محمدامیر شیخ نوری

از اواخر سلطنت قاجار جمع آوری مالیات برخی مناطق هرمزگان فعلی مانند رودان و منطقه احمدی در اختیار خاندان قوام الملک قرار گرفت، ولی در تقسیمات کشوری سال 1316ش بندرعباس، رودان و میناب بخشی از استان هشتم با مرکزیت کرمان شد. از سال 1313ش میان ابراهیم خان قوام و مالکین رودان اختلاف نظرهایی در مورد زمین های زراعی بروز کرد که حدود بیست سال به طول انجامید. قوام به استناد قبض های مالیاتی زمان حبیب الله خان قوام الملک، تمام زمین های مرغوب و حتی موقوفی را به نام خود ثبت نمود. مالکان رودان هم در واکنش به این اقدام دست به شکایت زدند. بنابراین کشمکشی بیست ساله میان طرفین آغاز شد. هدف مقاله حاضر پاسخ به این سؤال است که چه عواملی بر طولانی شدن دعوای حقوقی ابراهیم قوام و مالکان رودانی مؤثر بود و نتیجه نهایی آن را رقم زد؟ داده های پژوهش حاضر عمدتاً از مرکز اسناد شورای اسلامی (کمام)، و مرکز اسناد ملی (ساکما) گردآوری شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که ابراهیم قوام با تکیه بر عواملی چون نفوذ در دربار سلطنتی، حمایت انگلستان، استفاده از چریک های منطقه فارس و قبیله طاهرزائی، و همچنین تطمیع مقامات محلی تلاش کرد مالکیت خود بر زمین های رودان را تثبیت کند، اما سرانجام عواملی چون سقوط جایگاه خاندان قوام در دربار پهلوی، روی کار آمدن مصدق و ظهور فضای انگلیسی ستیزی، و همچنین تلاش های بی وقفه مردم رودان، خاندان قوام را در دستیابی به هدف خود ناکام گذاشت.

انقلاب مشروطه ایران که انقلابی برای برپایی قانون و برابری عموم بود، از جمله رویدادهایی است که می توان به ناگفته های آن در تأثیری که بر نوع نگاه به عامه مردم داشت، از دل خاطرات خودنوشته طبقه مسلط و متوسط جامعه دوره مشروطه پی برد. نگاه عوامانه و ارزشیِ پایین به مردم از سوی خاطره نگاران که فارغ از هرنوع فشار سیاسی، به ثبت رویدادهای این دوره پرداخته اند، گویای آن است که علی رغم ورود ایران به دوره جدیدی از نظام حاکمیت، تغییری در نظام فکری مردم و جایگاه آنان در اندیشه خاطره نویسان طبقه مسلط و متوسط ایجاد نشد و عامه مردم در این دوره، جایگاه ارزشی پایینی داشتند؛ به ویژه در خاطره نگاری های به جای مانده از طبقه مسلط، داوری های ارزشی شدت بیشتری دارد و عامه مردم همسطح حیوانات و حشرات دانسته شده اند. اگرچه نگاه ارزشی پایین به عامه مردم پیش از نظام مشروطه نیز وجود داشت و از مهم ترین شرایط تبیین علۤی نگاه ارزشی عوامانه به مردم بر اساس روش داده بنیاد، فقدان دانش و آگاهی سیاسی مردم، فقر اقتصادی و نداشتن تحصیلات و گرایش به خرافات و باورهای غلط بود، با استقرار نظام مشروطیت عامل اصلی نگاه عوامانه و دسته بندی جامعه ایران به دو گروه ملتِ بیدار در برابر ملتِ خفته، نداشتنِ درک صحیح از مفاهیم مشروطیت و تزلزل در همراهی با نظام مشروطه بود و همه مفاهیم و مقوله ها به نوعی به آن اشاره دارند. دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که داوری های ارزشی پایین درباره مردم و مقایسه آنان با حیوانات با ناکامی نظام مشروطیت شدت گرفته است و تنها در زمان جنگ جهانی اول است که نگاه نقادانه جای خود را به نگاه دلسوزانه و تقویت حس ملی گرایی و به تصویرکشیدن فقر اقتصادی مردم می دهد؛ اما با روی کارآمدن رضاخان باز هم شاهد جهت گیری های تند برخی منابع درباره مردم و در ردیف قراردادن آنان با حیوانات هستیم.

در ایجاد و تداوم یک مفهوم عوامل متعددی می تواند تأثیرگذار باشد که این عوامل از جامعه ای به جامعه ی دیگر با توجه شرایط حاکم بر آن جامعه متفاوت است. جامعه ی ایران عصر مشروطه نیز تحت تأثیر شرایطی بود که مدتها بر ایران حاکم بود، شرایطی مانند نوع نظام حاکمیت، نوع معیشت، شیوه ی زمین داری و فرهنگ عامه. با استقرار نظام مشروطه و شکل گیری قانون اساسی و برابری همه ی آحاد جامعه در برابر قانون، انتظار آن می رفت که نوع نگاه به عموم مردم تغییر پیدا کند اما با بررسی منابع دوره ی مشروطه شاهد تداوم به کارگیری واژه عوام در برابر خواص و نگاه ارزشی پایین به توده ی مردم هستیم. از این رو دراین پژوهش عوامل تأثیرگذار بر تداوم نگاه عوامانه و ارزشی پایین به عامه ی مردم در دوره ی مشروطه با استفاده از روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار می گیرد. یافته های این پژوهش بیانگرآن است تداوم به کارگیری واژه ی عوام در برابر خواص و نگاه ارزشی پایین نسبت به عامه ی مردم به دلیل عدم تغییر در جایگاه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی توده ی مردم بوده است و انقلاب مشروطه در تغییر نوع نگاه به عوام الناس و ارزش آفرینی برای آنان به عنوان ملت ایران موفق نبوده است.

تاریخ نگاری نفت از دل حوادث و رویدادهای دهه 1320شمسی و افزایش نقش نفت در دگرگونی جامعه و گسترش استعمار نفتی تولد یافت. مصطفی فاتح کارگزار رده بالای شرکت نفت انگلیس و ایران، با نگارش اثر پنجاه سال نفت ایران گامی مهم در رشد و اعتلا تاریخ نگاری نفت در دوره پهلوی برداشت. پژوهش حاضر بر اساس روش تحلیل مضمون و تفسیر روایت های تاریخی به این پرسش پاسخ می دهد که رویکرد تفکر تاریخی فاتح چه سمت وسویی دارد، تاریخ نگاری او چه ویژگی هایی دارد و به عنوان کارگزار رده بالای شرکت نفت انگلیس و ایران چه رابطه ای بین نفت و توسعه جامعه ایران برقرار می کند؟ این نوشتار بر این فرضیه استوار است که فاتح نقش دوگانه مثبت و منفی بر نفت دارد. او نفت را منبع مهم ثروت و عامل سرمایه گذاری گسترده و پیشرفت و از طرفی عامل توسعه نیافتن جامعه ایران می داند و علت آن را طبقات حاکم فاسد و نخبگان غافل و وابسته به دولت معرفی می کند. دیدگاه تاریخ نگارانه او بر این فرض است که کشورهای استعماری عامل عقب ماندگی دولت ها و ملت های نفتی است، ولی مورخ در معرفی انگلیس به عنوان عامل استعمار، مصلحت اندیشی کرده و جایگاه سیاسی اش بر بینش تاریخی او چیرگی یافته است. فاتح در نقش منفی دولت انگلیس به عنوان عامل اصلی عدم توازن توسعه و نفت در جامعه ایران ملایم تر و پنهان کارانه تر عمل کرده است. او با بهره گیری از روش برجسته سازی نقش منفی افراد داخلی و خارجی، نقش دولت انگلیس در توسعه نیافتن ایران را به حاشیه رانده است. می توان تاریخ نگاری فاتح را تاریخ نگاری شرکتی- نفتی نام نهاد.

سیر تحولات آموزشی زنان گیلان در دوره رضاشاه پهلوی با تکیه بر اسناد اداره معارف واوقاف گیلان معصومه حنیفه [1] محمدامیر شیخ نوری [2] چکیده سرزمین گیلان در عصر قاجار، به علت واقع شدن در مسیر تجاری و فرهنگی ایران و اروپا تحت تأثیر مدرنیته قرار گرفت. در نتیجه، در دوره پهلوی با توجه به بسترهای ایجاد شده، علاوه بر رشد آموزشی مردان، زنان نیز در گرایش به آموزش نوین پیشتاز شدند. در منطقه گیلان اصلاحات آموزشی بسیاری انجام شد که عمده آن در امور زنان بود. این اصلاحات سبب ایجاد و گسترش طبقه زنان کارمند و دانش آموز و نیز زنان فعال اجتماعی شد و از این رو، اهمیت بسیار دارد. این پژوهش با تکیه بر اسناد اداره معارف واوقاف گیلان، در پی بررسی سازوکار مدارس دخترانه، آموزش زنان، جایگاه زنان گیلانی در نظام آموزشی و نیز مشخص کردن سیر تحولات آموزشی طبقه زنان در دوره رضاشاه است و با جامعه آماری 600 برگ سند آرشیوی و استفاده از منابع کتابخانه ای و روش تحلیل محتوا، درصدد پاسخ گویی به این پرسش است که آموزش زنان در عصر رضاشاه نسبت ب ه دوره قاجار چه تحولاتی به خود دیده و کیفیت آن چگونه ب وده است؟ یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که با وجود پیشتازی زنان در امور فرهنگی و آموزشی گیلان، حوزه آموزشی زنان در منطقه، از سال 1298 تا حدود 1303 از نظر علمی و بهداشتی و تعداد مدارس، کیفیت مطلوبی نداشته و امکان تحصیل برای بسیاری از دختران شهرهای کوچک و روستاها فراهم نبوده است. با این حال در سال های 1315 1305 وضعیت فرهنگی و آموزشی زنان پیشرفت چشمگیری کرد و گیلان به یکی از سه استان پیشرو کشور در حوزه آموزش زنان تبدیل شد. واژه های کلیدی: آموزش، زنان، گیلان، اداره معارف واوقاف، پهلوی، مدرسه. [1] . دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشگاه الزهرا (س) ، تهران m.hanife954@gmail.com [2] . استاد گروه تاریخ، دانشگاه الزهرا (س)، تهران ma.sheikhnoori@alzahra.ac.ir

جغرافیای تاریخی سرزمین های شمالی قلمرو ملوک هرموز حوزه مطالعاتی این مقاله است. دسترسی به دریا به خصوص قرار گرفتن در گلوگاه ورودی خلیج فارس، وجود خورهای متعدد که امکان پهلو گرفتن لنج های باری و صیادی را فراهم می کرد و نیز دسترسی به دیگر سرزمین های کرانه ای و پس کرانه ای حاصلخیز مانند جلگه میناب و دشت حاصلخیز رودان، وجود منابع آب شرب به خصوص رودخانه رودان و میناب و مهمتر از همه قرار گرفتن در مسیر خشکی و دریایی راه ادویه از مهم ترین مزیت های هرموز کهنه بود که زمینه استقرار، استقلال و بسط قدرت ملوک هرموز را فراهم می ساخت.  این مقاله قصد دارد به این پرسش اساسی  پاسخ دهد که: جغرافیای هرموز چه نقشی در شکل گیری و بسط قدرت فرمانروایان هرموز داشته است؟ یافت پاسخ این سوال با  روش توصیفی– تحلیلی و رویکرد تاریخی متکی بر جغرافیای تاریخی هرمز کهنه و جایگاه آن  در شکل گیری فرمانروایی ملوک هرموز در اواسط سده پنجم هجری قمری خواهد بود.