الهیات تمدنی

هدف پژوهش حاضر، تحلیل و تبیین نسبت میان وحدت و کثرت در تمدن اسلامی از منظر قرآنی و استلزامات آن در دولت امت گرا یا «دولت تمدنی» در اسلام است. در این راستا با  رویکرد تمدنی و با روش تحلیلی-تفسیری، دو عنصر «سُبُل» و «صراط» در قرآن و نسبت بین آن دو (یک راه و چندین طریق) تبیین خواهد شد. این کار کمک می کند تا اولاً، مقوله ی «سبل و صراطِ» نفس الامری (در عالم خلق و ثبوت) را از «سبل و صراطِ» عینی و انضمامی (در عالم اثبات) تفکیک کنیم؛ ثانیاً، رابطه-ی بین سَبیل های متکثر و صراط واحد در عرصه های زمینی و زمانی را تبیین نماییم. دراین منظر، صراط محقَّقِ تمدنی، برآمده از تراکم و انباشت سَبیل های تمدنی است. تا زمانی که سَبیل های تمدنی (کثرات انسانی) انباشته نشوند، اَبَرنظام اجتماعی (صراط تمدنی) شکل نمی گیرد؛ و تا زمانی که این اَبَرنظام اجتماعی صورت نیابد، هویت تمدنی به وجود نمی آید. شکل گیری صراط تمدنی در پیوندی تنگاتنگ با دولت تمدنی، در سه تصویر:«دولت سرزمینی تمدنی»، «دولت سرزمینی ام القری» و «دولت فراسرزمینی تمدنی» است.

تمدن سازی دینی مبتنی بر معرفت دینی و انسان مؤمنِ کنشگرِ تمدن ساز است. هدف: بررسی و تبیین شاخصه های تمدن ساز در اصول اعتقادی، از منظر آیت الله خامنه ای بوده است. روش: روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی بوده که با استفاده از بیانات آیت الله خامنه ای، به روش اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شده است. یافته ها: نقد رویکرد انتزاعی به توحید و صفات الهی و توجه به امتداد اجتماعی و سیاسی توحید، جهان شناسی توحیدی و خلیفه اللهی انسان در تمدن سازی، ارتباط میان آبادانی دنیا و آخرت، ارتباط میان رسالت انبیا و روش تربیتی آنها با تمدن سازی، نگرش سیاسی و اجتماعی به جایگاه امامت و ارتباط میان انتظار و تمدن سازی، از شاخصه های این نگرش است. نتیجه گیری: منظومه اصول اعتقاد دینی آیت الله خامنه ای، معطوف به عینیت و نقش آفرینی در تمدن سازی است و تمدن سازی، کنشی برآمده از اعتقادات و از تکالیف انسان مؤمن است. پیشنهاد شده دروس معارف، مطابق با این نگرش، طراحی و آموزش داده شود.

تغییر نظم و بنیان دینی جامعه ایران در پی انقلاب اسلامی به تدریج سبب شکل گیری الهیات تمدنی برای نیل به تمدن نوین اسلامی شد. پیش از انقلاب، الهیات تمدنی که مدون و صورت بندی شده نبود، به صورت ملی گرایی افراطی، باستان گرایی، وارداتی، سکولار و غرب محور فهم می شد. این مقاله مترصد واکاوی انگاره الهیات تمدنی است که در رویکرد و اسناد برنامه های راهبردی پیش و پس از انقلاب اسلامی خود را نشان می دهد. بر این اساس، رویکرد نظری مقاله مستخرج از مبانی بومی و اسلامی است. نویسنده با استفاده از روش پژوهش اسنادی و سندپژوهی و با استفاده از روش نمونه گیری تمام شماری و سپس هدفمند، به تحلیل 37 سند راهبردی پرداخته است و گزاره های معطوف به الهیات تمدنی در آنها را تحلیل کرده است. درمجموع، یافته ها حول دو محور ارائه شده اند: 1- بررسی تجربی در لایه توصیفی شامل تحلیل گزاره های اسناد برنامه های راهبردی (چرخش از الهیات انفعالی سکولار به الهیات متعالیِ سازنده)؛ 2- بررسی نظری معرفتی در لایه تحلیلی. در پایان، نتیجه گیری بر اساس ظرفیت رویکرد تمدن باورانه پس از انقلاب اسلامی (بررسی ادوار دولت ها) انجام شده است.