قرآن و دانش:نسبیت زمان در قرآن

وَ إنَّ‌یوماً‌عِندَ رَبِّکَ کَاَلْفِ سَنَةٍ‌مِمّا تَعُدّونَ.1
و یک روز نزد پروردگارت، همانند هزار سال از سال هایی است که شما می‌شمرید.
خلاصه‌ی نظریه‌ی نسبیت2:
گذر زمان امری مطلق و ثابت نیست، بلکه سرعت یا کندی آن در شرایط گوناگون متفاوت است.3
هنگامی که می‌گوییم اتومبیلی با سرعت 180 کیلومتر در یک جاده حرکت می‌کند، در حقیقت، مقدار حرکت را نسبت به اشیا و اشخاص ساکن سنجیده‌ایم و گرنه همین اتومبیل، نسبت به اتومبیل دیگر که با سرعت 100 کیلومتر در ساعت حرکت می‌کند، تنها 80 کیلومتر سرعت دارد. هم‌چنین سرعت آن نسبت به اتومبیل سومی که سرعتش 180 کیلومتر در ساعت است، صفر خواهد بود. حال اگر سرعت آن را نسبت به هواپیمایی بسنجیم که 800 کیلومتر در ساعت حرکت می‌کند، سرعت آن برابر منهای620 کیلومتر در ساعت خواهد بود.
این مقایسه‌ها و نسبت سنجی‌ها در قلمرو جهان مادّی و طبیعی است. همین مقایسه را می‌توان عیناً نسبت به جهان غیرمادّی ومجرّد نیز منظور داشت. آیا زمان در جهان مادّی و غیرمادّی به طور یکسان جریان دارد؟ آیا اصولاً در جهان غیرمادّی،زمان جریان دارد؟ به بیان دیگر، رابطه‌ی زمانی میان جهان مادّی و جهان مجرّد (مثلاً عالَم برزخ) چگونه است؟
این‌ها مسایلی است که دست ما به آسانی، به آسمان بلند آن نمی‌رسد، ولی آیاتی در این باره وجود دارد که چشم اندازهای روشنی را فراروی ما قرار می‌دهد. برخی از این آیات، آن‌هایی هستند که به مسأله‌ی «نسبیت زمان» اشاره دارند. یکی از آن‌ها همان آیه‌ای است که در طلیعه‌ی بحث آمد:
وَیسْتَعْجِلوَنَک بِالعَذابِ ولَن یخِلفَ‌وَعْدَهُ‌وإنَّ‌یوماً عِندَ رَبِّکَ کَألفِ سَنَةٍ‌مِمّا تَعُدّونَ.
آنان از تو می‌خواهندکه در عذاب دادنشان شتاب شود؛ در حالی که خداوند هرگز از وعده‌ی خود تخلّف نخواهد کرد و یک روز نزد پروردگارت، همانند هزار سال از سال‌هایی است که شما می‌شمرید.
چنان که در این آیه می‌بینیم یک روز قیامت به اندازه‌ی هزار سال قلمداد شده است.
[یک روز قیامت  هزار سال دنیا  3651000365000 روز دنیا]
به راستی، اگر از ما بپرسند قیامت کی بر پا خواهد شد، چه پاسخی خواهیم داد: هزار سال دیگر؟ یک میلیون سال دیگر یا یک میلیارد سال دیگر؟
گروهی همین پرسش را از پیامبر (ص) پرسیدند:
یسْئَلونَکَ عَنِ السّاعَةِ أیانَ مُرسیها قُلْ إنّما عِلمُها عِنْدَ رَبّی لایجَلّیها لِوَقِتها إلاّهُوَ.4
درباره‌ی قیامت از تو می‌پرسند که کی فرا می‌رسد؟ بگو: «علمش تنها نزد پروردگار من است و هیچ کس جز او [نمی تواند] وقت آن را آشکار سازد.»
در این آیه، تکیه بر این است که علم به زمانِ برپایی قیامت، تنها در اختیار خداوند است و بس.
آیات دیگر به همین پرسش، به گونه‌ی دیگری پاسخ می‌دهند:
إنَّهُم یرَونَهُ‌بعیداً وَ نَراهُ قریباً.5
آن‌ها آن روز را دور می‌بینند و ما آن را نزدیک می‌بینیم.
چرا چنین است؟ چرا مردم، قیامت را دور می‌بینند، ولی خداوند نزدیک می‌بیند؟ آیا جز این است که گذر زمان، نزد خداوند و مردم یکسان نیست؟
همین تفاوت گذر زمان (نسبیت زمانی) را در داستان اصحاب کهف به روشنی می‌بینیم. هنگامی که جوانان یکتا پرست در عهد دقیانوس برای برپایی دین خویش به پا خاستند و آنان را تعقیب می‌کردند مأموران چاره‌ای نیافتند جز آن که در انزوا و خلوت کوه پناه گیرند. آنان به قدرت خداوند، در خوابی بس دراز فرو رفتند و پس از سیصد و نه سال که از خواب برخاستند، یکی از آنان پرسید: چه مدّت خوابیدید؟
قالَ قائَُِل مِنهُم کَمْ لَبِثْتُم قالوا لَبِثنا یوْماً أو بَعْضَ یومٍ.6
گفتند: یک روز یا بخشی از یک روز.
یک روز و بخشی از یک روز کجا و سیصد و نه سال کجا؟ به راستی، آیا زمان برای کسانی که زندگی عادی و معمولی را سپری می‌کردند با جوانانی که در دل غار خفته بودند، یکسان می‌گذشت؟
فردی را در نظر بگیریم که از نیمه‌ی شب (ساعت 12) تا بامداد (6 صبح) درخواب بوده است. فرد دیگری به طور هم زمان، کنار او همان مدّت را بیدار مانده است. آیا گذشت زمان در نظر این دو نفر یکسان خواهد بود یا آن که فرد بیدار، زمان را طولانی تر احساس می‌کند؟ آیا زمان برای دو نفر، که هر‌دو در خواب به سر می‌برند ولی یکی از آنان خواب‌های خوش و شیرین می‌بیند و دیگری که دچار کابوس و خواب‌های وحشتناک شده است، یکسان می‌گذرد؟ هرگز. علّت این تفاوت در ارزیابی‌ها چیست؟
اگر از ما درباره‌ی عمر «برزخی»‌اولین انسان هایی که در کره ی زمین از دنیا رفته‌اند بپرسند، خواهیم گفت: (مثلاً) یک میلیارد سال گذشته است.7 اگر همین پرسش را از خود کسانی که در عالم برزخ به سر می‌برند بپرسیم، چه پاسخی خواهند داد؟ این مدّت طولانی در نظر آنان،چیزی بیش از یک تا ده روز نبوده است. به این آیه توجّه کنید:
یتَخاَفتُونَ بَینَهُمْ إِن لَّبِثْتُم إلاّ عَشْراً. نَحْنُ أعْلَم ُ‌بِما یقولونَ إذْ یقولُ أمْثَلُهُم طَریقَةً‌إن لَبِثْتُمْ إلاّ یوْماً.8
آنان آهسته با هم گفت و گو می‌کنند.[بعضی می‌گویند:] ‌تنها ده شبانه روز [در عالم برزخ] توقف کردید. ما به آن چه آنان می‌گویند، آگاه‌تریم؛ هنگامی که نیکو روش ترین آنان می‌گوید: شما تنها یک روز درنگ کردید.
عواملی که باعث می‌شود زمان را کوتاه یا بلند احساس کنیم، گوناگون است، مانند: سختی یا راحتی مسیر، آگاهی یا غفلت از مسیر، خواب یا بیدار بودن و عوامل دیگر که بررسی آن ها، بحثی مستقل می‌طلبد.
آن چه نظریه‌ی نسبیت علمی بر آن تکیه و تأکید دارد، چند چیز است:
1. عامل زمان؛ 2. مبدأ سنجش زمان؛
3. تعداد سرعتِ متحرک؛ 4. مسافت پیموده شده.
در این نظریه برای محاسبه ی زمان از فرمول زیر استفاده می‌کنند:
در این فرمول، T زمان است (Time) که برای محاسبه‌ی آن، مسافت پیموده شده را بر سرعت نور تقسیم می‌کنند.9
نکته‌ی قابل تأمل این است که این نظریه‌، تنها به گذشت زمان در قلمرو جهان ماده (و به تعبیر قرآن، «عالم شهادت»)10 نظر دارد. اگر در برابر انسان، جهان‌های فرا زمانی و فرا مکانی مطرح باشد (عالم غیب)،11 سرعت یا کندی گذر لحظه ها، ساعت ها، روزها، سال‌ها و قرن‌ها (و به تعبیر قرآن، «قرون و احقاب»)12 با چه ملاک‌ها و معیارهایی سنجیده می‌شود؟ نظریه‌ی نسبیت، در برابر توضیح این مطلب ساکت است. البته آیه هایی در قرآن وجود داردکه این پرسش را نیز بدون پاسخ نگذاشته است که پرداختن به آن ها، مجالی دیگر می‌طلبد.
انذاری بزرگ
نکته‌ی مهمّی که از این مبحث می‌آموزیم و فراتر ازنظریه‌ی نسبیت علمی و حتّی فراتر از بررسی پژوهشی یک موضوع قرآنی بوده و در عین حال، بسیار هشدار دهنده و تکان دهنده است، این است که بیشترما انسان‌ها فکر می‌کنیم تا قیامت، زمانِ درازی مانده است؛ مثلاً یک میلیارد سال یا چیزی در همین حدود، در حالی که با تحلیل زمانی قرآن، یک یا حداکثر ده روز بیشتر نمانده است.
آیات 103 و 104 سوره‌ی طه را با این دیدگاه دوباره تلاوت کنیم:
آنان آهسته با هم گفت و گو می‌کنند. بعضی می‌گویند: شما تنها ده شبانه روز [در عالم برزخ] توقف کردید. ما به آن چه می‌گویند، آگاه تریم؛ هنگامی که نیکوروش ترین آنان می‌گوید: شما تنها یک روز درنگ کردید.
قرآن از ما می‌خواهد که در داوری نسبت به زمان قیامت، عینک دوربین و خاک خورده‌ی اهل زمین را از دیدگان برداریم؛ عینکی که با آن، قیامت را بسیار دور می‌بینند (إنّهُم یرونَهُ بَعیداً). به جای آن، به دیدگاه قرآن مجهزّ شویم که با آن، زمان قیامت و برانگیخته شدن و برپایی بهشت و دوزخ ، بسیار نزدیک است: «و نَریه قریباً». صدق اللّه العلی العظیم.
1. حج، 47.
2.All motion is relative (هر حرکتی نسبی است). دایرة المعارفEncarta واژه‌ی Relativity.
3. یادآور می‌شود که نظریه‌ی نسبیت حرکت، با نسبی بودن فهم از متون ارتباطی ندارد.
4. اعراف، 187.
5. معارج، 5 و 6.
6. کهف، 19.
7. بنابراین نظر که پیش از حضرت آدم (ع) نیز انسان هایی می‌زیسته اند.
8.طه، 103 و 104.
9. زیر نویس 1.
10. جمعه، 8.
11. همان.
12. جمع‌«حقبه»‌معادل 80 سال. بحارالانوار، ج 8، ص‌283.