سید ابوالقاسم فروزانی

در نیمة دوم سدة پنجم هجری، بروز بحران های سیاسی و اقتصادی در خلافت فاطمیان و منازعات آنان با سلجوقیان در شام به تأسیس حکومت های محلی در این منطقه منجر شد. از برجسته ترین این حکومت ها دولت بنی عمار در طرابلس بود. امرای بنی عمار با سیاستی کارآمد نسبت به فاطمیان و سلجوقیان موفق شدند استقلال خود را حفظ و حکومت خود را تثبیت کنند. مقاومت ده سالة بنی عمار در برابر صلیبیون با سیاست مدارا با آنان محقق شد. سرانجام عدم حمایت حکومت-های مسلمان از بنی عمار و شورش داخلی در طرابلس منجر به سقوط این شهر در برابر صلیبیون گردید. این پژوهش با روش کتابخانه ای و با استناد به منابع اصلی درصدد است به مناسبات سیاسی و برخوردهای این دولت با سلجوقیان، فاطمیان و صلیبیون بپردازد.

ورود دین اسلام به ایران و گسترش آن به عنوان دین اصلی و رسمی این سرزمین ، به مثابه یک تغییر و تحوّل عمیق اجتماعی، پیروان دین زرتشت را در اقلیت قرار داد. جامعه ی زرتشتیانِ ایران در قرون نخستین اسلامی به عنوان بخشی از جامعه در حال تحوّل و پویا، دچار دگرگونی های نسبتاً زیادی شد. یکی از این تحوّلات، تغییر در جغرافیای حوزه های سکونتی آنان بود. در جامعه اسلامی ایران که از نظر ساختار اجتماعی و مذهبی تحوّلات بنیادینی را تجربه کرده بود ، زرتشتیان ناگزیر از پذیرش قوانین جدید حاکم بر اجتماع در تمام شئون زندگی خویش بودند. بنابراین اقامت در مناطقی را ترجیح می دادند که محدودیت کمتری برای آن ها ایجاد کند. براین اساس تغییر سکونتگاه های زرتشتیان در ایران ، تابعی از گسترش و نفوذ اسلام در نواحی مختلف بود. در قرون اولیه اسلامی، گسترش روزافزون دین اسلام و شکل گیری فرقه ها و نحله های اسلامی در ایران، بقای آئین زرتشت را با ابهام مواجه کرده بود. ازاین روی زرتشتیان به عنوان گروهی از اهل ذمّه، به دلایلی چون نقش و تأثیر عوامل و مؤلفه های دینی و اعتقادی، تأثیر قیام های ایرانیان و میزان انتساب آن مهاجمان به پیروان دین زرتشت از زاویه دید دستگاه خلافت، نقش عوامل اقتصادی و تجاری مناطق سکونتی زرتشتیان، نوع نگرش سرداران عرب نسبت به مناطق مفتوحه و تأثیرات مهاجرت قبایل عرب به ایران، جغرافیای جمعیتی خاصی برای پاسداشت آئین خود برگزیدند. پژوهش حاضر در نظر دارد با استفاده از متون تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی و نیز با بهره گیری از برخی نظریات در باب تغییرات جوامع در مباحث علوم اجتماعی ، چگونگی و چرایی پراکندگی جغرافیایی زرتشتیان ایران در سده های اول تا چهارم هجری را بررسی نماید

اندکی پس از ظهور اسلام در ایران ، افرادی از خاندان های دیرینه سال و دبیر پیشه ایرانی ، در پرتو آگاهی بر فنون اداری و تسلط بر دو زبان عربی و فارسی و نیز موقعیت مطلوب اقتصادی به مقامات عالیه درباری ودولتی تا حد مقام وزارت رسیده اند،خاندان دارستیان شیرازی یکی از همین دودمان های دیوان سالار است که سه تن از اعضای آن خاندان در سده های پنجم و ششم هجری به مناصب مهم دیوانی دست یافتند .ابوالفتح ابن دارست شیرازی به وزارت خلیفه عباسی القائم بامرلله رسید ،ابوطالب ابن دارست وزارت دو پادشاه سلجوقی و اتابکان سلغری را در کارنامه خود دارد و تاج الملک ابوالغنائم در دوران ملکشاه سلجوقی نامزد مقام وزارت گردید اما با مرگ ملکشاه و جنگ قدرت بین مدعیان سلطنت وی در مقام سابق خود باقی نماند و اندکی بعد کشته شد. این مقاله در صدد است نخست با توصیفی مستند به شناختی جامع از این سه چهره دیوانسالار ایرانی برسد و با توجه به شرایط روزگار آنان رفتار سیاسی این شخصیت ها را مورد بررسی قرار دهد.

از جمله نمودهای بارز تغییر نگرش ایرانیان از هویت سرزمینی به سوی هویت دینی و مذهبی را می توان در خط سیر جغرافیانگاریِ مؤلفان متون جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری مشاهده کرد. پژوهش حاضر با روش تاریخی به بررسی این تألیفات براساس مبانی نظری چون؛ «مطالعه میان متنی» و همچنین کنکاش نقش «جهان بینی» جغرافیدانان در این روند تحولی، طی سده های مورد بحث دست یازیده است. نتایج پژوهش در متون جغرافیایی حاکی از آن است که مفهوم هویت از جنبه سرزمینی در سده ی سوم هجری به جنبه دینی و معنوی در قرون چهارم و پنجم هجری تغییر یافته است. بدین صورت که جغرافیدانان در قرن سوم هجری با تأکید بر جغرافیای ایرانشهر (آسورستان) یا حوزه ی عراق و ایران امروزی، آن را به مثابه مهم ترین اقلیم از اقالیم هفتگانه قلمداد نموده و در جایگاه نخست توصیف قرار می دادند. اما با آغاز سده ی چهارم هجری و همزمان با گسترش اسلام و رشد گرایش های مذهبی اسلامی و حاکمیت سلسله ها و دودمان های هم عقیده با دستگاه خلافت بویژه در قرن پنجم هجری، مکه و سرزمین وحی به جهت تقدسی که داشت از اهمیت بیشتری برخوردار شد. بنابراین، مقایسه متن های جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری یک روند تحولی از اندیشه جغرافیایی «ایرانشهرمرکزی» به سوی «مکه مرکزی» را نشان می دهد. در واقع تفکر ایرانشهرمرکزی در قرن سوم که خود گویای نوعی از خودآگاهی قومی و سرزمینی در حال افول به شمار می رفت، در سده ی چهارم و پنجم هجری دیگر توان ادامه حیات به صورت قبل را نداشته و جای خود را به نگرش اسلامی «مکه مرکزی» داد.

در اوایل قرن پنجم هجری با تضعیف دولت حمدانیان در حلب، امیر بنی مرداس با بروز خلاء قدرت موفق به تاسیس حکومت بنی مرداس(414-472ق) در این شهر گردید. شهر حلب به لحاظ موقعیت سوق الجیشی و نظامی برای فاطمیان، بیزانس و سلجوقیان در قرن پنجم هجری جایگاه و اهمیت بسزایی داشت. یافته های پژوهش حاکی از این است که امرای بنی مرداس با تدابیر سیاسی علیرغم حملات مکرر فاطمیان موفق شدند قدرت خود را در حلب حفظ نمایند؛ اما با ورود ترکمانان به شام، سلاطین نخستین سلجوقی با تصرف این شهر توانستند از یک سو تلاش های بیزانس برای نفوذ در منطقه شمال شام را خنثی کرده و از سوی دیگر فاطمیان را تحت فشار قرار دهند. با این اقدامات سلاجقه در حلب، دولت بنی مرداس بیش از پیش رو به افول نهاد و سرانجام توسط سلجوقیان منقرض گردید. این پژوهش با روش کتابخانه ای و با استناد به منابع اصلی درصدد است به مناسبات سیاسی و برخوردهای این دولت با فاطمیان و سلجوقیان بپردازد.

بصره در نخستین سده های تاریخ هجری، از سکونت گاهی کوچک با ساختمان هایی نیمه ویران، به شهری بزرگ و بندرِ تجاریِ پررونقی بدل گشت. اصلی ترین عامل رشد اقتصادی و سیاسی فراوان بصره، جایگاه یگانه ارتباطی اش بود؛ یعنی هم از راه زمینی با مناطق مختلف پیوند داشت و به آسانی با آنها مرتبط می شد و هم از راه دریایی. واقع شدن بصره کنار خلیج فارس و رودهای پرآب دجله و فرات، زمینه را برای رفت و آمد با نواحی دوردست فراهم می کرد. چنین امکانات و زمینه های مطلوب ارتباطی، موجب شد که از آغاز دوران اسلامی، نخست گروه های سیاسی و نظامی؛ سپس بازرگانان از بستر ارتباطی آن جا برای رسیدن به هدف های سیاسی و تجاری خود بهره گیرد. این کار به پیش رفت بصره در حوزه های گوناگون و شکوفا شدن استعدادهایش انجامید. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی جایگاه ارتباطی بصره را با دیگر مناطق برمی رسد.

در سال 490 ق سَنجَر بن ملکشاه از جانب سلطان بَرکیارُق به امارت خراسان گماشته شد. سنجر در دوره امارتش بر این منطقه (490 – 513 ق)، متناسب با تحولات حاکم بر دربار سلجوقی، در جایگاه مَلِک، مناسباتی با حکومت مرکزی برقرار نمود. به دنبال مرگ سلطان محمد اول در سال 511 ق، سنجر، سلطنت فرزند وی، محمود را به رسمیت نشناخت. پس از دو سال کشاکش میان طرفین، سنجر موفق شد با شکست دادن محمود در نبرد ساوه، به مقام سلطنت دست یابد. نوشتار پیش رو تلاش دارد ضمن واکاوی زمینه های وقوع پیکار ساوه، تأثیر این نبرد بر ساختار و مناسبات قدرت در قلمرو سلجوقیان ایران را به شیوه توصیفی - تحلیلی بررسی کند. یافته ها نشان می دهد، سنجر به پشتوانه قدرت فراوانی که در دوره امارتش بر سرزمین خراسان کسب کرده بود، با استناد به سنت های سیاسی ترکان در زمینه استحقاق عضو ارشد خاندان حاکم، برای تصاحب مقام سلطنت و ناتوانی محمود در اداره امور مملکت، به مصاف وی رفت و توانست با بهره برداری از راهبردهای نظامی نادرست محمود، به پیروزی بزرگی دست یابد. در شرایطی که پیش از وقوع این پیکار، سنجر به عنوان دست نشانده سلاطین بزرگ سلجوقی در ایالت خراسان، مناسباتی با حکومت مرکزی برقرار کرده بود، بعد از جنگ ساوه، درنتیجه تغییر جایگاه م مَلِکی و سلطانی، پایگاه سلطنت به خراسان انتقال یافت و حاکمیت محمود و جانشینانش به عنوان ملک های تحت امر سنجر، در قامت یک دودمان محلی بر بخش های زیادی از قلمرو سابقشان تمدید شد. متناسب با این جابجایی قدرت، مناسبات طرفین نیز شکل متفاوتی به خود گرفت.

دیدگاه مرسوم درباره چرایی و چگونگی شکل گیری دودمان های محلی و اتابکی سلجوقی معتقد است که تداوم سنت تقسیم خاک ترکان در دوره سلجوقی، موجب شد که سلاطین این دودمان با واگذاری بخش هایی از قلمرو خویش به سران برجسته ترکمان، موجبات شکل گیری دودمان های محلی سلجوقی را فراهم نمایند. بر اساس این دیدگاه، استمرار سنت اتابکی – که در اساس از نهادهای اجتماعی ترکان بود - در دوره سلجوقی، موجب شد امرای نظامی که سرپرستی شاهزادگان خردسال ترک و اداره قلمروهای واگذار شده به آن ها را بر عهده داشتند، پس از تضعیف نهاد سلطنت، با سواستفاده از موقعیت خویش، دودمان های اتابکی را پایه گذاری کنند. نوشتار حاضر با نقد این دیدگاه، تلاش دارد الگوهای متفاوت شکل گیری دودمان های محلی و اتابکی سلجوقی را به روش تحلیل تاریخی تبیین نماید. یافته ها نشان می هد علیرغم اینکه سنت های سیاسی و اجتماعی ترکان به نحوی در شکل گیری همه دودمان محلی و اتابکی سلجوقی مؤثر بوده است، اما برخلاف تصور رایج، از میان چهار سلسله محلی سلجوقی – سلجوقیان کرمان، سلجوقیان شام، سلجوقیان روم و سلجوقیان عراق – تنها شکل گیری سلجوقیان کرمان با الگوی رایج تطابق دارد. همچنین در بین چهار دودمان اتابکی – زنگیان موصل و شام، ایلدگزیان آذربایجان و اران، سلغریان فارس و اتابکان یزد – نیز، صرفاً اتابکان آذربایجان بر اساس دیدگاه رایج، پایه گذاری شده است. شش دودمان محلی و اتابکی دیگر، بنا به دلایل مذهبی، اقتصادی، نظامی، منازعات قدرت، پاسداری از مرزها، بحران های جانشینی یا ترکیبی از این عوامل و بر اساس الگویی کاملاً متفاوت شکل گرفتند.

در بین دودمان های اتابکی عصر سلجوقی، اتابکان ایلدگزی آذربایجان و اران (541 – 622 ق/1146 – 1225 م) به دلیل نقش آفرینی در تحولات سیاسی واپسین دهه های حیات سلجوقیان عراق، از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. این خاندان از سال 541 تا 556 ق/1146 تا1160 م به عنوان حاکمان دست نشانده سلجوقیان عراق مناسبات محدودی با این حکومت برقرار کردند. اتابکان ایلدگزی در سال 556 ق/1160 م موفق شدند شاهزاده تحت سرپرستی خویش را به مقام سلطنت برسانند. در این دوره که تا فروپاشی حکومت سلجوقیان عراق در سال 590 ق/1194 م تداوم داشت، ایلدگزیان به عنوان «اتابکان سلطان» در متن قدرت قرار گرفتند؛ بنابراین بر اهمیت و حجم مناسبات آن ها با حکومت مرکزی افزوده شد. پژوهش پیش رو تلاش کرده ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر شکل گیری این مناسبات، شیوه اثرگذاری این عوامل بر روابط طرفین را به روش تاریخی، تحلیل نماید. یافته ها نشان می دهد که عواملی همچون پاسداری اتابکان آذربایجان از کیان سلطنت سلجوقی، خلافت عباسی، راهبرد مداخله جویانه و توسعه طلبانه خوارزمشاهیان، یورش های گرجیان به منطقه اران و آذربایجان، فزون خواهی اتابکان آذربایجان و تلاش آن ها برای قبضه سلطنت سلجوقی موجب شکل گیری مناسبات سلجوقیان عراق و اتابکان آذربایجان شده است. این عوامل متناسب با ماهیت خویش و فضای کلی حاکم بر روابط ایلدگزیان و سلجوقیان عراق در دو دوره مناسبات آن ها، موجب تحول در این مناسبات از مرحله همگرایی به واگرایی شده است.

نهاد وزارت به عنوان برترین نهاد و در رأس نظام دیوانی سلطنت و خلافت، نقش مهمی را در مناسبات سلطنت سلجوقیان عراق و دستگاه خلافت عباسی برعهده داشت. این مناسبات که نزدیک به 80 سال (511 تا 590 ق) به طول انجامید، به لحاظ نقش آفرینی و میزان موفقیت وزرا در اقتدار بخشیدن به حاکمیت سلطنت و یا خلافت، به سه دوره ی تاریخی مشخص تقسیم گردیده بود. اگرچه در این مناسبات، وزیران به نام و کاردانی همچون ابوالقاسم درگزینی در دوره ی اول و کمال الدین محمد خازن در دوره ی دوم حضور داشتند، اما آن دو نتوانستند مانند عون الدین یحیی بن -هبیره ی وزیر که در دوره ی سوم از مناسبات حضور داشت، موفقیت چندانی به دست آورند. هدف نوشتار حاضر آن است تا به شیوه ی توصیفی- تحلیلی، با بررسی شرایط تاریخی و سیاسی حکومت سلجوقیان عراق و دستگاه خلافت عباسی، ضمن واکاوی نقش نهاد وزارت در ساختار حکومت آنان، به این پرسش پاسخ گوید که چرا وزرای کاردان دوره ی اول و دوم این مناسبات در ایجاد اقتدار حکومتی موفق نگردیدند. نتیجه ی پژوهش پیش رو نشان داد که اگرچه نقش وزرا در هر ساختار حکومتی با توجه به لیاقت و کاردانی آنان پررنگ یا کمرنگ بوده است، اما بدون وجود دیگر عوامل قدرت، از جمله سلطنت یا خلافت مقتدر و نیز یک تشکیلات کشوری سازمان یافته، هیچ وزیری حتی کاردان ترین آنان نیز موفق نگردیدند.