزیکی تمدن بی مرز بشری که محل ظهور بی نهایت علم خدا است را نشان داد، اما این ابن خلدون است که با امداد ازواژه قرانی ، علم عمران ، علم تمدن را معرفی کردو به ارتباط بین فلسفه وتمدن براساس حادثه تمدنی در حال وقوع اشاره کرده است و با مقایسه وضعیت فلسفه در اروپا و جهان اسلام بویژه در منطقه غرب جهان اسلام ، آندلس ، مغرب و افریقیه با یکدیگر،می نویسد، جریان فلسفه در اروپا بیدار و رو به توسعه است اما در جهان اسلام در حال افول است . این دیدگاه را درچهار چوب گزارش از هم زمانی سقوط اندلس و انحطاط تمدن اسلامی و مقارن با تحولات فلسفی و کلامی ذکر کرده است. استقبال و یا مخالفت با فلسفه از پدید ه های حاکم بر جهان قرون وسطی است ، اما ابن خلدون ، موارد استثنا در این مورد در نقاطی از جهان که تمدن در حال شکوفایی است و درعین حال استقبال از فلسفه روی داده اورده است واز جمله در مورد ایران ، تصریح می کند به علت افرادی مانند نصیرالدین طوسی اندیشه فلسفی و کلامی هنوز زنده است . خواجه نصیرالدین طوسی که عامل توسعه تمدنی ایران عصر ایلخانی با تاسیس شهر اموزشی و پژوهشی مراغه است ( 1395) با تمدن سازی فیلسوف و ارایه الگوی برتر تمدنی رابطه تمدن و فلسفه را عملی ساخت . ابن خلدون با وجود رعایت انصاف در ذکر بسیاری از مصادیق تمدن اسلامی در عدم ذکر مواردی در مظان نقد است . تمدن در اروپا رنسانس و دوره مدرن بر مبنای تفکرات فلسفی دکارت و همراه با چالش های فلسفی و کلامی شکل گرفت و این فرضیه اثبات شد وتعاریف متعدد در حوزه علوم انسانی به تمدن و مفهوم آن دچار ابهامات تعاریف میان رشته ای شد ، در این حوزه کار سارتن اهمیت اکادمیک دارد که نخستین طراحی از تاریخ علم بر مبنای زمین های فلسفی را نوشت و رابطه تمدن و فلسفه را درتاریخ علم جهانی نوشت ، توین بی با وجود بررسی ابعاد تمدن از ماهیت پیدایش و توسعه و ظهور و سقوط و انتقال و ارتباط جهانی تمدن ها در رویکردی سیاسی به تمدن اروپایی – آمریکایی معاصر در رابطه قدرت و تمدن و نماد آن انرژی اتمی پرداخته است و را ه هایی برای حفظ پیشرفت و ترقی فقط در حوزه تمدن غربی و عدم اشاعه آن به سایر ملل ارایه کرده است ، این رویکرد مورخ شهیر تمدن ، در دریافت مفهوم و مصداق تمدن و ارتباط فلسفه و تمدن ، قابل تامل است ، ایا روند ثابت و الگویی کلی و جهانی از ارتباط تمدن و فلسفه وجود دارد که مبنای منطقی و فلسفی رفتار های و گزینش های تمدن نگاری است و یا تمدن نگاری مانند تاریخنگاری تابع قدرت حاکم است وتمدن نگاری زیر مجموعه ای از مقتضیات قدرت است . پژوهش ازمقالات تحولات فلسفی – کلامی عهد مرابطین (1380)و تحولات فلسفی – کلامی عهد موحدین (1382) و تحولات فلسفی – کلامی عهد حفصیان (1384) و معرفی فرهنگ و تمدن اسلامی بوسیله ابن خلدون (1378 )و کتاب مطالعه تحلیلی فرهنگ و تمدن اسلامی در غرب اسلامی (1395) و مفهوم علم در تمدن اسلامی و بخشی از ارایه مقاله دیدگاه ابن خلدون در ارتباط مفهومی و مصداقی تمدن و فلسفه (9/2/1398) در دانشگاه شهید بهشتی است . در این مقایسه مفهوم تمدن درحوزه شرقی تا حدود بسیاری وضوح در بیان ماهیت آن هست اما در حوزه علوم انسانی غربی هنوز ابهام در تعریف و سرنوشت اینده تمدن وجود دارد.

ادبیات عرب در شبه جزیره ایبری دردوره حضورمسلمانان درآندلس، میراث ماندگار تمدن اسلامی و زبان گویا وپیکره زنده و وجود کتبی فرهنگ اسلامی درجهان است وحجم قابل توجه وبخشی اساسی ازاین ادبیات مختص به مفهوم اهل بیت است و نقش ماندگار کالبدی دراثاراسلامی دراندلس دارد،جایگاه تشیع درادبیات عرب بیشتربا همین ادبیات اهل بیت درمتون اسلامی و آثار دانشمندان آندلس مشخص شده است واز مهمترین موضوعات شیعه شناسی است.لفظ و مفهوم اهل بیت حقیقتی اسلامی است که پیش از پیدایش فرق ومذاهب درشماراصطلاحات سیاسی اجتماعی وفرهنگی وتاریخی قرارگرفته است ،به این مقام اهل بیت در روند حوادث ازصدر اسلام ازعهد پیامبر چند محقق مورخ زمان شناس ازپانصد سال پیش به این سو از پایان قرون وسطی و آغاز دوره مدرن تا کنون توجه کرده اند. پنج قرن است که کایتانی از ایتالیا مفهوم اهل بیت و حق آن ها را اورده است وحوادث صدر اسلام رابا نسبت حقوق قدرت های سیاسی صدر اسلام با اهل بیت محاسبه و تبیین کرده است،درعصرحاضرده ها محقق خاورشناس ازجمله اشپولر المانی درجهان اسلام به محاسبه نسبت قدرت های سیاسی اجتماعی صدراسلام با حقوق از دست رفته اهل بیت پرداخته است وجمع وتفریق های قدرت در صدر اسلام زا به حذف ومنها کردن قدرت اهل بیت ازجامعه سیاسی صدراسلام بوسیله امویان ربط داده است.مسئله پژوهش این است که ،امویان بدون هیچ و از هیچ جریان اهل بیت را از شرق وغرب جهان اسلام بویژه ازاندلس ،حذف نکردند، آن ها ازچیزی که وجود داشت وظهور پیدا کرده بود و سرمایه جدید وهویت نوین جوامع اسلامی شده بود ،شروع کردند آن ها با انتحال اسلام واضافه کردن خود به اسلام،اهل بیت را ازصحنه قدرت سیاسی در صدر اسلام حذف کردند .امویان فرامین لعن حضرت علی ع را که با تبلیغات دولت اموی ازشرق در دمشق آغاز شده بود را درغرب جهان اسلام با تبلیغات گسترده تر تثبیت کردند و استقرار و اسکان جمعیت مهاجر به آندلس با کنترل ونظارت امویان و براساس حذف اهل بیت از صحنه قدرت در آندلس انجام گرفت ، این از مسلمات جغرافیای تاریخی آندلس است که اعراب اموی حاکم وقبایل مهاجروابسته به آن ها درجاهای خوب وثروت خیز آندلس اسکان یافتندواعراب مخالف ومتمایل به اهل بیت از این نقاط رانده شدند ودرشهرهای بزرگ سرکوب وحذف شدند.شاخص ترین انتحال امویان که با معاویه شروع شد،اعلام خلافت بوسیله امویان است که به اتفاق اکثریت مورخان نوعی اتنحال تلقی شده است.با وجود همه محاسبات امویان وقدرتمندان پس ازان ها در حوزه غرب اسلامی بویژه درآندلس برای حذف اهلبیت،ازجمله با اقداماتی تبلیغاتی، مذهب مالک را به طور انحصاری درحوزه غرب اسلامی بویژه درآندلس انتشاردادندو مذهب اهل بیت را کنارزدند،اما وجودعلمی اهل بیت درادبیات ومتون وآثار دانشمندان آندلس باقی ماند واهل بیت درآثار دانشمندان خودواقعیتی ازادبیات عرب وبخشی ازمیراث ماندگاراسلامی شد ،پژوهش حاضر نما یه ای ازوجود اهل بیت درروند تحولات سیاسی اجتماعی جوامع براساس کتاب اهل بیت در متون اسلامی وآثاردانشمندان آندلس است.کتاب اهل بیت درمتون اسلامی آندلس بخشی ازتحقیقات مولف درجامعه اندلسی ومعارف فرهنگی وتمدنی آن ازسال 1378به این سواست که بخشی ازآن درکتاب تاریخ تشیع دراسپانیاومغرب وافریقیه آمده است.رفتارامویان اندلس تحقق تاریخی مضامین اعتقادی برخی اسناد فرهنگی صدر اسلام است که تاکید می کند که حذف اهل بیت به خاطرکینه های بدری وحنینی ازعلی ع است که تبلیغات وسیاست حاکم بردمشق وقرطبه بود،زیرا فقط رفتارسیاسی اجتماعی وعدالت سیاسی اودرصدر اسلام باعث شناسایی اسلام انتحالی امویان شد.این عدالت سیاسی درمجموعه معارف سیاسی اسلام چون قانون زنده ای درامده است که با تحلیل و نقد و جرح ،روشنگر چهره های متمایزجریان های اسلامی پس ازپیامبرص همراه بوده است.نمادوعصاره وجود کتبی اهل بیت درآثار دانشمندان آندلس کتاب دررالسمط است ، تصنیف برترکلاسیک درمورد اهل بیت اثردانشمند آندلسی ابن ابا راست اونظریه پرداز علت اصلی سقوط آندلس بودکه حذف اهل بیت ازصحنه قدرت است.

حقیقت ثابت فلسفی وجود دارد که توجه به شخصیت ثابت پیامبر ص و سیره نگاری او و توسعه دانش سیره از صدر اسلام تا کنون موجب ثبات و پایداری شخصیت افراد و جوامع اسلامی بوده است و نسبت مستقیم بین سیره و شخصیت وجود دارد و سیره انرژی شخصیت در افراد و جوامع اسلامی بوده است. مسئله اصلی این پژوهش این است که سیره نگاری پیامبر در غرب اسلامی دارای آثار ژئوپلیتیک بوده است، این فرضیه ابتدا در کتاب مدخل تاریخ غرب اسلامی عنوان پژوهش مولف در سال 1384 آمده است که بخش کوچکی از آن با عنوان مصادر تاریخنگاری غرب اسلامی در 1397 منتشر شد، وسایر بخش های آن بوسیله افراد مسلط در مرکز پژوهشی مورد انتحال واقع شد، مهمترین این قسمت ها سیره نگاری پیامبر در غرب اسلامی است که بخشی از کتاب مدخل تاریخ غرب اسلامی در 1398 منتشر شد. مبنای این بخش کتاب بیان این فرضیه در مورد سیره پیامبر است که ارتباط مستقیمی بین توجه علمی و ادبی به شخصیت و رفتار و سبک زندگی پیامبر به صورت دانش سیره نگاری و تاریخنگاری سیره پیامبر پایداری جوامع اسلامی و توسعه فرهنگ اسلامی در آن جا وجود دارد. این ارتباط مسقیم فرضیه ای تاریخی در حوزه علم سیره نگاری است. این دانش در دو حوزه جغرافیایی جهان اسلام در غرب اسلامی ( آندلس، مغرب، افریقیه) و شرق اسلامی در ایران و هند و حجاز متفاوت و اثاز مختلف و سبک متفاوت داشته است. این نوشته بخشی از مقاله پیدایی و گسترش تاریخنگاری در غرب اسلامی، مدرسه تاریخ نگاری افریقیه - تونس - در دوره حفصیان است که در مجله تخصصی فصلنامه تاریخ پژوهان سال چهارم، شماره 3 1 /، بهار / در سال 1387 منتشر شده است. و قسمتی از مقاله سیره نگاری پیامبر در غرب اسلامی است که در کنفرانس بین المللی سیمای پیامبر در هنر در دانشگاه زاهدان در پنج شنبه 17 اردی بهشت سال 1394 به صورت سخنرانی ارایه شده است و اصل ان در کتاب مقالات به چاپ رسیده است. و بخشی از کتاب مصادر و مآخذ و منابع تاریخ نگاری غرب اسلامی 1384/1397 است. سیره پیامبر در غرب اسلامی ( در مغرب و اندلس و افریقیه ) اساس ادبیات و معارف اسلامی و فرهنگ وتمدن اسلامی است. ده ها متن که جزو نخستین متون سیره است در این متطقه از جهان اسلام نوشته شد. سبک خاص سیره نگاری اندلسی و سبک خاص سیره نگاری مغربی و سبک خاص سیره نگاری افریقیه پدید امد افریقیه سرزمین حد واسط بین اروپا افریقا با ساحل طولانی با مدیترانه غربی و صاحب بزرگترین جزایر استراتژیک، کلید سلطه بر جهان قرون وسطی بود، این سرزمین محل تولد و رشد چند امپراطور روم و محل سنتی امپراطوری و قبور بسیاری از پیروان حضرت مسیح از جمله قبر قدیس اگوستین متاله و فیلسوف الهی جهان مسیحیت است. و سقوط افریقیه به منزله پایان امپراطوری بود و در روایات سیاستمداران و حاکمان اسلامی قرن نخست هجری از افریقیه به الافریقیه المفرقه یاد شده است و اهمیت ان در ترسیم اینده مرز های دولت بزرگ نوبنیاد اسلامی مورد توجه گرفته است. فتح این سرزمین اغاز پیشروی در اروپا و فتح شبه جزیره ایبری در بخش بسیار بزرگی از جنوب اروپا بود و چهره ژئو پلیتیکی جدیدی به نقشه جهان داد. روح این حرکت بزرگ که اثر ماندگار ژئوپلیتیکی داشته است. توجه به سیره پیامبر و عشق به نام محمد در افریقیه است. پس از استقرار در ان جا چندین شهر اسلامی در افریقیه ایجاد شد و بنای اولین خلافت اسلامی در افریقیه خلافت فاطمیان نهاده شد و سیره نگاری پیامبر حرکت علمی و سیاسی همزمان با استقرار بود که باعث بقای جامعه اسلامی در مغرب و افریقیه شد. نزدیکی به سیره در این منطقه موجب پایداری گردید و دوری از ان با سقوط اندلس همراه شد. با این وصف سیره که در قلب معارف سیاسی و تاریخی اسلامی است به اشکال و شیوه های مختلفی در حوزه پژوهش های اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است و دارای وجوه آثار به عناوین مختلف است و به عنوان ایدئولوژی برتر و به عنوان عامل موثر ژئوپلتیک عمل کرده است و به شکل پدیده ای خاص در تاریخ و و واقعه ویژه موثر در تاریخ و با عنوان پارادایم در تاریخنگاری آمده است.

ابن خلدون که سیر فرهنگ و تمدن اسلامی از صدر اسلام تا عصر نخست وزیری خود در دولت حفصیان را در مقدمه دسته بندی و باجزئیات فرهنگ و تمدن اسلامی را در گستره شرقی و غربی جهان اسلام نقد کرده است . از وجوه اهمیت مقدمه توجه به جریان های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مذهبی جهان اسلام است که سیر آن ها رادنبا ل کرده است . جریان های سیاسی و مذهبی و کلامی غرب جهان اسلام( آندلس ، مغرب و افریقیه)و شما ل آفریقا که او خود از نزدیک ان هار ا مشاهده می کرد و در متن برخی از آن ها قرار داشت ، از جمله او نخست وزیر دولتی بود که با شعار مهدویت روی کار آمد از جمله مباحث مقدمه که در این پژوهش گزارش شده است ، ابن خلدون ومسئله مهدویت است . اهمیت پژوهش در این است که در منطقه ای مهدویت را نقد کرده است که سابقه چند ادعای مهدویت که منجر به تاسیس دولت شد دارد . دولت فاطمیان و دولت مرابطین و دولت موحدین و جانشین آن ها حفصیان از نمادهای مهدویت استفاده کردند و هنوز نمادهای مهدویت ( المهدی امامنا ) روی مسکوکات ان ها وجود دارد. قبر ابن تومرت بزرگترین مدعی سازمان یافته مهدویت که دولت تاسیس کرد در تینمل ،اطراف پایتخت او مراکش زیارتگاه است . سخن ابن خلدون در مورد مهدویت مرجعیت روایی دارد و شهرت روایی احادیث مهدویت در غرب اسلامی بویژه شمال آفریقا را نشان می دهد . مسئله پژوهش توجه به مواضع متناقض ابن خلدون است و فرضیه پژوهش اینکه علی رغم شهرت مهدویت و جایگاه اصیل ان در فرهنگ عمومی و خواص در غرب اسلامی بویژه شمال افریقا ، جریان دولتی بسیار گسترده ای دولتی به مقابله گسترده با ان برخاست و مواضع ابن خلدون با توجه به اثار گسترده این جریان قدرتمند و ثروتمند مخالف که ابن خلدون در اخرین دوره فعالیت سیاسی اداری عمر خود سمت نخست وزیر ممالیک را داشت ، قابل توجیه و بررسی است . موضع اصلی ابن خلدون این است که او پیش از ورود به بحث پیرامون احادیث مهدویت; عقیده به ظهور مردى از اهل بیت را عقیده کافه اهل اسلام در طول تاریخ دانسته است و می نویسد : «اعلم ان المشهور بین الکافه من اهل الاسلام على ممرّ الاعصار انه لابد فى آخر الزمان من ظهور رجل من اهل البیت یوید الدین و یظهر العدل ویتبعه المسلمون و سیتولى على الممالک الاسلامیه و یسمى بالمهدى و یکون خروج الدجال و مابعده من اشراط الساعه الثابته فى الصحیح...». به هر شکل ابن خلدون چه از مثبتین عقیده به مهدی و یا ازمنکرین ظهور مهدی باشد ، متن نوشته های او به شکل حداقل دلالت اشکار بر اصالت اعتقاد به مهدویت و جایگاه طبیعبی ان در فرهنگ وتمدن غرب اسلامی و شمال افریقا دارد که در لایه های ضخیم انکار و عنادو ابرهای ضخیم و تیره در شب دیجور قرار گرفته است . پژوهش حاضر تدوین وتحلیل جدید پژوهش های پیشین مولف بر اساس طیف گسترد ه ای از مآخذ و مصادر غرب اسلامی در مسئله مهدی و مهدویت از جمله مهدویت در غرب اسلامی و کتاب تاریخ تشیع ( 1383/ 1385 )است که در آن بیش از هزار سال سیر تاریخی جریان مهدویت در غرب اسلامی و شمال آفریقا به عنوان بزرگترین جریان سیاسی اجتماعی و فرهنگی شما ل آفریقا بررسی شده ، آمده است ، اندیشه مهدویت از مفاهیم مؤثر قرآنی، روایی، کلامی، سیاسی و از ارکان تاریخ اسلام است که در فرهنگ و تمدن اسلامی و بحران فراگیر و مستمر جهان اسلام، جایگاه ویژه ای داشته است. پژوهش نشان می دهد متن احادیث مهدوی معاضد و موید به دلایل و مدارک متعدد عقلی و نقلی و تاریخ و شهرت علمایی محدثین بزرگ در شرق و غرب جهان اسلام است و تلاش در زمینه مخدوش کردن اسناد آن ها بیهود ه و متناقض است . زیرا سایر علمای مغربی احادیث مربوط به مهدی را با اسناد متعدد که در سند آن ها هیچ فرد ضعیف وجود ندارد ، در مجوعه هایی برای نقض اشکار انتقادات رجالی ابن خلدون اورده اند و تلاش رجالی ابن خلدون ، از شیوه علمی ، دانش رجال بیرون است و به اغراض سیاسی بر می گردد.

شهر طلیطله که در قلب شبه جزیره ایبری قرار دارد و نقش کالبدی در سلطه بر سراسر آنجا داشته است. پس از آنکه پانصد سال پایتخت سنتی گوت ها در شبه جزیره ایبری را تجربه کرده بود از اولین نقاطی بود که فاتحان مسلمان آن را در سال 91هجری/719م در اختیار گرفتند و در 97 ه به نام محمد رسول الله سکه زدند. با استقرار عرب در آنجا نخستین دولت شهر اسلامی در ایبری تاسیس شد. این شهر پس از سه قرن تبدیل به شهر علمی در حد فاصل بین اروپا و سرزمین های اسلامی شد. پژوهش حاضر فرایند شکل گیری شهر اسلامی طلیطله که پیش از اسلام عاری از تمدن بود و پس از چند قرن بزرگترین مرکز علمی در جنوب اروپا شد که طالبان علوم از اروپا به آن جا مهاجرت می کردند، را بررسی کرده است. سقوط طلیطله در 478 ه که آغاز فروپاشی اندلس بود، زمینه انتقال علوم و معارف اسلامی از طلیطله به اروپا را فراهم ساخت. این شهر مرکز مدارس بزرگ ترجمه و اتاق های استنساخ انبوه میراث علمی مسلمانان شد و بزرگان دنیای مسیحی همه سرمایه های وجود ی خود را صرف تاسیس مراکز اموزشی در طلیطله و انتقال علوم و معارف اسلامی کردند و دانشمندانی که بنیانگزار فلسفه و علوم و معارف و پرچمدار علم در اروپا بودند، مانند پاپ سیلوستر دوم در مدارس ترجمه طلیطله ، زبان عربی اموختند و با علوم و معارف اسلامی آشنا شدند و نخستین آثار علمی اروپا در طلیطله براساس منابع عربی تدوین شد. این شهر قرن ها مرکز ترجمه و تحقیق و آموزش و انتقال علوم بود. این انتقال در زمینه پیچیده ای از تغییرات سیاسی -اجتماعی صورت گرفت، پژوهش حاضر بخشی از کتاب تاریخ تحلیلی اندلس(1389) و شهرهای اندلسی(1396) و تاریخ تشیع در اسپانیا(1395) و مقاله فرایند انتقال علوم از اندلس به اروپا در انتهای قرون وسطی( 2012 کره جنوبی) است.

شناخت علمی ادیان ، از مظاهر تفکر اسلامی و از جمله نمونه های کاربرد عملی علم به مفهوم ساینس( science ) در تمدن اسلامی است زیرا تاریخ و تمدن اسلامی در واقع ترکیب تاریخ و تمدن ملل مختلفی است که در سراسر امپراطوری اسلامی از اسپانیا تا جنوب شرقی چین با اشکال مختلفی از فرهنگ و تمدن و دین و رنگ و اعتقادات و آداب و رسوم زندگی می کردند و شناخت علمی ضرورت طبیعی چنین تمدنی بوده است ، و ادوار تاریخ تمدن اسلامی نشان می دهد ، با وجود موارد بسیاری از درگیری فرقه ای و نژادی و ردیه نویسی ، الگوهایی نظری و عملی برای همزیستی مسالمت آمیز ملل در جوامع اسلامی ارایه شده است و از جمله علل شکوفایی تمدن اسلامی، تاسیس نهادها و تشکیلاتی برای تامین رفتارهای مبتنی بر هم زیستی مسالمت آمیز بین ملل بوده است. در تاریخ اندیشه اسلامی مبانی نظری، هم زیستی مسالمت آمیز به طور مبسوط د ر رویکرد تاریخی و تمدنی قران به پراکندگی جغرافیایی ادیان آمده است و در سیره ، رویداد تمدنی تاریخ جهان ،احتجاجات امام رضا با ملل و نحل ،نمونه متمایزی از منطق گفتگو با اثر وجودی ولایت امام است که همچنان آتشی افروخته در مناظرات بین الادیانی و روابط مسالمت آمیز با اهل کتاب است که هم زمان با تاسیس بیت الحکمه در بغداد و پذیرش و ترجمه و توسعه تمدن یونانی و سریانی و ایرانی و هندی است که با گفتگو و تعامل و تبادل مسالمت آمیز اسلام با ملل مختلف مسیحی ، زرتشتی ، یهودی و هندو ئیزم همراه بود و نتایج مثبت تمدنی داشت و محصول آن پیدایش تمدنی جوان و نوین از ترکیب تمدن های پیر باستانی بود،مورخان تاریخ تمدن جهانی مانند سارتن و دورانت و توین بی ، زمینه فرهنگی زندگی مسالمت آمیز بین پیروان ادیان ر ا که اسلام در قرون وسطی ایجاد کرد را عامل حرکت تاریخ و تمدن بشری دانسته اند . پژوهش حاضر توصیه های تاریخی به همزیستی مسالمت آمیز را که منجر به علم دین شناسی و پیدایش علم ملل و نحل به مفهوم ساینس در تمدن اسلامی شد را بررسی کرد ه است ،علمی که همواره می تواند عامل گفتگو وتعامل و زمینه نظری رفتار مسالمت آمیز بین ملل باشد .میراث مکتوب دین شناسی نشانه رفتار تئوریک برای فهم ادیان و بخشی از سیره علمی در تمدن اسلامی است ، بویژه در شهرهای مسیر بازرگانی راه ابریشم از کانتون تا بلنسیه ،راه اتصال شرق و غرب جهان و مثل اعلای هم زیستی پیروان ملل در طول تاریخ جهان است ، در ادوار تمدن اسلامی بویژه در عهد دولت فاطمیا ن در شرق و موحدان در غرب، هم زیستی ملل در شهرهای مصر وشام و آندلس و اسپانیا دوره اسلامی بویژه قاهره و اشبیلیه پیشرفت کرد زیرا ملل مختلف مسیحی و یهودی و مسلمان با فرهنگ ها و مذاهب مختلف در آن جا زندگی می کردند و محی الدین عربی آندلسی و ابن رشد مشاور خلیفه موحدی تلاش کرد ند تا الگوهایی نظری برای همزیستی ادیان ارایه دهند ، این روابط ادیان در محدوده شهر های مدیترانه غربی در سواحل افریقیه در دوره دولت حفصیان و بویژه در سیسیل عهد فردریک دوم ، شدت گرفته است . با سقوط آندلس ونابودی جوامع اسلامی آن جا که نماد تجربه تاریخی بشر در هم زیستی ادیان بود ، اشکال جدیدی از برخورد و شناخت ادیان در زیر سایه استعمار پرتغال و اسپانیا وانگلیس که جهان را بین خود تقسیم کردند، شکل گرفت و اما در شرق با ورود سلاجقه و اتابکان و دول صلیبی و ممالیک ، شناخت و تقریب نظری ادیان کاهش پیدا کرد ولی در ادوار مغولان و ایلخانی ایران و عهد صفویه شناخت و مطالعات مربوط به هم زیستی ادیان رونق گرفت،در اصفهان پایتخت پر تسامح سلطنت صفویان که ملل مختلف در آن زندگی می کردند ، با وجود نهضت ردیه نویسی در شرق و غرب جهان ،آثار آکادمیک بسیاری برای شناخت و همزیستی مسالمت آمیز ادیان تولید شد در آثار فلسفی و عرفانی ملاصدرا ، به شیوه محی الدین و مولانا ، ادیان ، فهم های متفاوت از حقیقت واحد است، عملیات شناخت ادیان در دوره معاصر و قاجار با قبض و بسط بیشتری در قالب نخستین برخوردهای فرهنگی سیاسی و نظامی و تحقیقات شرق شناسی و مقتضیات مربوط به مدرنیسم ، استمرار پیدا کرده است . تا کنون الگو های متفاوتی از گفتگو و هم زیستی مذاهب و فرهنگ ها ارایه شده است .سوال پژوهش حاضر این است که آیا امروزه فقط قدرت پول است که در الگوی جدید راه ابریشم ملل با ادیان مختلف را مجبور به هم زیستی مسالمت آمیز کرده است یا هنوز علائق و ارزش های علمی در قالب فلسفه های مضاف دین می تواند فعال باشد و آیا الهیات جهانی برا ی روابط مسالمت آمیز بین ادیان در آینده وجود دارد؟

حلب شهری که همواره صدر اخبار روزگاران است در دوره اسلامی امارتی است که شاهد تاریخی بیشترین تغییرات شهری در منطقه مصر و شام و جزیره بواسطه رقابت نیروهای منطقه ای و فرامنطقه ای است . بزرگترین نبردهای بین المللی در نزدیک آن روی داد . به عقیده متخصصان تاریخ مصر و شام ، حلب شناسی پیش از جنگ های صلیبی شدت گرفته است . این شهر در دوره حمدانی و مرداسی پایگاه فرهنگ امامیه بود. این مطلب اهمیت حلب شناسی در شناخت کاربردی حلب و شهر ها و نواحی و منطقه تابع آن حمص و حماه و مصر و جزیره را نشان می دهد. تاریخ حلب به نحوی همان تاریخ شامات است و حلب در سراسر دوره اسلامی ، نقطه عطف تاریخی تعیین تکلیف وضع سیاسی شامات و به تبع آن جزیره و مصر بوده است . حلب دومین شهر یزرگ پس از دمشق در شمال سوریه است. و قدیمترین نقطه سکونت شهری در جهان است. اهمیت دمشق در مرکز سوریه و حلب در شمال آن ارتباط با نواحی ساحلی از را ه های گوناگون است. پژوهش حاضر حلب نگاری قرن بیست و یکم از این جاده - شهر مورد تنازع بین الدولی است ،کار اجمالی در تحقق همین امر تاریخی است که حوادث حلب تابع مستقیم نزاع فرقه ای و منافع فرامنطقه ای در تسلط بر این شاهراه جهانی است که سیاست ژئوپلیتیکی قدرت ها را تامین کرده است تا ظهور اسلام ایران و روم در این گذرگاه باستانی بیش از هفتصد بار مصاف دادند. پژوهش تغییرات سیاسی اجتماعی و مذهبی حلب از دوره دول بزرگ و امارات محلی کوچک حاکم در مصر و شام و جزیره از صدر اسلام از فتوحات شامات تا دوره معاصر است . پژوهش بخشی از کتاب شهرهای مصر و شام (1396)و کتاب مطالعه تحلیلی مصر و شام و جزیره (1397) است . ابهام در سرنوشت حلب از ویژگیهای تاریخ حلب است . این پژوهش نظریه تاریخی عدم امکان اقدام جامع مشترک در شامات و مرکز سیاسی آن حلب را نشان داده است .

فلسفه سیاسی اسلام و محور اندیشه های سیاسی ابن سینا (416 )، فارابی (339)، ابن باجه، ابن طفیل و ابن رشد(595) در دوره قرون وسطی و ملاصدرا(1045/1640م)در آغاز دوره مدرن در مورد خلافت و امامت کبری و قدرت سیاسی شکل گرفت، ابن سینا و فارابی با بیان علم تدبیر شهر، مخالفت و تناقض مفهوم خلافت و مبنای نظری قدرت سیاسی دولت عباسیان با فلسفه سیاسی معقول اسلام را آشکار ساختند و سه حکیم آندلسی نیز دولت های آندلسی و مغربی، مرابطین و موحدین را بیرون از دایره دولت آرمانی اسلامی قلمداد کردند، فلاسفه آندلسی به بیان تجریدی فلسفه سیاسی اسلام با تبیین نظریه اتصال ، بر مبنای ترکیب نظریات افلاطون و ارسطو و نوافلا طونیان پرداختند و در ایران عصر صفوی که دولت بر زمینه های مشترک تعصب بر فقه و حدیث بود، ملاصدرا مانند فلاسفه آندلسی با طرح فلسفه یونانی در اندیشه سیاسی ، به صفات رییس اول مدینه و تاسیس دولت آرمانی پرداخته است، و در کتاب المبدا و المعاد در ضمن بخشی در مقاله چهارم به السیاسات و الریاسات و به جمع بین شریعت و فلسفه در امر سیاسی پرداخته است و یکسانی شریعت و سیاست و فلسفه را بررسی کرده است . و صفات لایق به رییس مدینه فاضله را معرفی نموده است، پژوهش حاضر سیر تاریخی اندیشه سیاسی اسلامی از قرون وسطی تا دوره صفوی عصر ملاصدر است و وصف شکل گیری فلسفه سیاسی ملاصدر در تطور و تکامل دیدگاه فلاسفه پیشین است .و نشان می دهد این پیدایش فلسفه سیاسی تابعی مستقیم از مقتضیات سیاسی اجتماعی و فرهنگی و مذهبی هر عصر است. کار ابن سینا هم زمان با اثر اسپینوزا (1677م)در انتقاد امر سیاست و دین در آغاز دوره مدرن است و مانند سیر اندیشه سیاسی در دوره مدرن به بررسی جایگاه دین و سیاست و نسبت امر فلسفی و دینی و سیاسی پرداخته است .پژوهش مبین جایگاه فلسفی و تاریخی سیستم فلسفی ملاصدرا در تبیین فلسفه سیاسی اسلام است.

پزوهش حاضر بخشی از کتاب تاریخ تشکیلات اسلامی (1389) ،مقاله اانقلاب اداری سامانیان (1390)، تاریخ تشکیلات عربی اسلامی دولت حفصیان (1383/1397)، تاریخ دیوان سالاری ایرانی و اسلامی دولت سلجوقیان (1397) و مقالات تحلیل فرایند دیوان سالاری ایرانی و تشکیلات اسلامی در قرون وسطی بر اساس کتاب تاریخ تشکیلات اسلامی ( 1396)، تشکیلات اسلامی و دیوان سالاری ایرانی عهد صفویه (1396)،و نقد تدابیر سیاسی و اموزشی نظام الملک( 1397) . علم دولت در تمدن اسلامی( 1397) است.درکتاب تاریخ تشکیلات در اسلام ،چهار نظریه در مورد خاستگاه تشکیلات اسلامی در قرون نخستین هجری مطرح شده است ودر مورد ریشه عربی و ایرانی و رومی و بیزانسی و اسلامی آن مطالبی ذکر شده است، امادلایل متعدد نشان می دهد که تشکیلات اسلامی داری خاستگاه ایرانی است.و در حقیقت استمرار دیوان سالاری ایرانی است . در مقاله انقلاب اداری سامانیان نظریه اصالت ایرانی تشکیلات اسلامی در یکی از مراحل فراز مندی دیوان سالاری ایرانی در تمدن اسلامی و نقش طبقه دبیران در آن در قرون نخستین هجری ودر عهد سامانیان مورد تصریح قرار گرفته و به خوبی نشان داده شده است .در این مقاله امده است که دیوان سالاری سامانیان بر عهده طبقه دبیر بود و از جمله خانواده جیهانی و بلعمی از خانواد ه هایی بودند که طبقات دبیر ایرانی از آن برخاستند و سازمان اداری سامانیان را پیش بردند.ا ستمرار دیوان سالاری ایرانی در تمدن اسلامی در تشکیلات اداری غزنوی و بویهی و سلجوقی از ارکان کتاب تاریخ تشکیلات است که به طور ویژه در کتاب تاریخ دیوان سالاری ایرانی و تشکیلات اسلامی سلجوقیان به آن پرداخته است و ادامه حضور طبقه دبیر در اجرای دیوان سالاری ایرانی بوسیله وزرای ایراانی سلاجقه که در دو رسته خراسانی و عراقی تقسیم شدند ، آمده است .حجم حضور کمی و کیفی و تاثیر گزاری وزرای قمی به حدی است که معتبر ترین اثر به جا مانده از عصر سلاجقه درمورد رکن قدرت عالی دیوان سالاری ایرانی یعنی وزیر، در عصر سلاجقه بوسیله ابو الرجای قمی تدوین شد و برخی از امور که میراث ماندگاردرعملکرد دولت سلاجقه است بوسیله وزرای قمی صورت گرفته است و مورد توجه مستقل محققان معاصر بوده است.مقاله حاضر چنانکه ملاحظه شد بخشی از پژوهش های یاد شده است که علاوه بر قرون نخستین هجری استمرار دیوان سالاری ایرانی را تا دوره قاجار بررسی کرده است. این پژوهش نشانه استمرار پژوهش بر مبنای پژوهش های پیشین است زیرا هر پژوهش بدون این روش ،نوعی انتحال عمدی یا سهوی است که با تغییر الفاظ و بازی با کلمات صورت گرفته است و بدور از ادب انسانی و مخالف اخلاق حرفه ای تاریخنگاری است ( اخلاق حرفه ای در تاریخنگاری 1396).

پژوهش حاضر در حقیقت به یکی از مظاهر تمدن اسلامی که تفکر حقوقی و فقهی جوامع اسلامی است ، پرداخته است و نشان داده است جوامع اسلامی افریقیه مومن به حقوق اسلامی بوده اند فقه و حقوق را در مفهوم علم به معنی ساینس در خصوص دستورالعمل های فقهی تولید کردهاند ، و صاحب اندیشه حقوقی بودهاند و بخشی از میراث مکتوب تمدن اسلامی همین متون کلاسیک فقهی است در غرب اسلامی چند متن کلاسیک فقه اسلامی تولید شد که از مآخذ حقوق اسلامی در حوزه فقه مالکی است ، فقه در زندگی روزمره آن ها حضو ر فعال داشته است و مسایل جدید حقوقی با عنوان خاص مغربی آن یعنی \\\" نوازل \\\" را مطرح کرده اند و ابتکاراتی بوسیله فقهای معاصر حفصیان در تولید متون درسی حقوق اسلامی از جمله در تدوین مواد جزئی حقوق شهری و فرهنگ حقوقی شهروندی ، رخ داده است . فقیه ابن الرامی با نگارش کتاب الاعلان باحکام البنیان قوانین شهرسازی و حقوق مادی و معنوی شهروندی در خیابان و پنجره و مسیر های ارتباطی و مسایل محیط زیست را برای نخستین باربر مبانی فقه و حقوق اسلامی تدوین کرده است . تفکر ابن الرامی در مورد فقه شهری ، محصول مدرسه فقهی اجتهاد در تونس است . دوره حکومت حفصیان با پیدایش سه مدرسه فقهی تونس ، قیروان ، بجایه با توسعه گسترده درفقه و حقوق اسلامی روبرو شده است . اباضیه جزیره جربه در این عصر مبانی حقوقی و مدرسه فقهی خود را عرضه کردند . بررسی و تحلیل تجربه چهارصد سال فعالیت های فقهی در جوامع شمال آفریقا در این پژوهش نشان می دهد که فقه اسلامی توان اجتهاد در مسایل روزمره جوامع را دارد . این پژوهش بخشی از رساله دکتری مولف ( 1382 ) است . پژوهش بخشی ا ز تاریخ فقه و فقها در غرب اسلامی است که پراکندگی مذاهب فقهی و حقوق اسلامی در آن جا را نشان داده است وگستردگی و استمرار حقوق اسلامی در جوامع را نشان داده است . پژوهش ماده اولیه پژوهش در مذاهب اصلی فقه اسلامی است.و جایگاه فقها و حقوق دانان و علم فقه در بین مردم و طبقه بندی علوم اسلامی را مطرح کرده است و اثار سیاسی اجتماعی فقه اسلامی را بررسی کرده است .

تاریخ محلی در شکل بررسی تاریخ اجتماعی و جغرافیای تاریخی در بسیاری ازمصادر قرون وسطی تولید شده است و بخشی از میراث تاریخ نگاری ایرانی و اسلامی و عربی در قرون وسطی است. از یعقوبی و ابن حوقل و مقدسی تا یاقوت که نخستین دایره المعارف تاریخ محلی را عرضه کرده است، مجموعه های کاملی از موضوعات اصلی تاریخ محلی را در اختیار آیندگان قرار داده اند. یکی از موارد ویژه تاریخ محلی سیسیل است. اخبار گوناگون صقلیه در مصادر اسلامی به طور بسیار واضح و جامع منعکس شده است .بر اساس این اطلاعات نمونه برتری از تاریخ محلی قابل نگارش است. پژوهش حاضر نشان می دهد که تاریخ نگاری مصادر اسلامی از سیسیل مواد مناسب و کافی فهم تاریخ محلی و تاریخ اجتماعی را ارایه کرده است و الگوی نگارش جغرافیای تاریخی و تاریخ محلی است. ابن حوقل (988)جغرافی دان نمونه در نگارش جغرافیای تاریخی است که صوره الارض او مواد خام و اصلی تاریخ اجتماعی و الگوی نگارش تاریخ محلی بویژه در مورد سیسیل است. در تقسیم بندی کنونی کشور ایتالیا، سیسیل همچنان یکی از پنج ایالت و ناحیه مهم آن کشور است که دارای موقعیت محلی خاص است، زیرا سیسیل معاصر دارای حکومت و قوه مجریه مخصوص به خود است و جمعیت پنج میلیونی امروز سیسیل مرکب از نژادهای باستانی فراوان و گوناگون است که فرهنگ آداب و رسوم و بشره و قیافه و پوشاک وعادات خود را حفظ کرده اند. در منابع اسلامی این خصوصیت منحصر به فرد سیسیل در تاریخ محلی مورد توجه راویان آن قرار گرفته است و آنها عناصر اصلی تاریخ نگاری محلی از یک شهرو ناحیه خاص را در مورد صقلیه به شکل کامل آورده اند. پژوهش حاضر تاریخ محلی صقلیه در دوره اسلامی است که حدود دویست سال طول کشیده است .این تاریخ محلی وصف ناحیه ای صقلیه براساس الگوهای جهانی تاریخ محلی نگاری صورت گرفته است .پژوهش حاضر تدوین بخشی از کتاب نقد و بررسی مصادر، مآخذ و منابع تاریخ نگاری در غرب اسلامی افریقیه، مغرب و آندلس است که حکایت از این دارد مصادر و منابع و مآخذ و اسناد و مکاتیب و آثار اسلامی قرون وسطی پیشگام تولید تاریخ محلی و تاریخ اجتماعی و جغرافیای تاریخی بوده اند.

پس از شکست علویان در مدینه در 169 هجری ، ادریس اول با حضور در پیشگاه امام رضا ع (148- 203)که او را تاج آل محمد ( ص ) نامید، مدینه را ترک کرد با شمشیری که از امام رضا ع هدیه گرفت و به مغرب برد و این شمشیر رضوی همچنان میراث رضوی آل ادریس در مغرب است، بالاخره او پس از سفری پر مخاطره مانند سایر مهاجران آل ابی طالب در گوشه ای از جهان اسلام در 172 هجری در مغرب، مستقر شد اما فرق مهاجرت ادریس با سایر آن ها این بود که ادریس منشا دولت و تمدن شد و تمدنی که بوسیله دولت او شکل گرفت، به برکت امام رضا ع به مغرب چهره اسلامی و عربی داد و مهمترین مرحله اساسی توسعه انسانی و آبادانی و و رونق و شهر سازی در تاریخ عمران مغرب است. بقایای ادریسیا ن تا کنون به جاست و دولت مراکش مستقر در مغرب، که هنوز منشا خدمات تمدنی و حامی فرهنگ اسلامی است ( دول شرفای فلالی و سعدی، به مدخل سعدیان از مولف در دانشنامه جهان اسلام جلد 23رجوع شود ) خود را از نسل ادریس و امام حسن ع می دانند. آن چه در کتاب تاریخ تحلیلی مغرب (1389) در مورد ادریسیان آمده است فرا تر از اشارات است و چهل صفحه بدون مقدمه پردازی زاید، به اصل مطلب یعنی ، \" دولت ادریسیان \" ، پرداخته است و به طور مبسوط عناصر و ارکان توسعه تمدنی و فرهنگی مغرب در عهد ادریسیان بیان شده است و به فرهنگ و تمدن اسلامی در مغرب دوره ادریسی و جایگاه تمدنی ادریسیان پرداخته شده است، زیرا ماهیت دولت ادریسی، دولت فرهنگی و تمدنی است و شکوفایی تمدن اسلامی در عهد ادریسیان در شکل های مختلف تمدنی ظاهر شد که کاهش چشمگیر بدویت با شهرسازی و تاسیس چندین شهر در مغرب و توسعه آموزش با تاسیس چند مرکز آموزشی، گسترش تجارت و صنعت وکشاورزی و دامداری و گسترش زبان عربی و شریعت و فرهنگ اسلامی و پیشرفت نظامی، توسعه تشکیلات اداری و توسعه مذهب تشیع و رها سازی اسلام از بدعت خوارج و سرنگونی دول خوارج در مغرب اقصی و قطع مطامع سیاسی اجتماعی و مذهبی و نظامی خلافت عباسی از مغرب، مهمترین موارد قابل ذکر آن ها است، تاسیس دولت ادریسی نماد اصالت تمدن اسلامی در غرب جهان اسلام است و کارکرد تشیع در تمدن سازی و پیشرفت فر هنگ اسلامی در مهمترین نقطه استراتژیک جهان در کنار تنگه جبل الطارق را نشان داده است و تثبیت و آرامش در منطقه وسیعی از مغرب مرهون وجود ادریس و دولت او در مغرب اقصی است. مسکوکات ادریسی برای نخستین بار در تاریخ، پیام عقیدتی تشیع را در دورترین نقطه غرب اسلامی در مرز با اروپا به نمایش گذاشتند. ساختن شهری به نام علی و ضرب سکه با نقش علی و رموز شیعه از جمله واژه وصی، نماد هویت واقعی دولت ادریسی است. سکه ادریسی با نام علی از تصاویر روی جلد کتاب تاریخ تحلیلی مغرب است. جایگاه تمدنی دولت ادریسیان این است که فقط با مهاجرت و استقرار ادریس بود که تغییرات جمعیتی و تحرکات گسترده سیاسی - اجتماعی در مغرب صورت گرفت. این تغییرات از مغرب اقصی با تاسیس چند شهر آغاز شد و در مغرب اوسط و ادنی و حتی آندلس هم تاثیر خود را نشان داد زیرا نوادگان ادریس که به اندلس مهاجرت کردند یک قرن پس از سقوط ادریسیان دولت اموی اندلس را ساقط کردند و از بین بردند. امروزه مجموعه ای انبوه از مسکوکات ادریسی با نمادهای شیعی به جا مانده است که حاکی از جایگاه تمدنی دولت ادریسیان است. و تنها جامع قرویین که در اغاز دولت ادریسی بنا شد، که برخی خاورشناسان ان را جد اعلای نهاد های آموزش اروپا دانسته اند در مور د تعیین جایگاه تمدنی ادراسه کفایت می کند. این جامع امروز از دانشگاههای معتبر جامع جهان است. تمدن و فرهنگ اسلامی در عهد ادریسی نوعی خاص و دارای اصالت ادریسی است. وجه اهمیت پژوهش از جهت تمدنی تعیین ارزش تمدنی ادارسه در تاریخ تمدن و اصلاح دیدگاههای برخی از محققان در مورد مذهب ادریسیان بویژه خاورشناس معاصر پرفسور مادلونگ است که در مورد ادراسه ادعای نوعی مهدویت کرده است.

مصر و شام در ربع اول قرن دهم هجری (923ق) توسط ترکان عثمانی فتح و طومار دولت ممالیک درهم پیچیده شد، و قاهره، که پایتخت دولت ممالیک و مرکز خلافت تشریفاتی عباسی بود، به یکی از ولایات امپراتوری عثمانی تبدیل و مقام خلافت به عثمانی منتقل گردید. آنها تحت نظام دیوان سالاری، مدت چهار قرن بر این سرزمین حکم راندند؛ اما برخی عوامل موجب حذف خلافت، تشتّت سیاسی، نفوذ غرب و پاره پاره شدن این منطقه به چندین کشور شد. این پژوهش با رویکرد تحلیلی توصیفی، تبیینی نقش سیاست گذاری های دولت عثمانی را در فرایند تجزیة مصر و شام بررسی می کند. از نظر پژوهش گر، سیاست گذاری های داخلی در قالب ساختار اداری، نظامی، فرهنگی، مذهبی، و آموزشی، و سیاست های خارجی دولت عثمانی به گونه ای ترسیم و اجرا شد که فروپاشی، تجزیه و نفوذ انگلیس و فرانسه را در منطقه مصر و شام در پی داشت.

انحطاط دولت های غرب خلافت اسلامی و سقوط آندلس، مهم ترین پدیده دوره های میانه (قرون وسطا) در سراسر معارف اسلامی و مسیحی است که محققان همچنان بدان می پردازند؛ چنان که توجه به علل آن، ابن خلدون را که خود شاهد روی داد بود، به نوشتن مقدمه برانگیخت. از ویژگی های مهم روی داد سقوط آندلس، جایگاه آن در درازنای تاریخ غرب خلافت اسلامی و روابط آن با دولت های اروپایی است. شناخت علل این سقوط، مهم ترین بنیاد نظری در «غرب شناسی» به شمار می رود. این علل در قالب جُنگی از روی دادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی آرام آرام زمینه سقوط آندلس را فراهم آوردند. دغدغه این پژوهش، سنجش درستیِ نظریه ابن خلدون درباره توجیه علت سقوط است. با بررسی تاریخی آن علل می توان دریافت که سقوط آندلس از فرآیندی پیش نهادی ابن خلدون بیرون می ماند. از دیگر ویژگی های مهم بررسی این حادثه از دید تاریخ نگاری، توجه به نخستین نمونه تاریخ نگاری تحلیلی در تاریخ تاریخ نگاری اسلامی است.