خمسه سرایی

نظامی گنجوی (530 614ق) با سرودن مثنوی های پنج گانه خود موسوم به خمسه/ پنج گنج بنیان گذار سنت خمسه سرایی در ادبیات فارسی و به تبع آن ادبیات ترکی شد که تا هشتصد سال در ایران و دامنه نفوذ فرهنگ ایرانی (هند و عثمانی) به حیات خود ادامه داد. در این گستره زمانی و مکانی وسیع، ده ها اثر با نام خمسه یا نام های مشابه سروده شد. وجود این دسته از آثار که علاوه بر نام مشابه، دارای ویژگی های مشترکی نیز هستند، از وجود نوعی در ادبیات فارسی و ترکی به نام «خمسه» حکایت دارد. هدف ما در این مقاله شناخت قراردادهای این نوع ادبی براساس خمسه های فارسیِ موجود است. برای این منظور، ضمن برشمردن خمسه های موجود یا مذکور ادب فارسی در مناطق و دوره های مختلف، به بررسی ویژگی های این خمسه ها پرداخته و قراردادهای اصلی و فرعی این نوع ادبی بیان شده است.

جمالی تبریزی از شاعران گمنام خمسه پرداز سده های هشتم و نهم هجری است. از این شاعر ناکام خمسه ای مشتمل بر پنج منظومه به نامهای « تحفه الابرار»، «مهرونگار«، «محزون و محبوب»، «هفت اورنگ» و «انوشنگ نامه» باقی مانده که یگانه نسخه شناخته شده آن در موزه بریتانیا نگهداری می شود. تعداد ابیات باقی مانده در این نسخه 19648 بیت است. جمالی همّت خود را مصروف تقلید از روش خمسه نظامی گنجوی کرده، با این تفاوت که زبان او در این خمسه ساده و بی پیرایه است. از زندگی و احوالات شخصی شاعر جز این خمسه در هیچ منبع شناخته شده ای، اطلاعی به دست نمی آید. او چهار منظومه اول خمسه خود را به امیران تیموری و منظومه آخر خود را به یکی از امرای قراقویونلو تقدیم کرد؛ امّا نتوانست مقبولیّتی در نظر ایشان پیدا کند. این عدم مقبولیّت، دلیل اصلی ناشناختگی و به حاشیه رانده شدن خمسه او بوده است. در این پژوهش، کوشیده ایم با جستجو در «خمسه جمالی تبریزی» به اطلاعاتی درباره شاعر آن دست یافته و ضمن ترسیم طرحی از زندگی و احوال او، منظومه های وی را نیز معرّفی کنیم.

خمسه سرایی یکی از سنت های دیرپای ادب فارسی است که از قرن شش هجری قمری آغاز شد و تا قرن چهاردهم در ایران و سرزمین های زیر نفوذ فرهنگ ایرانی ادامه یافت. حکیم نظامی با سرودن «پنج گنج» چنان شهرتی به دست آورد که پس از او، شاعران بسیاری در ایران، شبه قاره، آسیای مرکزی و آسیای صغیر، خمسه هایی به زبان های فارسی و ترکی سرودند. یکی از خمسه سرایان مشهور آسیای صغیر، که خمسه ای به زبان ترکی عثمانی سروده است، عطاءالله نوعی زاده متخلص به عطایی (قرن 11 ه.ق.) است. هدف این مقاله بررسی گونه شناختی خمسه عطایی به عنوان نماینده خمسه های ترکی عثمانی و مقایسه آن با خمسه نظامی به عنوان نمونه اولیه نوع ادبی خمسه است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که عطایی به قراردادهای شکلی خمسه، مثل تعداد و نام گذاری منظومه ها، وزن و باب بندی آن ها، حفظ توپوس های برجسته مثل بیت بسمله، ساقی نامه، ابیات آغازین و... پایبند بوده، اما یکی از ویژگی های اصلی نوع ادبی خمسه را که داستانی بودن منظومه های آن است رها کرده و تنها یک منظومه داستانی به تقلید از هفت پیکر سروده است. عطایی در سرودن مثنوی هایش به طور کلی، تحت تأثیر وضعیت جامعه عصر خود بوده و قصه های هفت گانه منظومه هفت خوان نیز حکایت از وضعیت اجتماعی عصر او دارد.