دیوان رسائل

«شایسته سالاری» در نظام مدیریتی، از مسائل مهم اخلاق حرفه ای است که این مقاله به بررسی آن در دیوان رسائل دوره عباسیان می پردازد و با توجه به نوشته های نظریه پردازان آن روزگار در این باره، از پای بندی عملی به این ارزش گزارش می کند و به بازخوانی سیر تاریخی و اهمیت منصب دبیری و شروط به دست آوردن آن از دید عالمان و رجال دیوانی عصر عباسیان و میزان انطباق بین انتصاب ها با معیارهای دیوانی و منصب دبیری می پردازد. بسیاری از دبیران آن دوران، بر پایه شایسته سالاری و ویژگی های اخلاقی و توانایی هایشان گزینش می شدند، اما عواملی مانند توارث، سودطلبی و نفوذ معتمدان دیوانی و زنان درباری، در انتصاب آنان تأثیر می گذارد و در عمل مانع شایسته سالاری در این زمینه می شد.

خطه الکتابه که نگارش مکاتبات دیوانی برای امرا و خلفای و دستگاه دولتی را برعهده داشت، یکی از دیوان های اساسی دستگاه حکومتی امویان اندلس بود که در عصر خلافت وقتی امویان خود را خلیفه خواندند و مقایسه آن به با دوره امارت آنجا که فرمانروایان فقط امیر بودند دچار تغییراتی گردید. پژوهش حاضر با واکاوی خطه الکتابه و به شیوه تاریخی توصیفی-تحلیلی، درصدد پاسخ به این سؤال است که چه تغییراتی در خطه الکتابه در عصر خلافت امویان اندلس به وجود آمد؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که خطه الکتابه، در تحول نظام سیاسی و اداری امویان از امارت به خلافت، از کاتب، به وزیر کاتب تغییر یافت و تقلید از کتابت شرق اسلامی در آن فروکاسته شد و نثر مصنوع و مسجع در آن رواج یافت؛ افزون بر این متن و محتوای رسائل دیوانی تغییر می یابد که به موجب آن؛ بلند نویسی و نگارش مرسومات و منشورات ولایتعهدی و رسائل وصفی که به ارائه گزارش از وقایع و حوادث مختلف با سبک و سیاق خاص اندلسی می پرداخت، مجال ظهور یافتند و آیین نامه دولتی نیز برای فن کتابت ابلاغ شد. در نتیجه این تغییرات، اسلوب کتابت اندلسی، همراه با تنوع سبک ها و شیوه ها توسط کاتبان شکل گرفت و خطه الکتابه تغییروتحول یافت.

یکی از بخش های مهم ساختار اداری و دیوانی دولت ها، رسائل بوده که به منظور مکاتبات اداری و نامه نگاری اهمیت داشته و رفته رفته با تحولات ساختارهای اداری، پیچیده تر شد. موحدون به عنوان یکی از دولت های مستقل غرب جهان اسلام موفق شدند در قرون میانه بر مغرب و اندلس حاکمیت یابند. آنها از ابتدای دعوت خویش به امور کتابت نامه های دیوانی و کاتبان اهمیت بسیاری داده و در دوره تثبیت قدرت نیز بر اعتبار آن افزودند. بدون شک پایداری نظام سیاسی آنها توسط تشکیلاتی اداره می گشت که از سازمان منسجمی برخوردار بود. از این رو پژوهش حاضر با تاکید منابع و مطالعه بر ساختار اداری و تشکیلات تمدنی دوره موحدون، به دنبال آن است که با بررسی دیوان رسائل به لحاظ تکنیک و روش شاخصه های آن را ارزیابی نماید. همچنین به این پرسش پاسخ دهد که این دیوان چه جایگاهی در ساختار اداری دولت موحدون داشته است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که موحدون توجه ویژه ای به رسائل داشته و از تجربیات دولت های قبلی خود سود جستند. مکاتبات باقی مانده این دولت با عنوان رسائل، دارای جنبه های مختلفی است که می توان نکات مهمی از درون آن به دست آورد.