مینای زرین فام

کتاب خطی « الدرّه المکنونه» تألیف جابر بن حیّان دانشمند و شیمیدان قرن دوم ه.ق است. کتاب « الدرّه المکنونه» در سال های اخیر توسط احمد یوسف الحسن به طور اتفاقی در کتابخانه ی ملّی فرانسه پیدا شد و موردتوجه قرار گرفت. در حال حاضر کتاب خطی « الدرّه المکنونه» قدیمی ترین سند مکتوب درباره ی مینای زرین فام محسوب می شود و دارای فرمول های گسترده در این زمینه است. تعداد 118 دستورالعمل درباره ی ترکیبات زرین فام توسط جابر در این کتاب ارائه شده است. تا پیش ازاین گمان می رفت کتاب «جواهرنامه نظامی» تألیف محمدبن ابی البرکات نیشابوری قدیمی ترین سند مکتوب درباره ی مینای زرین فام باشد. پیدایش کتاب «الدرّه المکنونه» تألیف جابر بن حیّان به درستی نشان می دهد که چگونه پدر علم شیمی یعنی جابر به دستورالعمل های مینای زرین فام پرداخته است و این بسیار حائز اهمیت است که این موضوع در قرن دوم هجری یعنی هم زمان با پیدایش نقاشی مینای زرین فام شیشه رخ داده و گویای آن است که چگونه جابر این فرمول ها را تدوین و اشاعه داده و این کتاب منبعی برای آثار دیگر دانشمندان در سده های بعدی بوده است. در این رساله به غیراز زرین فام مباحث و دستورالعمل هایی درباره ی تولید شیشه ی رنگی و رنگ آمیزی گوهرها به شیوه ی نفوذ دادن و درباره ی عمل آوری مروارید و عرضه ی دستورالعمل هایی در زمینه ی چسب ها نیز آمده که دارای اهمیت است.

زرین فام، نقاشی مینایی بر روی شیشه و یا لعاب است که پخت آن در کوره با محیط احیاء انجام می گیرد و پس از تکمیل فرآیند پخت، تشکیل لایه درخشان با جلای فلزی را می دهد. این تلألو و جلای فلزگونه می تواند در طیف های رنگی مختلفی هم چون طلایی و یا قرمز مسی باشد که توسط نانو ذرات مس و نقره ایجاد می گردد. اولین آثاری که از اجرای تکنیک زرین فام به دست آمده است بر روی ظروف شیشه ای می باشد؛ اما این تکنیک براساس نظریه اکثر محققین از قرن سوم هجری قمری بر روی سفالینه های لعاب دار به کار گرفته شد و ادامه یافت. از طرفی در منابع تاریخی در نسخه خطی الدرهالمکنونه به دستورالعمل های زرین فام برروی آبگینه پرداخته شده است. در پژوهش حاضر سعی شده است تا به این پرسش پاسخ دهد که چه نقاط اشتراکی بین آثار شیشه ای زرین فام با دستورالعمل های رساله الدره المکنونه وجود دارد؟ پژوهش حاضر از نوع بنیادی است و اطلاعات علمی و اسناد تاریخی مورد پژوهش به صورت اسنادی جمع آوری و سپس از روش تحقیق تاریخی-تحلیلی مورد بررسی و تبین قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که عناصر به کاررفته در زرین فام شیشه های دوره های نخست اسلامی با دستورالعمل های الدرهالمکنونه تطابق دارد؛ هم چنین در شیوه و اجرای رنگ آمیزی و همین طور در تنوع رنگی بین آثار شیشه ای زرین فام و دستورالعمل های الدرهالمکنونه تطابق وجود دارد.

مطالب تاریخی موجود درباره دستورالعمل‌ها وشیوه‌های ساخت مینای زرین‌فام نقش مهمی در احیای این هنر درقرن اخیر ایفا کرده است. منابع مورد بررسی شامل الدُرّه المکنونه، جواهرنامه نظامی، عَرایس الجواهر و نَفایس الاطائب و سه کتاب دربارۀ هنر سفالگران هستند که در مناطق مختلفی از جمله عراق، ایران و ایتالیا تألیف شده‌اند. همچنین به منابع تاریخی نظیر رساله فی تلویح الزجاج ازکندی و التلویح تألیف یحیی بن محمد زجاج اشاره شده که نسخه‌ای از آن‌ها باقی نمانده است. هدف اصلی این پژوهش، تحلیل محتوای منابع مکتوب تاریخی به منظور شناسایی اطلاعات کلیدی برای بهبود فرایند ساخت مینای زرین‌فام است. این پژوهش همچنین به تعیین نقاط قوت و ضعف هر منبع و تأثیر آن‌ها بر احیای نقاشی زرین‌فام می‌پردازد. در همین راستا، پژوهش درصدد پاسخ به این سؤالات است؛ 1. هریک از منابع مذکور چگونه به ویژگی‌ها و فرایندهای ساخت مینای زرین‌فام پرداخته‌اند و چه اطلاعات خاصی در مورد تکنیک‌ها و مواد اولیه ارائه می‌دهند؟ 2. تفاوت‌ها و نقاط اشتراک بین این منابع تاریخی در روش‌ها، دستورالعمل‌ها و استخراج اطلاعات مربوط به مینای زرین‌فام چیست؟. روش تحقیق بر اساس هدف، از نوع کاربردی و بر اساس ماهیت و روش از نوع توصیفی و تطبیقی است. داده‌های اولیه به صورت کتابخانه‌ای و عمدتاً از کتب تاریخی ذکرشده جمع‌آوری شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، که منابع مکتوب تاریخی، به‌ویژه رساله الدُرّه المکنونه، به دلیل تنوع اطلاعات و بیشترین تعداد دستورالعمل‌ها در مورد مینای زرین‌فام، نقش اساسی در حفظ و احیای این هنر داشته است. در بررسی‌ها مشخص شد که جواهرنامه نظامی به دلیل ارائه توصیه‌هایی در نقاشی زرین‌فام بر روی شیشه و سرامیک، اطلاعاتی مهم در تنوع‌بخشی به مواد و تکنیک‌های به‌کاررفته در این حوزه ارائه کرده است. همچنین منابع عَرایس الجواهر و هنر سفالگران، هم به لحاظ ساختاری وهم به لحاظ محتوایی تفاوت‌های قابل توجهی دارند. این تفاوت‌ها شامل روش‌های پخت، نوع لعاب پایه و جزئیات اجرایی مینای زرین‌فام است. بالاترین دقت در توصیف و ارائه دستورالعمل‌ها، به‌ویژه در رساله الدُرّه المکنونه و جواهرنامه نظامی، این نکته را تأیید می‌کند. ارائه طرح‌های کوره‌های پخت در اکثر منابع به جز عَرایس الجواهر نشان می‌دهد که جنبه‌های اجرایی و فنی در این متون تا چه اندازه مورد توجه بوده است. اطلاعات به‌دست‌آمده می‌تواند به بهینه‌سازی فرایندهای اجرایی مینای زرین‌فام و معاصرسازی آن کمک کند.