آیات مستثنیات

مقصود از آیات مستثنیات، وجود آیه مدنی در سوره مکی و آیه مکی در سوره مدنی است. در قرون اول و دوم هجری از این موضوع اثری در منابع دیده نمی شود. اما در قرن سوم، نمونه های اندکی وجود دارد، و به تدریج در قرن چهارم و پنجم افزایش یافته و در قرن ششم و هفتم به اوج خود می رسد. از این رو در منابع تفسیری و علوم قرآنی از وجود 197 آیه مدنی در سوره های مکی، و 26 آیه مکی در سور مدنی نام برده شده است. اندیشمندان علوم قرآنی در تعریف مکی و مدنی بودن سوره ها، تعاریف خویش را بر اساس مبانی مختلفی مانند: خطاب، مکان و زمان مبتنی ساخته اند که به نظر نگارنده، زمان بهترین مبنا در تعریف آیات مکی و مدنی است. در این مقاله ضمن ارائه دلائل استثناء و تداخل آیات مدنی در سور مکی و آیات مکی در سور مدنی و نقد و بررسی آنها دلایل بطلان این استثناها ارائه شده است.

در لابه لای کتاب های علوم قرآنی و تفسیر، پدیده ای به نام «آیات مستثنیات» خودنمایی می کند. وجود آیه یا آیات مدنی در سوره ای مکّی و آیه یا آیات مکّی در سوره ای مدنی، آیات مستثنیات گفته می شود. این پدیده از هیچ پشتوانة نقلی برخوردار نیست و نخستین بار به صورت محدود در قرن دوم در تفسیر «مقاتل بن سلیمان» خودنمایی کرد. سپس در طول تاریخ تفسیر بر تعداد آنها افزوده شد. سبب نزول جعلی، خلط میان معنای لغوی و اصطلاحی برخی کلمات، تفسیر نادرست برخی از فرازهای آیات و خلط میان معیارهای شناخت مکّی و مدنی بودن آیات، مهم ترین علّت های پیدایش آیات مستثنیات است. این پژوهش به بیان علت های پیدایش آیات مستثنیات می پردازد.

به وجود آیات مدنی در سوره های مکّی و آیات مکّی در سوره های مدنی آیات مستثنیات گفنه می شود . ده آیه از آیات سورة أنعام در ردیف آیات مستثنیات قرار گرفته است اما بر اساس روایات ترتیب نزول می دانیم که سورة أنعام مکّی است و روایتی مبنی بر نزول پیوستة آیات وجود ندارد. در این تحقیق آیات مستثنیات سورة أنعام بررسی و ریشه یابی شده و به این نتیجه رسیده است که از اسباب نزول های جعلی و خلط میان ملاک های مکی و مدنی و معنای لغوی و اصطلاحی برخی فقرات آیات و نیز بعضاً بر اساس ذوق و سلیقه شخصی، مسئله آیات مستثنیات این سوره زاده شده است. در ادامه با استفاده از ارتباط ظاهری و محتوایی بین آیات و نقد روایات اسباب نزول و بررسی مفهوم حقیقی فقرات آیات این نتیجه به دست آمده است که سورة أنعام یکپارچه در مکّه نازل شده و آیات مستثنیات در این سوره جایگاهی نداشته و در طول تاریخ تفسیر با اجتهاد نادرست مفسّران به وجود آمده اند .

آیات مستثنیات یا متداخل، به معنای وجود بعضی آیات مدنی در سوره های مکی و برعکس است. ادعای وجود آیات مستثنیات در آثار قرن اول منعکس نشده است، بلکه در آثار متأخر آمده و با گذشت زمان گستره موارد استثنا توسعه یافته و با موافقان و مخالفانی مواجه شده است. به تدریج در منابع علوم قرآنی و تفسیر از 197 آیه مدنی در سوره های مکی و 26 آیه مدنی در سور مدنی یاد شده است. برخی از اساس، وجود استثنا را رد کرده اند و برخی دیگر، مواردی را رد و مواردی را تأیید کرده یا درباره آن سکوت کرده اند؛ بیشترین نقد درباره وجود آیات مکی در سوره های مدنی است. این مقاله به روش تحلیل انتقادی ادعای وجود آیات مکی در سوره مدنی بقره را بررسی و با تحلیل چرایی شکل گیری این ادعا، با استناد به سیاق و تناسب آیات و بهره گیری از تفاسیر و نقد ادله مدعیان استثنا، نشان داده است خلط میان معیار مکانی و زمانی در تعریف مکی و مدنی و پذیرش بدون چون و چرای روایات و تفسیر نادرست از آیه، موجب شکل گیری استثنا در آیات شده است و نزول این آیات با آیات پیشین و پسین خود یکپارچه و در دوران مدنی بوده و این ادعا اساساً باطل است.

بررسی تطبیقی تفسیر قمی و تفسیر صافی تفاوت عملکرد مؤلفان آنها در قبال آیات مستثنیات (آیاتی که نزول آنها برخلاف نزول کل سوره تلقی می شود) را بازمی نمایاند. اهمیت و ضرورت چنین تطبیقی از آن روست که در نگاه سطحی و ابتدایی چنین تصور می شود که مفسران در تفاسیر روایی، بی هیچ اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات مرتبط با الفاظ و عبارات آیات پرداخته اند. برخلاف این تصور، شواهد نشان می دهد که مؤلفان تفاسیر روایی، همچون دیگر مفسران، با تأثیرپذیری از شرایط زمینه ای، در راستای کشف مراد آیات اجتهاد کرده اند و دست به گزینش و چینش روایات زده اند. رهاورد این تحقیق حاکی از افزایش تعداد آیات مستثنیات در تفسیر صافی نسبت به تفسیر قمی است، امری که در پرتو جریان افزایش تعداد مستثنیات در تألیفات قرآن پژوهان و مفسران در گذر زمان تحلیل می شود و ناشی از اقتباس فیض از مجمع البیان طبرسی است. خلط میان معیار مکان و زمان در تعیین سور مکی و مدنی، پیش فرض های نادرست قرآن پژوهان همچون عدم مواجهه پیامبر (ص) با اهل کتاب پیش از هجرت و ذکر اسباب نزولی که پذیرش صحت آنها محل تردید است از مهم ترین زمینه های اثرگذار بر این تفاوت عملکرد است.