زنبیل

همزمان با غلبه ی اعراب مسلمان بر ایران، بخش شرقی سیستان، در سایه ی حکومت زنبیل ها فتح نشد و اهالی آن جا تا دو سده ی بعد، در برابر حملات سپاهیان مسلمان مقاومت کردند. اما به تدریج، تعالیم اسلام در این منطقه نفوذ پیدا کرد و در نیمه ی دوم سده ی سوم هجری به صورت دین غالب آن درآمد. این مقاله در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن داده های موجود، تا حدّ امکان به مسئله ی روند گسترش اسلام در قلمرو زنبیل ها وضوح بیش تری ببخشد. این مطالعه نشان می دهد که، اگر چه زنبیل ها به لحاظ نظامی در مقابل سپاهیان اسلام مقاومت کردند، اما به تدریج از طرق مختلف، همچون تبلیغات دینی بازرگانان، غازیان، مراودات سیاسی، و بالاتر از همه، فعالیت خوارج در آن ناحیه، تحت تأثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفتند و آخرین مقاومت نظامی آن ها را نیز صفاریان در هم شکستند.

ایالت سیستان از پس فتح اعراب عرصۀ آشوب درازدامنی شد که تا برآمدن حکومت صفاریان ادامه داشت. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی، ریشۀ این آشفتگی و سبب ناکارآمدی سیاست خلفا در این ایالت را آشکار می کند. این پژوهش نشان می دهد که سبب ناپایداری و زوال سیستان صرفاً فعالیت خوارج نبوده است؛ بلکه مؤثرترین عامل، اعراب بادیه نشینی بودند که به محض فتح، در آن جا سکونت گرفته، افزون بر تاخت و غارت ایالت، موجب دو دستگی، منازعات ویرانگر قبیله ای و زمینه ساز ورود پیروان فرقۀ جنگ افروز خوارج به آن جا شدند. زُنبیل و شورش نیروی های نامنظم بومی برضد دیگر عناصر ناپایداری نیز اسبابی مضاعف در تداوم آشفتگی سیستان بودند. سیاست خلفا برای تغییر این وضع از آن جا که هربار تنها بر یکی از عوامل فوق تمرکز داشت، ناموفق بود. سرانجام، شکست مکرر سیاست آنان به برآمدن عیاران از میان همان نیروهای بومی ایالت انجامید که همزمان به سلطۀ خلفا و آشفتگی سیستان پایان دادند.