حمید اسدپور

شهر شوشتر به عنوان مرکز اداری و سیاسی خوزستان در طول تاریخ تا عهد قاجاریه حاکم نشین ایالت خوزستان به شمار می آمده است. این جایگاه ویژه موجب شده بود که شوشتر مورد توجه مورخان و جغرافی دانان و سیاحان در طول تاریخ قرار گیرد. نتیجه این عنایت اهل فن، پدید آمدن آثار متعدد تاریخی پیرامون شوشتردر اکثردوره ها بوده است، در عصر صفویه نیزاین مهم تداوم یافت. قاضی نورالله شوشتری و فرزند او علاءالملک شوشتری دو اثر برجسته در عهد صفویه پیرامون تاریخ شوشتر از خود گذاشتند. این دو از خاندان معروف مرعشیان شوشتر بودند. علاوه بر خاندان مرعشی شوشتری، که به امر تاریخ نگاری محلی پرداخته اند؛ خاندان جزایری شوشتری نیز در تاریخ نگاری شوشتر، جایگاه ویژه ای دارند. سید عبدالله جزایری (متوفی 1173 ه .ق) که از نوادگان سید نعمت الله جزایری (متوفی 1114 ه .ق) می باشد با تألیف کتاب تذکره شوشتر، تصویر روشنی از تاریخ شوشتر و جایگاه آن در خوزستان به دست داده و به وقایعی اشاره می کند که در منابع دیگر، مورد غفلت قرار گرفته است. میرعبدالطیف خان شوشتری نیز (متوفی 1220 ه .ق) که از خاندان جزایری شوشتری می باشد نیزبه تاریخ نگاری محلی شوشتر پرداخته است. اگر چه اثر وی به نام تحفه العالم، اشتراکات زیادی با کتاب تذکره شوشتر اثر سیدعبدالله جزایری دارد؛ اما تفاوت های بسیار زیادی بین دو اثر به چشم می خورد. این پژوهش درصدد بررسی و معرفی ابعاد و زوایای تاریخ نگاری محلی پیرامون تاریخ شوشتر با تکیه بر مطالعه تطبیقی دو اثر برجسته در این حوزه می باشد.

پدیده های تاریخی را باید با توجه به شرایط زمانی و مکانی آن مورد بررسی قرار داد. کاپیتولاسیون نیز از این قاعده مستثنی نیست. پدیده کاپیتولاسیون اگرچه از پدیده های شوم استعمار به حساب می آید؛ ولیکن با توجه به شرایط زمانی و مکانی اش، نتایج وپیامدهای متفاوتی به دنبال داشته است. در دوره صفویه نیز با وجود خصومت های مذهبی و ارضی با عثمانی، ایجاد امنیت و رونق اقتصادی، وجود استعمارگرانی مانند پرتغال در خلیج فارس و ضعف نیروی دریایی ایران از یک سو و همچنین توسعه طلبی شدید عثمانی در اروپا و به خطر افتادن موقعیت اروپائیان و نیاز آنها به متحدی برای کاهش فشار عثمانی و تشکیل کمپانی های بزرگ اقتصادی مانند کمپانی های هند شرقی از سوی دیگر باعث گسترش روابط ایران و اروپائیان شد. در این میان با گسترش تجارت اروپائیان در ایران و تلاش هر چه بیشتر صفویان برای رونق تجارت و اتحاد با اروپا، امتیازات و معافیت هایی به اروپائیان داده شد که در میان آن ها می توان کاپیتولاسیون را نیز مشاهده کرد. این پژوهش تلاشی جهت بررسی پدیده کاپیتولاسیون در دوره صفوی و با توجه به شرایط آن دوره و همچنین پیامدها و نتایج این پدیده است.

این مقاله درصدد بررسی و تحلیل سیاست های اقتصادی دولت بیزانس و تأثیر این سیاست ها در شام و مصر می باشد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که سازمان جدید مالکیت اراضی کشاورزی، خود محوری مالکان بزرگ و فشار مالی را بر خرده مالکان در شام و مصر افزایش داد. ایجاد انحصار در تجارت های پر سود نیز باعث ورشکستگی تجّار و افزایش نارضایتی در شام و مصر شد. سیاست گذاری بر اساس نظام مالیاتی امپراطوری روم باعث شد تا ضعف های این نظام که زمینه را برای تشدید فشار بر حوزه های حکومت محلی فراهم می کرد و وابستگان مالکان بزرگ و کلیسا را در وضعی بهتر قرار می داد، وارد نظام مالیاتی بیزانس شود و نارضایتی را افزایش داده، خزانه دولت را با کاهش درآمد مالیات در شام و مصر مواجه نماید. تمامی این عوامل باعث شد تا سیاست های اقتصادی نقش پر رنگی در فروپاشی قدرت بیزانس در شام و مصر ایفا نماید.

منطقه انبوران یا شهرستان ممسنی امروزی به عنوان حلقه ارتباطی سه مرکز مهم سیاسی، تجاری، اقتصادی پاسارگاد، شوش، کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر (ریشهر) از موقعیت ویژه ای برخوردار بوده است. این سرزمین به دلیل قرار گرفتن بر جاده شاهی استخر به شوش و زمانی به دلیل واقع شدن بر جاده تجاری جنابه (گناوه) دیلم به توَّج و همچنین شاخه ای از جاده تجاری ادویه، همواره نقش حیاتی ایفا کرده که بسیار حائز اهمیت بوده است. این موقعیت استثنایی، وضعیت ممتازی را ایجاد کرده بود که نقش ویژه ای در اوضاع اجتماعی و اقتصادی آن زمان جنوب ایران داشته است. با توجه به چنین وضعیتی این پژوهش بر آن است تا به جغرافیای تاریخی ممسنی و تبیین نقش راه های ارتباطی و تجاری این منطقه بپردازد.

هدف: هدف از این تحقیق بررسی نقش معین التجار بوشهری در تثبیت مالکیت به اراضی شولستان یا شهرستان ممسنی است. روش /رویکرد پژوهش: در این تحقیق به روش تحلیلی با استناد به منابع و اسناد کتابخانه ای و آرشیوی به توصیف واستنتاج موضوع پرداخته شده است. یافته ها ونتایج: یافته ها نشان می دهد در عهد سلطنت مظفرالدین شاه تحت تاثیر عوامل متعددی همچون نیاز مالی حکومت قاجار، فقدان منابع مالی مناسب، ناسازگاری حکومت قاجارها با ایلات لُر ممسنی، فساد اداری و مالی گسترده، نفوذ افراد وابسته به بیگانگان در دربار حکومتی، باعث شد که اراضی شولستان به معین التجار بوشهری که تحت حمایت انگلیسی ها بود؛ واگذار گردد. معین التجار بنا به دلایلی که در این پژوهش آمده در کنار تجارت به زمینداری پرداخت که قدرت و ثروت خویش را تحکیم بخشد. وی برای تثبیت مالکیت خویش بر اراضی شولستان یا شهرستان ممسنی به سه عامل: محلی، فرا محلی و خارجی احتیاج داشت. عامل اصلی تحقق اهداف معین التجار، ایجاد تفرقه بین خوانین و کدخدایان منطقه و تضعیف مقام کلانتری یا جایگاه مدیریت ایلی و جیره خوار کردن آنها بود. ایشان با تکیه بر حمایت حکومت قاجار در جهت تامین منافع انگلیس و دستیابی به نیات خویش منطقه را با بحران مواجه کرد و حکومت قاجار برای حمایت از معین التجار بارها نیروی نظامی به شولستان گسیل داشت که نتیجه ای جز شکست برای قدرت مرکزی به وجود نیاورد. بی تردید مقاومت اهالی منطقه در برابر واگذاری اراضی به معین التجار باعث شد که وی دست به تاکتیک جدیدی برای سلطه بر این سرزمین زند و برای حمایت نظامی ترکان قشقایی مجبور می شود بخشی از اراضی را به ایلخان قشقایی، صولت الدوله، اجاره دهد. نهایتاً در اواخر حکومت قاجار و اوایل حکومت پهلوی اول، خوانین بویراحمد به طرفداری از امامقلی خان رستم -که از سران ایلات ُلر ممسنی بوده است- به صحنه کشمکش های شولستان و جنگ با نیروهای دولتی کشیده می شوند که جز قتل و غارت نتیجه ای نداشت.

در عهد سلطنت مظفرالدین شاه، حکومت قاجار تحت تاثیر عوامل متعددی، همچون نبود منابع مالی مناسب و فساد اداری و مالی گسترده و نیز اعمال نفوذ افراد و گروه های متنفذ، درصدد برآمد اراضی شولستان را به معین التجار بوشهری واگذار کند. معین التجار بنا به عللی که در این پژوهش بیان شده است در کنار تجارت، به زمینداری روی آورد تا قدرت و ثروت خویش را تحکیم بخشد. وی برای تثبیت مالکیت خویش بر اراضی شولستان، یا شهرستان ممسنی، به زمینه ها و عوامل محلی و ایالتی و مرکزی توجه کرده و برای به کارگیری این عوامل، به سود خود سعی کرد. زمینه اصلی تحقق اهداف معین التجار، ایجاد تفرقه بین خوانین و کدخدایان منطقه و تضعیف مقام کلانتری یا جایگاه مدیریت ایلی بود. ایشان با تکیه بر حمایت حکومت قاجار، برای دستیابی به نیات خویش، منطقه را با بحران مواجه کرد. حکومت قاجار نیز برای حمایت از معین التجار، بارها نیروی نظامی به شولستان گسیل کرد که نتیجه ای جز شکست برای قدرت مرکزی به همراه نیاورد. بی تردید، مقاومت اهالی منطقه در برابر واگذاری اراضی ممسنی به معین التجار، باعث شد که وی دست به راهبرد جدیدی، برای سلطه بر این سرزمین بزند. او برای جلب حمایت نظامی ایل قشقایی مجبور شد بخشی از اراضی را به صولت الدوله، ایلخان قشقایی، اجاره دهد. نهایتاً در اواخر حکومت قاجار و اوایل حکومت پهلوی اول، خوانین بویراحمد به طرفداری از امامقلی خان رستم که از سران ایلات ُلر ممسنی بود، به صحنه کشمکش های شولستان و جنگ با نیروهای دولتی کشیده شدند. این اقدام جز گسترش ناامنی، قتل افراد بی گناه، آسیب رساندن به مردم و ایجاد اختلافات قومی بین مردم منطقه نتیجه دیگری نداشت.