کشکول

شیخ بهایی دانشمند بزرگ قرن ده و یازده هجری از هنرها و دانش های بسیاری چون معماری، شعر، ریاضی، نجوم، حکمت، فقه و حدیث بهره مند بود. اما، بی گمان، وجود طنز درآثار و افکارش و توجه او به نقد طنزآمیز، ْ لطیفه ای غریب می نماید و مقام شیخ الاسلامی و پایگاه و منصب فقهی و دینی او در دربار صفوی و در میان مردم نیز وجود این امکان را در اندیشه و سلوک و آثار شیخ بسی دور نشان می دهد؛ با این همه واقعیت آن است که طنز به عنوان ابزاری تاثیرگذار در کار انتقاد اجتماعی اخلاقی و آگاهی بخشی اجتماعی مورد توجه شخصیت ذوفنونی چون شیخ بهایی بوده است و علاوه بر وجود چند شعر و نوشته طنزآمیز در میان آثار او، گرد آوردن و تدوین کشکول و قصه رمزی گربه و موش نیز به تنهایی از توجه شیخ بهایی به ابزار طنز و استفاده از آن در نقد رفتار و گفتار برخی مردمان حکایت دارد. در این مقاله به ظرفیت طنز و نقد اجتماعی و اخلاقی در آثار فارسی بهایی پرداخته ایم.

بیان مسئله : کشکول ظرف کشتی شکلی ا ست که سابقه ای طولانی در ایران داراست؛ و فرض مقاله بر این است که کاسه های کشتی شکل میگساری بر اثر دریافت های متوالی در ادب فارسی، به کشکول تبدیل شده است؛ و می توان با دو مبحث بازسازی افق انتظار و زنجیره دریافت هانس روبرت یاوس به تحلیل این سیر تطور پرداخت. هدف : این پژوهش بررسی سیر دریافت فوق از طریق مفاهیم بازسازی افق انتظار و زنجیره دریافت در آرای یاوس است. بازسازی افق انتظار روشی سه مرحله ای است که به وسیله آن می توان به معیاری که مخاطبین برای ارزشگذاری و تفسیر آثار یک عصر به کار می بردند، پی برد؛ زنجیره دریافت به سیر بسط آثار طی دریافت های متوالی گفته می شود که می توان با بررسی آن از اهمیت تاریخی و چگونگی سیر تکامل آثار آگاهی یافت. البته لازم به ذکر است تا حال از آرای یاوس برای بررسی آثار هنری نیز بهره گرفته شده است. ولی بدون داشتن سندی از دریافت مخاطبین فقط می توان به حدس هایی از چگونگی انتظار آنها بسنده کرد. در این مقاله برای اولین بار از دریافت های یک گونه اثر هنری صناعی (کشتی) در متون ادبی برای تحلیل ماهیت دریافت مخاطبین آن بهره گرفته شد. روش پژوهش : در مورد چگونگی روش پژوهش باید گفت، ابتدا افق انتظار کاسه های کشتی شکل به استناد متون ادب فارسی بازسازی و از آنجا که در افق انتظار این ظرف سیر دریافت های مکرری دیده شد که موجب به وجود آمدن ظرفی دیگر به نام کشکول شده است، از مبحث زنجیره دریافت یاوس نیز بهره گرفت. نتیجه گیری : بازسازی افق انتظار کشتی به استناد متون ادبی نشان داد، زنجیره دریافت غنی از این ظرف وجود داشته است؛ به گونه ای که کشتی میگساری در سیر دریافت های متوالی، به استعاره ای از وسیله نجات از بحر غم، و بر اثر تکرار، تبدیل به نماد رهایی از غم شده، سپس با افزوده شدن زنجیر، به نماد فقر که موجب رهایی از متعلقات دنیا می باشد، تبدیل شده است؛ مستند این مدعا آنکه برخی کشکول ها با اشعار نشاندهنده زنجیره دریافت از یک ظرف میگساری تا نماد فقر، آذین شده اند. بنابراین می توان کشکول را، یکی از منحصر به فردترین و غنی ترین آثار ایران به لحاظ زنجیره دریافت محسوب کرد؛ و در گامی فراتر دستاوردهای روش شناختی این پژوهش از جمله بهره گیری از متون ادبی برای اطلاع از جایگاه زیبایی شناختی یک اثر هنری کاربردی، استفاده از بحث زنجیره دریافت مخاطب در روش بازسازی افق انتظار و همچنین بررسی سیر تطور یک استعاره تا نماد در بحث زنجیره دریافت، می تواند زمینه ساز پژوهش های دیگری در حوزه ادبیات، هنر و زبان شود.

عباس برغانی از جمله افراد خاندان برغانی یکی از موجه ترین خاندان های قزوین است که در قرن سیزدهم هجری زیسته و از این خاندان، آثار متنوعی درباره عاشورا، روضه خوانی و ... به یادگار مانده است. یکی از آثار عباس برغانی، دفاتر الغموم است که نگارنده در نوشتار حاضر، به ارائه گزارشی از این کشکول و محتوای آن بر اساس نسخه دانشگاه 7356 همت گمارده است. به زعم نویسنده، اهمیت کتاب به فهرست بلندی است که مشتمل بر حدود 150 عنوان کتاب بوده و پیش از شروع کتاب، در دو صفحه به عنوان منابع کتاب ذکر شده است. وی در نوشتار پیش رو، پس از بیان مختصری از محتوای دفاتر الغموم، فهرست منابع کتاب را مورد دقت نظر قرار داده است.    

در بین تولیدات هنری صفوی و قاجاری، آثاری دیده می شود که ذوق و نبوق هنری هنرمندان این دوره را نمایان م یکند. کشکول ها نمونه ای از این آثار هستند. کشکولِ دراویش یا عارفانه تر، کِشتی شراب عرفانی، اثر هنری و یکی از وسایل درویشان و جزئی از فرهنگ صوفیانه و دروی شمسلکی است که هم زمان با پیدایش مرام و مسلک صوفی گری، زهد و درویشی در دوران صفوی، ظهور یافت و در دوران قاجار از حیث ساخت، کاربرد، نفاست و زیبایی به اوج خود رسید. نمود این تلاش و پردازش هنرمندانه در کشکول مجموعه شاهزاده صدرالدین آقاخان مربوط به این دوران، خودنمایی م یکند. خاستگاه و مبدأ کشکول، هندوستان)مجمع الجزایر( است که در اثر مراودات دراویش و صوفیان ایران و هند، به ایران آمد و رواج یافت. در این مقاله ضمن معرفی کشکول و ابعاد کاربردی، آیینی و زیباشناختی آن، کشکول مجموعه شاهزاده صدرالدین آقاخان معرفی و از منظر فنی، زیباشناختی و تاریخی مورد بررسی و تحلیل قرار م یگیرد؛ چه ای نکه دو تن از محققان غربی)آنتونی ولش و جیمز آلن( دو نظر متفاوت درباره تاریخ ساخت و هنرمند سازنده آن دارند. آنتونی ولش باتوجه به اظهارنظراتی، کشکول را متعلق به قرن یازدهم و دوره صفوی و جیمز آلن آن را متعلق به قرن نوزدهم و دوره قاجار م یداند. این پژوهش از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی - تحلیلی می باشد. روش گردآوری اطلاعات کتابخان های و جستو در موزه ها می باشد.

سروده های شیخ بهایی از روزگار حیاتش مورد توجّه بوده و برخی از آن ها در تذکره ها و منابع دیگر ثبت شده است. امّا یکی از مصادر اصلیِ سروده های قطعی شیخ، آثار مسلّم خود او، و از همه مهم تر کشکول است. بازسازی دیوان اشعار شیخ نیز که در دهه های اخیر چند مرتبه تجربه شده، به شیوه های غیرانتقادی بوده و قابل اعتنای چندانی نیست. اگر در تشخیص سروده های قطعی شیخ بهایی، کشکول را ملاک قرار دهیم، وضعیت برخی از این سروده ها به بهترین شکل روشن، و به احتمال قوی از دایره اشعار شیخ خارج خواهد شد. امّا مهم آن است که مراجعه به کشکول به شیوه انتقادی و با بررسی نسخه های متعدّد این کتاب باشد، زیرا هنوز تصحیحی علمی از این منبع ارزشمند صورت نگرفته و، از این رو، در شناسایی سروده های شیخ حتی در کشکول نیز، بایستی به دست نویس های کهنی از آن مراجعه کرد. در پژوهش حاضر، برخی اشعار مشهورِ منسوب به شیخ بهایی، با این روش انتقادی بررسی، و انتساب آن ها به او تعیین شده است.

اصطلاح جُنگ شامل مجموعه هایی می شود حاوی رسائل، یادداشت ها، اشعار و گزیده نکات تاریخی و دینی که شخصی اهل ذوق، آن را در طول سالیان گردآوری کرده است. برخی از آنها رنگ ادبی یا تاریخی دارد، چنان که شماری هم صبغه دینی دارد. جُنگ محمد هادی مازندرانی نواده مجلسی اول یکی از دهها جنگی است که از دوره صفوی برجای مانده است. در این اثر، یادداشت هایی از علمای مختلف ثبت شده و شماری از آن ها نیز یادداشت های خود مازندرانی است. بعد از وی نیز کسانی در این جنگ مطالبی افزوده اند. این جنگ همانند جنگ های دیگر این دوره، نقش مهمی در شناساندن جنبه های فرهنگی و ادبی شهر اصفهان و نواحی مختلف آن دارد.