کلام نظری

اندیشه کلامی امامیه در گذر تاریخ شاهد فراز و فرودهایی بوده است که از سویی، ریشه در پویایی درون مایه های معرفتی و عقلانی شیعه دارد و از سوی دیگر، برآمده از تعاملات آن با چارچوب های کلامی و فلسفی غالب بر هر دوره تاریخی است. هر چند فرایند تطور کلام امامیه بی شباهت با دیگر مذاهب شیعی و سنی نیست و در برخی دوره ها، امامیان بسی دیرتر از دیگران پا به میدان دیگرگون سازی ادبیات کلامی خود گذاشته اند؛ ولی از جهاتی هم امتیازاتی دارد که قابل مطالبه و بررسی جدی است. آنچه دوران نخستین کلام امامیه را ممتاز می کند، اندیشه ورزی اعتقادی در ساحت عقل و وحی به طور همزمان است که پس از عبور از «دوره فترت و رکود» تا اندازه ای با گذشته زاویه می گیرد. در این مقاله شکل گیری کلام امامیه از مدینه تا کوفه و از آن جا تا مدرسه قم ردگیری شده و بر اصالت کلام شیعه در این مرحله تاریخی تأکید شده است. دوره بندی تاریخی کلام اسلامی و کلام امامیه در یک الگوی تازه، یکی دیگر از مباحث این مقاله است.

کلام کاربردی اصطلاحی نوپدید در عرصه مطالعاتِ کلامی است که در امتداد مباحث نظریِ کلام طرح می شود. این ساحت از دانش کلام، از چگونگیِ تحقق و عینیت بخشی به مقولات نظریِ دانش کلام در زندگی عینی و حقیقی انسان بحث می کند؛ این مهم از طریق تبیینِ فرایندهایِ تحققِ اعتقادات، ارائه شاخص های عملی برای مقولات کلامی، بررسی عوامل پیدایی و پایداری این مقولات در زندگی انسان، وارسی آثار، لوازم و زدودن موانع اعتقادورزی محقق خواهد شد. تأثیرپذیری این ساحت از دانش کلام، از عناصر محیطی و فرهنگی، چه در ناحیه فهم مسئله و چه در حوزه تبیین های عملیاتی و چه در ساحت عرضه راهکارها و بررسی فرایندهای تحقق عینی، باعث شده است کلام کاربردی حوزه ای میان رشته ای قلمداد شود که با استفاده از ظرفیت های دانش های ناظر به حوزه عمل، به ویژه روش های کلینیکی و بالینی، قدرت تشخیص و تحلیل وضعیت های عینی را فراهم می آورد و در ادامه، با بهره مندی از آنها، راه ها و فرایندهای تحقق باورها و مقولات کلامی - نظری یا عملی - را در متن حیاتِ زندگیِ فردی و اجتماعی انسان ایجاد می کند و موانع ایمان ورزی را می زداید.