مملوکی

جلدهای چرمی قرآن، از میراث باارزش هنری- مذهبی می باشد. دوره تیموری یکی از مهم ترین دوره های هنری در ایران می باشد که هنر کتاب آرایی در آن به اوج شکوه خود رسیده است. این دوره هم زمان با دوره مملوکی در مصر می باشد که جلدهای چرمی قرآن های آن نیز بسیار نفیس و گران بها بودند. ارائه تصویر روشنی از جلدهای چرمی که به عنوان جلد قرآن کریم به کاررفته اند، آشکارکننده هنری است که در طول تاریخ توسط هنرمندان در سرزمین های اسلامی موردتوجه قرارگرفته است. این پژوهش از نوع تاریخی-توصیفی و تطبیقی می باشد که در آن به توصیف و تطبیق جلدهای چرمی قرآن از هر دو دوره پرداخته شده است. اطلاعات مربوط از طریق مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و با بررسی تصاویر موجود از کتاب ها و شبکه های رایانه ای به دست آمده است. اهداف این پژوهش روشن نمودن چگونگی جلدسازی چرمی قرآن کریم و ویژگی های آن در دو دوره تیموری و مملوکی و نیز مقایسه جلدهای چرمی قرآن های دوره تیموری با دوره مملوکی مصر است. این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این سؤالات است که جلدسازی قرآن کریم در دوره تیموری و مملوک چگونه و دارای چه ویژگی هایی بوده است؟ مشابهت نقوش تزئینی در جلدهای چرمی قرآن دوره تیموری و مملوکی تا چه میزان است؟ تا از این مقایسه ویژگی های هنری جلد آرایی در دوره های مذکور مشخص گردد. در دوره تیموری عناصر تزئینی در تزئین جلدهای چرمی قرآن به کاررفته است که تعدادی از این نقوش، در جلدهای چرمی مملوکی مصر نیز قابل شناسایی می باشند. جلدهای دوره تیموری با شیوه های متنوعی ساخته شده اند، اما جلدهای دوره مملوکی ساده تر است.

طبق اسناد و مدارک موجود از تاریخ دوران اسلامی، دورهٔ مملوکان یکی از ادوار شکوفایی هنر فلزکاری به شمار می آید و سرزمین تحت تسلط آن ها به یکی از مراکز مهم فلزکاری بدل شده بود. فرم و نقش آثار اولیهٔ فلزکاری مملوکی را می توان ترکیبی از ویژگی های فلزکاری سرزمین های مجاور خود برشمرد که به دلیل خلاقیت و مهارت بالای آنان در فلزکاری، نهایتاً منجر به خلق سبکی منحصر به فرد و مستقل گردید. لذا از این منظر سهم به سزایی در رشد و توسعهٔ هنر فلزکاری اسلامی ایفا نموده است. هدف اصلی پژوهش حاضر، معرفی و تحلیل نمونه هایی از آثار فلزکاری مملوکی محفوظ در موزهٔ متروپلیتن، و تحلیل مفاهیم و مضامین نهفته در نقوش این آثار می باشد. در راستای دستیابی به این هدف، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که در تزئین آثار فلزی مملوکی از چه نقوشی بهره گرفته شده و رابطهٔ الگوهای تزئینی و محتوایی در این آثار با الگوهای سنت های پیشین و تمدن های هم عصر آن ها چگونه بوده است؟ این پژوهش کیفی، به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفته و شیوهٔ گردآوری اطلاعات آن، به صورت مطالعات کتابخانه ای بوده است. به دلیل تعدد آثار، چهار نمونه از آثار موجود در موزهٔ متروپلیتن به عنوان نمونه های مطالعاتی برگزیده شده و از نظر نقش و تزئین مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته اند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که در تزئینات این آثار از مجموع نقوش انسانی، حیوانی گیاهی، کتیبه و هندسی استفاده شده، هم چنین طراحی این نقوش متأثر از مناطق دیگری از جمله ایران و آناتولی بوده است.