نخست زاده

گشتاسب در متون دینی زرتشتی شخصیتی موجه و حتی مقدس دارد، اما در شاهنامة فردوسی و بیشتر کتاب های تاریخی بعد از اسلام، پادشاه منفور و تبه کاری است که پسر دلاور خود اسفندیار را آگاهانه به کام مرگ می فرستد. اغلب منتقدان معاصر نیز در تحلیل شخصیت گشتاسب، نظر فردوسی را پذیرفته و تکرار کرده اند. در این مقاله ضمن نگاهی گذرا به شخصیت گشتاسب و اسفندیار در متون دینی قبل از اسلام و شاهنامه و دیگر متون تاریخی بعد از اسلام و همچنین تحلیل نظر منتقدان معاصر، سعی شده است از منظر قصه که با اسطوره ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی دارد، شخصیت دوگانة گشتاسب در ارتباط با اسفندیار تحلیل و توجیه شود. در یکی از مناسک و سنت های قصه که در سراسر جهان نمونه های فراوانی دارد، قربانی شدن پسر ارشد برای حفظ و بقای تخت و تاج پدر است. در این آیین پسر با طیب خاطر خود را قربانی پدر و تخت و تاج او می کند و به افتخاری بس بزرگ نائل می شود و پدر نیز مستوجب هیچ سرزنش و نکوهشی نمی شود.

این آیه در عهد عتیق که «تمامی نخست زادگان متعلق به من هستند»، به دو گونه تفسیر شده است. یکی اینکه یهوه قربانی نخست زادگان را طلب می کرده و کودکان برای او قربانی می شده اند و دوم اینکه این آیه نفرت و انزجار یهوه از این عمل و هشدارهای سخت او علیه قربانی کودکان، به بنی اسرائیل را نشان می دهد. نویسندگان عهد عتیق «مولک» در خاور نزدیک باستان را به عنوان خدایی معرفی می کنند که قربانی کودکان برای او انجام می شده است. به نظر می رسد این نویسندگان به طور عمد قربانی کودکان را به خدای مولک نسبت دادند تا آن را عملی بیگانه و مورد نفرت یهوه نشان دهند و مردم را از تقدیم کودکان به یهوه بازدارند. سؤال اصلی این است که ارتباط قربانی کودک با مولک چیست؟ آیا مولک نام یک خداست یا یک آیین خاص؟ این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است که بر اساس متون مقدس، تاریخی و تفاسیر محققان انجام شده و به بررسی ماهیت، مفهوم و نقش مولک در نزد عبرانیان می پردازد.