مترفان از نگاه قرآن (مقاله ترویجی حوزه)

یکی از موانع اساسی رشد انسان، از منظر قرآن، دنیامداری و دنیازدگی است که انسان را از رسیدن به کمال بازداشته، زمینه‏ساز آفاتی می‏گردد که به سقوط او می‏انجامد.
از این ویژگی در فرهنگ اسلام، با عناوین خودفراموشی، سرگرم شدن به کارهای بیهوده، بازماندن از هدف اصلی آفرینش و به فراموشی سپردن فلسفه هستی یاد شده است.این خوی، عامل قساوت قلب، خشکیده شدن سرچشمه عواطف، سلب حس و شعور انسانی و تباهی عقل است.
قرآن کریم از این نوع دنیازدگی افراطی با واژه«اتراف»یاد می‏کند که همان برتری دادن دنیا بر همه ارزشهای انسانی و الهی و نتیجه طغیانگری انسان است.
افراد گرفتار این خوی، در کتاب خدا، با ویژگیهای اخلاقی و روانی مانند:یاغی، سرمست به مال، غافل، گرفتار گناه، حرص و آزمندی طولانی، وصف شده‏اند.اتراف از نظر اقتصادی عامل رکود، از نظر اجتماعی عامل فساد و از نظر سیاسی باعث تفرقه می‏گردد.
اینک که نظام مقدس اسلامی بر ویرانه‏های حکومت مترفان بنا شده است، باید خطر دنیاگرایی و رفاه زدگی را درمان و از به وجود آمدن طبقه ممتاز انحصارطلب جلوگیری کند.
رهبر فرزانه انقلاب در این باره در سخنی هشدارآمیز می‏فرماید:
«کسانی هستند که تلاش می‏کنند و حقیقتا در صدد این هستند که طبقه ممتاز جدیدی در نظام جمهوری اسلامی به وجود بیاورند، و به خاطر انتسابها و زرنگیها و مشرف بودن بر مراکز ثروت از طرق نامشروعی به اموال عمومی دست بیندازند و یک طبقه جدید، طبقه ممتاز و مرفّهان بی درد، درست کنند.نظام اسلامی با مرفّهان بی درد و معارض و مخلّ، آن طور برخورد سختی کرد، حالا از درون شکم نظام اسلامی، یک طبقه مرفّه بی درد جدید طلوع بکند، مرگ این شدنی است؟» 1
بی شک برای جلوگیری از بروز چنین طبقه‏ای، همزمان باید دو گام اساسی برداشته شود:نخست، اجرای عدالت اجتماعی و اقتصادی و دیگری مهار و کنترل مترفان از دست‏اندازی به ثروتهای عمومی است. بنابراین، با کسانی که از راه مکیدن خون محرومان ارتزاق می‏کنند، باید بدون هیچ گونه سازش و مسامحه‏ای مقابله کرد.
رهبر معظم انقلاب، چنین هشدار می‏دهند:
«این جانب جمع‏آوری ثروت و استفاده از پول و امکانات عمومی، و یا به ظاهر شخصی را، یکی از بلاهای اصلی و اساسی کشور در حال حاضر می‏دانم که باید با آن مقابله کرد.عده‏ای بنا دارند بیرحمانه و وحشیانه با زیر پا گذاشتن قوانین برای به دست آوردن ثروتهای زیاد تلاش کنند.» 2
این وظیفه دولت اسلامی است که با برنامه‏ریزی اصولی، عدالت اجتماعی را برقرار سازد و زمینه‏های فقر و دو قطبی شدن جامعه را از میان بردارد و به این وسیله مترفان را مهار کند و دلهای همه مشتاقان اسلام ناب را، بر کارا و عملی بودن آن در زمان حاضر مطمئن سازد.
در این نوشته، به موضوع«اتراف»و ویژگیهای مترفان در قرآن کریم، خواهیم پرداخت.
مفهوم لغوی اتراف
لغت شناسان عرب، در مورد واژه «اتراف»چنین می‏گویند:
«ترف»یعنی برخورداری از نعمت، و «ترفه»یعنی نعمت.مترف کسی است که راحتی و آسایش در زندگی او را فریفته باشد و دارای نعمت زیاد و گشایش در بهره‏وری از دنیا و خواسته‏های آن باشد.» 3
راغب اصفهانی می‏نویسد:
«ترف که از ماده اتراف است، به معنی توسعه و گسترش در نعمت است.» 4همچنین گفته‏اند:
«اتراف:نعمت دادن، مترف، «اسم مفعول»؛آن‏که غرق نعمت شود.در قرآن همیشه در مقام نکوهش آمده، مترف کسی است که به فراخی نعمت، خدا را فراموش کند و فریفته شود.» 5
در مجمع البیان آمده است:
«ترف یعنی نعمت، ابن عرفه گفته است: مترف کسی است که به خود واگذاشته شده، آنچه بخواهد می‏کند، و از وی جلوگیری نشود.» 6
در فرهنگ قرآن، معنی نسبتا جامعی از واژه«اتراف»به این شرح یاد شده است:
«ترف یترف، ترفا، به معنای نعمت و آسایش در زندگی کردن، و خوش گذراندن. ترفه یعنی نعمت و ترفه، وسعت در نعمت است، و ترف و ترفه:خوشگذرانی و تن آسایی و نیز به معنی نازکی از نعمت و آسایش و غذای لذیذ و ارمغان است.باب افعال آن:اتراف به معنی اصرار در ظلم و نعمت است، و مترف، «اسم مفعول»آن، یعنی واگذاشته شده به خود، که هر چه بخواهد بکند، یا افسار گسیخته‏ای که هر چه دلخواه وی باشد، انجام دهد و مانعی در راه عیش و خوشی خود نبیند، و نیز به معنی ناز و نعمت پرورده و ستمکار و خوشگذران است.» 7
نتیجه آن‏که اتراف، طغیان در سوء استفاده از نعمت است.ثروت زیاد که در یک جا گرد آید، موجب سرکشی خواهد بود، و مترف بدون هیچ مانعی، به دلخواه خود، از نعمتهای الهی در راه ارضای خویش استفاده می‏برد.این واژه در همه جا جنبه منفی و مذموم دارد.
«اتراف»در اصطلاح قرآن
دو واژه«اتراف»و«مترف»، در کاربرد قرآنی، نزدیک به همان معنای لغوی است.
مشتقات این واژه هشت بار در قرآن کریم(پنج بار به صورت اسم مفعول، و سه مورد فعل ماضی)، به کار رفته و در همه آنها نیز در مقام نکوهش است.
قرآن کریم این کلمه را درباره کسانی به کار برده که بر اثر داشتن ثروت زیاد، در لذّتها و خوشگذرانیها فرو رفته‏اند، و به جای شکرگذاری و استفاده صحیح از نعمتها، راه سرکشی و ناسپاسی نعمت را پیشه کرده‏اند.قرآن کریم، مترفان را در صف اول مخالفان انبیاء قرار می‏دهد که به سبب ثروت بی حساب، خود را برتر از انبیاء می‏پنداشتند.
و ما ارسلنا فی قریة من نذیر الاّ قال مترفوها انّا بما ارسلتم به کافرون و قالوا نحن اکثر اموالا و اولادا 8
این گروه، ارزشهای خرافی و کهنه‏پرستی(پیروی از روش نیاکان)را بر ارزشهای اصیل ترجیح می‏دهند. 9 سرانجام این مترفان، عکس‏العمل استکبار، طغیان و ناسپاسی خود را می‏بینند و به سبب گناه، فسق و ظلم، هم خود هلاک می‏شوند و هم زمینه نابودی دیگران را فراهم می‏سازند:
و اذ اردنا ان نهلک قریة امرنا مترفیها ففسقوا فیها فحقّ علیها القول فدمّرناها تدمیرا 10
و ما چون بخواهیم اهل دیاری را به کیفر گناه هلاک سازیم، پیشوایان رفاه طلب و متنعّم آن دیار را امر می‏کنیم تا راه فسق و تبهکاری و ظلم در پیش گیرند و آن گاه همه را به جرم بدکاری هلاک خواهیم ساخت.
قرآن کریم«تکاثر»، زیاده‏طلبی و فزونخواهی دنیوی را ویزگی افراد مترف معرفی می‏کندآنان تنها به درآمد بیشتر، کنز و اندوختن زیادتر فکر می‏کنند و در این راه، حدود و مرزبندیهای انسانی و الهی را نادیده می‏گیرند، با این‏که زندگی و تفکّر متّکی بر اتراف و تکاثر، در اسلام ارزشی ندارد:
اعملوا انّما الحیاة الدّیا لعب و لهو و زینة و تفاخر، بینکم و تکاثر فی الاموال و الاولاد. 11
بدانید که زندگی این جهانی بازیچه است و بیهودگی و آرایش و فخر فروشی و افزون جویی در اموال و اولاد.
ثروتهای بادآورده و نامشروع
مترف، با تکاثر، مال را فراهم می‏آورد، و از آن، در راه خدا انفاق نمی‏کند، بلکه تنها آنها را ذخیره می‏سازد.قرآن کریم، صاحبان چنین ثروتهایی را به عذاب مژده می‏دهد:
و الّذین یکنزون الذّهب و الفضّة و لا ینفقونها فی سبیل اللّه فبشّرهم بعذاب الیم. یوم یحمی علیها فی نار جهنّم فتکوی بها جباههم و جنوبهم و ظهورهم هذا ما کنزتم لا نفسکم فذوقوا ما کنتم تکنزون 12
و کسانی را که زر و سیم می‏اندوزند، و در راه خدا انفاقش نمی‏کنند، به عذابی دردآور بشارت ده.
روزی که در آتش جهنم گداخته شود و پیشانی و پهلو و پشتشان را به آن داغ کنند، این است آن چیزی که برای خود اندوخته بودید.حال طعم اندوخته خود را بچشید.
چنین ثروتی، ناروا، نامشروع و «بادآورده»محسوب می‏شود و لذا بر آن وعده عذاب داده شده است.ثروت نامشروع، هر سرمایه‏ای است که از غیر راه حلال، حد فاصل بین افراط و تفریط است. قرآن می‏فرماید:
لا تحرّموا طیّبات ما احلّ اللّه لکم و لا تعتدوا» 13
قرآن، نه«طیبات»را تحریم می‏کند، و نه زندگی اتراقی، و تکاثری را که«تعدّی»و تجاوز از حدّ است، اجازه می‏دهد.«اعتداء»، با«حلال»بودن سازگاری ندارد.قرآن می‏گوید از مال مشروع و حلال استفاده کنید:
کلوا ممّا رزقکم اللّه حلالا 14
اتراف و تکاثر، استفاده از اموال به صورت نامشروع می‏باشد و از این رو، از آن نهی شده است.ممنوع بودن کسب درآمدهای غیر منطقی و افزون طلبانه، همه تحت یک عنوان کلّی قرار داده شده و آن«اکل مال به باطل»است. قرآن کریم می‏فرماید:
و لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل... 15
اموال یکدیگر را به ناحق مخورید، مگر آن‏که تجارتی باشد که هر دو طرف به آن رضایت داده باشید.
دایره اکل مال به باطل، بسیار گسترده است و همه مواردی را که موضوع معامله دارای ارزش عقلایی نباشد، شامل می‏گردد؛ همانند:قمار، معامله قاچاق، انجام کارهای لغو و بیهوده، و اعمال منافی عفت.همچنین مالی که از راه احتکار، غصب، کم فروشی، ندادن زکات، واردات انحصاری، و انحصار تولید و توزیع به دست می‏آید.
درآمد حاصل از این راهها، نامشروع است و ثروت بی حساب و«بادآورده‏ای»را نصیب عاملان آنها می‏گرداند.راه چاره این «معضل»، در قرآن کریم مشخص شده است.با توجّه به این‏که مصالح جامعه اسلامی، بر مصلحت و نفع فردی مقدّم است، اگر مالکیّت خصوصی ثروتمندان مترف، با مصالح جامعه تضاد و تزاحم داشته باشد، باید حق جامعه مقدم گردد.قرآن، مال را مایه«قوام»، حیات و اعتبار جامعه می‏داند؛از این رو، نباید سررشته چنین امر مهمی به دست نابخردان و«سفیهان»سپرده شود:
و لا تؤتوا السّفهاء اموالکم الّتی جعل اللّه لکم قیاما 16
اموالی که خدا قوام زندگی شما را با آن مقرّر داشته است، به تصرّف سفیهان مدهید.
مرحوم علاّمه طباطبائی در این باره می‏نویسد:
«اموال موجود در دنیا، مال همه است و تنها به خاطر مصالح خاصّه(که سود آن نیز عاید همه می‏شود، تا جایی که مزاحم حقّ جمع نباشد)بعضی از آن مال به بعضی از افراد جامعه اختصاص می‏یابد.و اما در جایی که مالکیّت فردی و خصوصی به بعضی از آن مال، مزاحم با حق جمع باشد و حقوق جمع را ضایع سازد، بدون تردید رعایت مصلحت جمع مقدّم بر رعایت مصحلت فرد خواهد بود...خدای عزّ و جلّ این اصل اصیل را در مواردی از کتابش تأیید نموده است؛از آن جمله فرموده:و خلق لکم ما فی الارض جمیعا(بقره/29)؛ خدای عز و جل آنچه در زمین است، برای شما خلق کرده است». 17
آیه یاد شده درباره یتیمان بحث می‏کند، اما یک حکم کلّی و عمومی برای همه موارد را در بردارد.و آن این‏که انسان نباید در هیچ حال و هیچ جا اموالی که در اختیار اوست، به دست افراد کم عقل و غیر رشید بسپارد؛ چه اموال شخصی و چه اموال عمومی (اموال حکومت اسلامی).
در روایتی، تمام افرادی که به جهتی ازجهات قابل اعتماد نیستند، «سفیه»نامیده شده‏اند و از سپردن اموال(شخصی و عمومی) به آنها نهی شده است.امام جعفر صادق علیه السّلام در تفسیر«سفهاء»در آیه‏و لا تؤتوا السّفهاء اموالکمفرمودند:«من لا تثق به».
«سفیه کسی است که مورد اعتماد نباشد». 18
ثروتمندی که اموال جامعه را تنها در راه منافع خود صرف می‏کند، مستکبری که ثروتش را در راه مبارزه با اهداف پیامبران به کار می‏برد، مترف خودخواه امتیازجویی که چشم طمع به اموال و دارایی عموم مردم دارد و با درست کردن کاخهای سر به فلک کشیده ثروتش را به رخ دیگران می‏کشد، همه سفیهانی هستند که از ثروت و مال، بر خلاف جهتی که مورد نظر خداست، استفاده می‏کنند.اینان از نظر عقیدتی، اخلاقی و عقل معیشتی اجتماعی، سفیه هستند. 19
بدین سان زعما و زمامداران، برای حفظ سلامت و امنیّت جامعه مسؤولیت دارند که اموال را از چنگال و انحصار این گروه فرصت طلب، که هیچ مقصدی جز سودجویی ندارند، خارج سازند.دولت اسلامی به عنوان عامل اجرایی ولیّ امر و نماینده قانونی اقتدار مردم، مسؤول مبارزه با آنهاست.
اصل 49 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصریح می‏کند:
«دولت موظف است ثروتهای ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوء استفاده از موقوفات، سوء استفاده از مقاطعه‏کاریها، و معاملات دولتی، فروش زمینهای موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیر مشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند، و در صورت معلوم نبودن او به بیت‏المال بدهد.»
بنابراین، کسب درآمد از راههای حرام و با انجام زد و بند و اعمال غیر قانونی-گرچه به ظاهر کار قانونی انجام شده، اما در نحوه اجرا، سوء استفاده‏هایی از قانون انجام شده باشد-ثروتهایی هستند که مترفان و ثروتمندان با زرنگی خاصی به دست آورده‏اند، و طبق قانون و احکام الهی باید به صاحبان اصلی آنها برگردانده شود، زیرا اگر اموال و ثروت در دست«سفهاء»باشد و در راه فساد و تباهی صرف شود، اساس اجتماع و حیات اقتصادی جامعه به خطر خواهد افتاد و نه تنها افراد نادان، بلکه اجتماع به سوی فقر و بحران اقتصادی کشسیده خواهد شد.
عوامل پیدایش اتراف
جامعه‏ای که به بیماری اتراف و ثروت‏زدگی دچار می‏شود، جامعه‏ای علیل و ناتوان است که رو به افول می‏رود.درمان این بیماری به شناخت عوامل پدید آورنده آن بستگی دارد.از این رو، برخی از علل مهمّی که به پیدایش جامعه دو قطبی فقیر و
غنی منتهی می‏گردد، یاد می‏شود؛امید که با توجّه به آن، از ایجاد یا استمرار چنین پدیده‏ای بر حذر باشیم.
1.عامل اجتماعی
جامعه‏ای که سرمایه و مال پرستی بر آن سایه افکند و همه ارزشها، مادی ارزیابی شود، به وجود آمدن دو دسته مترف و نیازمند، طبیعی خواهد بود، دسته اول اقلیّتی دارای ثروت، امکانات بی حد و حصر و صاحب نفوذ است که بر استثمار، ظلم و خوشگذرانی تکیه دارد و همواره در حال گردآوری و اندوختن است.چهره این گروه در آیه«کنز»به جامعه اسلامی معرّفی شده است، تا مردم نه به دام دنیا گرفتار آیند، و نه به دام دنیامداران.
الّذین یکنزون الذّهب و الفضّة و لا ینفقونها فی سبیل اللّه فبشّرهم بعذاب الیم 20
دسته دوم اکثرّیت مردم هستند که در میان آنان افراد محروم و فاقد امکانات اوّلیه زندگی قرار دارند و همواره تحت فشار و ستم و استثمار می‏باشند.آنان زحمت می‏کشند، اما دسترنج ایشان را دیگرانی به غارت می‏برند.در چنین جامعه‏ای، رفتارهایی ناروا از سوی گروه اول اعمال می‏شود.نمونه‏های عینی و ملموس آن در منابع اسلامی معرفی شده است؛از جمله آنها، عدم رسیدگی ثروتمندان به حال فقر است:
افرایت الّذی تولّی و اعطی قلیلا و اکدی 21
آیا آن را که از تو رویگردان شد، دیدی؟ او اندک می‏بخشید و در انفاق، بخل می‏ورزید».
آنان به وظیفه دینی و انسانی خود در یاری رساندن به تهیدستان عمل نمی‏کنند:
منّاع للخیر معتد اثیم 22
بازدارنده از خیر، متجاوز و گناهکارند.
غصب حقوق ضعفا و سرقت روزی بینوایان در سرلوحه کار آنان قرار دارد:
و اکلهم اموال النّاس بالباطل 23 انّ الذین یأکلون اموال الیتامی ظلما انّما یأکلون فی بطونهم نارا 24
ثروت‏اندوزان که ثروت خود را با فشار بر جامعه از راههای همچون:احتکار، رباخواری، گرانفروشی، زد و بندها و نفوذ در دستگاههای مختلف اجرایی به دست می‏آورند، با اهرم ثروت و سرمایه فراوان، جرمهای سنگین نیز مرتکب می‏شوند؛بر سر راه مردم مانع می‏تراشند، راه مستقیم و هموار مردم را با قدرت پول، چنان پر پیچ و خم می‏سازند که عبور از آن بسیار دشوار می‏گردد.
امام علی علیه السّلام فرمود:
«هیچ تهیدستی گرسنه نماند، جز به سبب آن‏که ثروتمندی(از ادای حق او) سرباز زد». 25
امام صادق علیه السّلام نیز فرموده است:
«انّ النّاس ما افتقروا و لا احتاجوو لا جاعوا و لا عروا، الاّ بذنوب الاغنیاء». 26
ناداری ناداران، نیازمندی نیازمندان، گرسنگی گرسنگان و برهنگی برهنگان، همه و همه، در اثر جنایت توانگران است.
یکی از صاحبنظران فهیم و دردمند در این باره می‏نگارد:
«آری، هر جا فقیری گرسنه است، خوراک او در سر سفره رنگین اغنیاست، هر جا زاغه‏نشینی بینوا در گوشه‏ای می‏لولد، حق مسکن او در خانه‏های بزرگ شمال شهریها و دیگر کارخانه‏داران و مقاطعه‏کاران و تجّار بزرگ و توانگران است.هر جا برهنه‏ای و بی لباسی به خود می‏لرزد، جامه او در جامه‏دانهای زیبا و متنوع خانواده‏های توانگر است. هر جا طفلی حق تحصیلات اوّلیه ندارد، حق او در پای فرزندان مرفّه و خارج گرد متمکّنان ریخته شده است.خرج تحصیل ضروری این طفل و امثال او خرج تفریحها و فسادها و شب‏نشینیهای آنان است و همین طور....» 27
اگر عدالت اقتصادی و توازن، برقرار نگردد و جلوی مترفان خوشگذران گرفته نشود، این فاصله بیشتر خواهد شد و این بیماری مهلک جامعه را به زانو درخواهد آورد.مسلّما اگر دسترنج مردم، طعمه و لقمه اربابان ثروت و مترفان باشد، نتیجه‏اش فقر و پریشانی قشر عظیمی از جامعه است.
یکی از شیعیان امیرالمؤمنین علی علیه السّلام به نام عبد اللّه بن زمعه، در دوران خلافت ایشان، نزد آن حضرت آمد و چیزی از بیت‏المال درخواست کرد.حضرت علیه السّلام به او فرمود:
«این مال، نه از آن من است و نه از آن تو.اینها اموال عمومی مسلمین است که با ضرب شمشیر مجاهدان گرد آمده است.اگر در جهاد همراه آنان شرکت کرده‏ای، مثل همانها سهم می‏بری، و گرنه دسترنج آنان برای دیگران نمی‏باشد.» 28
رهبر معظم انقلاب، حضرت آیة اللّه خامنه‏ای دام ظلّه درباره عملکرد منفی مترفان در جامعه و پیدایش دو گروه فقیر و غنی می‏فرماید:
«خاصیت دوران سازندگی در این است که پول، نقدینگی و انجام هزینه‏های فراوان در کشور افزایش پیدا می‏کند در چنین دورانی اگر قوانین بدقت رعایت نشود، نوکیسه‏گانی در کشور به وجود خواهد آمد که به هیچ حدّی از حدود، در استمتاع مادی و بهره‏گیری از امکانات قانع نیستند و به ثروتهای بادآورده دست می‏یابند که در نتیجه آن، عده‏ای در استضعاف مالی و ستم اجتماعی قرار می‏گیرند و حقوق بسیاری نیز ضایع می‏شود.» 29
بدین سان در جامعه‏ای که ارزشهای مادی بر آن حاکم شود، و دست ثروتمندان در گردآوری ثروت باز باشد و هیچ حدّ و مرزی را جز سودجویی خود در نظرنگیرند، پیدایش دو طبقه فقیر و غنی امری اجتناب‏ناپذیر خواهد بود.
2.عامل روانی
از جمله عوامل مهم و تعیین کننده در پیدایش جامعه دو قطبی، روحیه ثروت طلبی و دنیا زدگی است که بر افرادی چیره می‏شود.انسان از درون، اسیر و بنده هوای نفس خود می‏گردد و نفس او به وادی تکاثر، دنیاخواهی و انجام کارهای خلاف برای رسیدن به ثروت می‏کشاند.اگر علاقه‏ها و امیال پست در درون آدمی شعله‏ور شود، وی را از عرش به فرش خواهد کشید.بدین سان انسانی که باید خلیفه خدا در زمین باشد، به کمک همنوعش بشتابد، ایثار کند، تعلقات پوچ و خیالی را کنار نهد و به مقصد اعلی، رسیدن به خدا، بیندیشد، به موجودی زمینی و خودخواه تبدیل می‏شود که تنها به سود مادی خویش فکر می‏کند.
و لو شئنا لرفعناه بها و لکنّه اخلد الی الارض و اتّبع هواه 30
اگر خواسته بودیم(به سبب آن علم که به او داده بودیم)رفعتش می‏بخشیدیم، ولی در زمین ماند و از پی هوای خویش رفت.
میل انسان به مال و ثروت، و مجذوب شدن به زخارف دنیا، در قرآن این گونه بیان شده است:
و انّه لحبّ الخیر لشدید 31 ؛«و همانا او علاقه شدید به مال دارد»که کنایه از بخل است.
و تحبّون المال حبّا جمّا 32
و مال را به مقدار افراط دوست می‏دارید.
انسان دوستدار دنیا، به فساد عقل و جنون دنیاگرایی دچار می‏شود، چه این‏که اگر عقل سالمی داشته باشد، دنیا و راحتی خود را به قیمت از بین بردن حق هزاران هزار فرد مستمند تأمین نمی‏کند.
استاد مطهری در این زمینه می‏نویسد:
«چیزی که از نظر اسلام در رابطه انسان و دنیا«نبایستنی»است و آفت و بیماری انسان تلقی می‏شود، و اسلام در تعلیمات خویش مبارزه بی امان با آن دارد، «تعلّق»و «وابستگی»انسان به دنیاست؛هدف و مقصد قرار گرفتن دنیاست، نه وسیله و راه واقع شدن آن.رابطه انسان و دنیا اگر به صورت وابستگی انسان و طفیلی بودنش درآید، موجب محو و نابودی تمام ارزشهای عالی انسان می‏گردد.» 33
قرآن کریم روحیه ثروت‏طلبی را به شکل«تعلّق»، وابستگی، اسارت، رضایت دادن و قناعت کردن به این امور گذرا و ناپایدار محکوم می‏کند:
منکم من یرید الدنیا 34
بعضی از شما دنیا را می‏جوید.
فاعرض عمّن تولّی عن ذکرنا و لم یرد الاّ الحیاة الدنیا ذلک مبلغهم من العلم 35
از آنان که از یاد ما روگردانده و جززندگی دنیا هدفی ندارند، روی برگردان؛ این است مقدار دانش آنها.
ریشه و اساس صلاح و فساد انسان، در همین کلمه«یرید»نهفته است.آن‏که از اعماق جان دنیا را«می‏خواهد»و از درون، تسلیم نفس خود می‏شود، او با اراده، دنیا را اصل و هدف می‏بیند و از وظایف خود چشم می‏پوشد.انجام مفاسدی چون:کفر، عصیان، نفاق، فسق، بخل، کنز مال، ستم به مردم و غصب حقوق آنان، همگی از این طرز تلقّی از دنیا ریشه می‏گیرد.
چنین دنیایی، زمینه روحی و روانی را فراهم می‏آورد که به یاد دیگران نباشد و تنها به کامجویی خود بیندیشد.قرآن کریم، نسبت به آنان که فریفته مال دنیا شده‏اند، می‏فرماید:
«کسانی که به دیدار ما«قیامت»امید ندارند، و به زندگی دنیوی خشنود شده و بدان اطمینان و آرامش یافته‏اند، و آنان که از آیات ما بی‏خبرند، به کیفر کارهایی که می‏کرده‏اند، جایگاهشان جهنّم است.» 36
«دنیا افرادی را فریب داده و آنان را از کمال باز می‏دارد.» 37
شخص مترف، نمونه آشکار این بیماری روانی و روحی است که مرض دنیادوستی و فزونخواهی تا اعماق جان او ریشه دوانده است و نمی‏گذارد از حصار خودخواهی بیرون رود.تصاحب ثروتهای کلان و بدون حساب، که خود محصول عواملی چند، از جمله روحیه ثروت‏زدگی است، از طرف دیگر به باروری و تکثیر پول و سرمایه می‏انجامد.
اتراف و ثروت‏اندوزی و روی آوری به ثروتهای بادآورده و نامشروع، یک حالت روانی ناشی از نداشتن تکیه‏گاه معنوی است.توجّه تامّ صاحبان ثروتهای کلان و نامشروع به لذّات زودگذر، آسایش و تنعّم است و چون روح آنان با آسایش و تنعّم ارضاء نمی‏شود، پیوسته در تکثیر گونه‏های تجمّل و اختراع راههای جدید اسراف بیشتر می‏کوشند.آنان با داشتن این روحیه و طرز فکر، به هیچ گونه حدود و مقرراتی تن نمی‏دهند، دستور خدا و پیامبر را نادیده می‏گیرند، سر به طغیان و عصیان و کفران نعمت می‏زنند و به بهانه‏های مختلف از زیر بار مسؤولیت و تکلیف، شانه خالی می‏کنند.
بدین‏سان روحیه دنیامحوری، بیماریی است که فرد مبتلا به آن، هر چه از دنیا برخوردار باشد، عطش او برای اندوختن مال و ثروت بیشتر شدیدتر می‏شود. مال‏اندوزان عطشناک از دنیا سیری ندارند؛ گرچه با تضییع حق دیگران باشد.نتیجه قطعی و قهری چنین انحصارطلبی، پدید آمدن جامعه دو قطبی است.
حرص، بخل و عدم انفاق
این سه ویژگی، فرع بیماری دنیازدگی است.هنگامی که بیماری دنیاخواهی در شخص مترف، شدت می‏یابد، با حرص و ولع ثروت فراهم می‏آورد و از انفاق و بذل‏آن خودداری و بخل می‏ورزد:
انّ الانسان خلق هلوعا اذا مسه الشرّ جزوعا و اذا مسّه الخیر منوعا... 38
انسان حریض خلق شده، اوست که در برابر شرّ به جزع درمی‏آید و از رساندن خیر به دیگران دریغ دارد، مگر این‏که از نمازگزاران باشد.
«هلوع»کسی است که گرفتار حرص شدید باشد.این شدت حرص آدمی را در برابر محرومیتها، «جزوع»و در برابر ثروت و مالش بخیل و«منوع»می‏گرداند.آدم حریص تنها وسیله رسیدن به سعادت و آمال وجودی‏اش را در مال و ثروت خلاصه کرده است.اگر انسان به راه ثروت‏اندوزی، امتیازطلبی و انحصارخواهی افتاد، سرمایه فضیلت و کمال را از دست می‏دهد.و چیزی جز کابوس فقر و نگرانی از سقوط دائم بر او حاکم نیست؛از این رو، به بخشش، انفاق و رسیدگی به حال تهیدستان، اقدام نمی‏کند.
قرآن می‏فرماید:
و کان الانسان قتورا 39
انسان سخت بخیل است.
امام رضا علیه السّلام فرمود:
«مال و ثروت با پنج خصلت انباشته می‏شود:بخل شدید، آرزوی دراز، حرص مفرط، قطع رحم، و برگزیدن دنیا بر آخرت.» 40
قرآن کریم همگان را به انفاق و پر کردن حفره‏های نیاز جامعه فرا می‏خواند و از پیامدهای ناگوار بخل در دنیا و آخرت بر حذر می‏دارد. 41 بخل و عدم انفاق از سستی اعتقاد و اعتماد به خدا و ترس از فقر ریشه می‏گیرد:
قل لو انتم تملکون خزائن رحمة ربّی اذا لامسکتم خشیة الانفاق و کان الانسان قتورا 42
بگو اگر گنجینه‏های رحمت پروردگارم در اختیار شما می‏بود، از ترس فقر و نیازمندی هیچ اتفاق نمی‏کردید...
نکته مهمی که در اهتمام ویژه قرآن به مسأله انفاق نهفته است، درمان بیماری روحی انسان است؛یعنی با روی آوری به انفاق و ادای حق محرومان، 43 حالت بخل و مال‏پرستی درمان می‏شود.همچنین سطح زندگی طبقه محروم بهبود یافته، فقر از میان می‏رود.از این رو، اسلام به طبقه ثروتمند توصیه می‏کند تا میانه‏روی و اقتصاد در مصرف را رعایت کنند و ثروت زیاد آنان را به خودنمایی، غرور، رفاه طلبی، اسراف و تبذیر نکشاند.
بی شک در جامعه‏ای که ثروتمندان با همان روحیّه سیری‏ناپذیری از دنیا، به مال‏اندوزی بپردازند و وظایف خود را در مقابل طبقات محروم فراموش کنند و حاضر نباشند از امانتی که خداوند به آنان داده است، بگذرند، امید هر گونه خیر و سعادت از آن جامعه رخت برمی‏بندد، و بروز هر گونه حادثه ناگواری در آن انتظار می‏رود.
امام علی علیه السّلام می‏فرماید:
«خداوند بندگانی دارد که آنان را برگزیده و نعمتهایی برای نفع سایر بندگان در اختیار آنها نهاده است.مادامی که مال را در راه خدا انفاق کنند، خداوند آن اموال را از آنها نمی‏گیرد، اما هرگاه آن را مال خود دانسته و به دیگران ندهند، خداوند آن سرمایه‏ها را از آنان گرفته و به دیگران می‏سپارد.» 44
بنابراین، حرص و بخل اغنیاء، مانع انفاق در راه خداست، و پیامد آن، انباشته شدن ثروت در دست عده‏ای معدود و خوشگذران است که هیچ مسؤولیتی را در برابر سایر اقشار جامعه احساس نمی‏کنند. البته عاقبت چنین رفتاری، شوم و نامیمون است.
قرآن کریم می‏فرماید:
و لا یحسبنّ الّذین یبخلون بما آتاهم اللّه من فضله هو خیر لهم بل هو شر لهم سیطوّقون ما بخلوا به یوم القیامة 45
آنان که در نعمتی که خدا به آنها عطا کرده است بخل می‏ورزند، مپندارند که در بخل ورزیدن برایشان خیر است، نه، شرّ است، در روز قیامت آنچه را که در بخشیدنش بخل می‏ورزیدند، چون طوقی به گردنشان خواهند آویخت.
3.نظام حکومتی
نظام سیاسی هر کشور، نقش مهمّی در تعدیل ثروت و یا تضییع آن دارد.اگر حکومتی دارای نظام شایسهت باشد، می‏تواند جامعه‏ای متعادل بیافریند و از افراط(ثروت‏اندوزی)و تفریط(فقر) جلوگیری کند.هدف اجتماعی بعثت پیامبران، اقامه قسط و عدل است و این کار از راه تشکیل حکومت و نظام شایسته و اجرای قوانین و احکام امکان‏پذیر است. مسؤولیت این امر سترگ و خطیر، ابتدا بر عهده پیامبران نهاده شده است:
لقد ارسلنا رسلنا بالبیّنات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم النّاس بالقسط و انزلنا الحدید 46
ما پیامبرانمان را با دلیلهای روشن فرستادیم و با آنها کتاب«و میزان»را نازل کردیم تا مردم به عدالت عمل کنند. و نیز آهن را فرو فرستادیم.
منظور از میزان، دین است، چون دین عبارت است از چیزی که عقاید و اعمال اشخاص با آن سنجیده می‏شود و این سنجش هم مایه قوام زندگی سعیده انسان اجتماعی و انفرادی است.» 47
در این آیه، برقراری عدل به خود مردم نسبت داده شده است؛یعنی جوامع انسانی با کمک و راهنمایی انبیاء، چنان تربیت شوند که خود قیام به عدل کنند. 48
البته آن نظام اجتماعی می‏تواند از اتراف و فقر جلوگیری کند که، دو اصل مهم«تعهّد»یعنی ایمان و«تخصّص»را دارا باشد و مجریان و کارگزارانش، امین و درستکار و با تقوا باشند.
حضرت یوسف علیه السّلام پس از رهایی از زندان گفت:
قال اجعلنی علی خزائن الارض فانّی حفیظ علیم 49
مرا بر خزاین و منابع(اقتصادی)این سرزمین بگمار که من نگهبان و دانایم.
براستی اگر نظام و دولت در یک کشور عملکردها را سالم سازد، تجمّل گراییها، ستمکاریها، خودمحوریها و دنیاطلبیها را حذف کند، نفوذیها را در هر جا و هر دستگاه، شناسایی نماید و از صحنه بیرون براند، برای کارشناسی و تخصّص ارزش قائل باشد و دست متجاوزان اقتصادی و دزدان قسط و عدل اسلامی را کوتاه نماید، در این صورت خواهد توانست عدالت اجتماعی و اقتصادی را برپا سازد و از پدید آمدن جامعه دو قطبی مترف و محروم جلوگیری کند.
در برابر، چنانچه نظام حکومتی ناصالح و در دست نااهلان(غیر متعهّدها)و نادانان (غیر متخصّص‏ها)باشد، ظلم و ستم گسترش می‏یابد، که از بدترین انواع آن، ظلم اقتصادی خواهد بود.در چنین نظامی ثروتهای کلان در دست افراد خاص انباشته و میدان برای تاخت و تاز سودجویان باز می‏شود.دست محرومان از رسیدن به حقوقشان کوتاه و دست نامحرمان و غاصبان در تصاحب اموال عمومی بازگذارده می‏شود.در چنین وضعی، رشوه خواری، اختلاس و غصب حقوق مردم با نامهایی زیبا رواج می‏یابد.در چنین نظام حکومتی، برای توده مردم اهمّیتی قائل نیستند.زمامداران، عقلهای مردم را سبک و خوار می‏شمرند تا از آنان اطاعت کنند. 50
فاستخفّ قومه فاطاعوه...
«اصولا راه و رسم همه حکومتهای جبار و فاسد این است که برای ادامه خودکامگی باید مردم را در سطح پایین از فکر و اندیشه نگه دارند...و ارزشهای دروغین را جانشین ارزشهای راستین کنند و دائما آنها را نسبت به واقعیتها شستشوی مغزی می‏دهند.این شیوه فرعونی، یعنی استخفاف عقول، با شدت هر چه تمامتر در عصر و زمان ما بر همه جوامع فاسد حاکم است.» 51
آنان همچنین مردم را به گروههای مختلف تقسیم می‏کنند.کار فرعون این گونه بود:
انّ فرعون علا فی الارض و جعل اهلها شیعا یسضعف طائفة منهم 52
بدرستی که فرعون در زمین بلندپروازی کرد، و مردمش را گروه گروه ساخت، طایفه‏ای از ایشان را بیچاره و ضعیف ساخت.
واژه شیع، جمع شیعه و به معنای فرقه است و از این رو شیعه بر فرقه اطلاق می‏شود که بعضی بعضی دیگر را پیروی می‏کنند. 53
راغب اصفهانی می‏گوید:
«شیع به معنی گروههاست و هر گروهی را شیعه گویند بدان جهت که از یکدیگر تبعیّت می‏کنند.» 54
آنچه از موارد استعمال این واژه، و نظر لغویان و مفسّران به دست می‏آید این است که در این واژه دو مفهوم لحاظ شده است: تفرّق و گروه گرایی، و تبعیت و دنباله‏روی.
مستکبران مردم را دچار تفرقه و گروه‏بندی می‏کنند، تا متحّد نباشند و نتوانند علیه حکومت جور بشورند.آنان با این نقشه مردم را منزوی و خلع سلاح می‏کنند. از آثار استکبار فرعونی و قارونی، سلب شخصیت، استقلال، و گرفتن نیروی مقاومت و ابتکار عمل از مستضعفان است.
مستکبران با در دست گرفتن ابزار تولید و پول و اسلحه، آن چنان شخصیت افسانه‏ای از خود می‏سازند، که قشرهای فقیر و محروم و تهیدست و پابرهنه را مرعوب خویش می‏سازند، و با انواع تلقین و تبلیغ و تحقیر به آنها تفهیم می‏کنند که شخصیّتی ندارند و برای خدمت به اشراف و مستکبران آفریده شده‏اند.
نتیجه چنین حکومتی، پیدایش قارونهای اقتصادی است.بدون وجود فرعون و سیستم حکومتی مبتنی بر ظلم و اجحاف، قارون نمی‏تواند ثروتی چنان بی حساب فراهم آورد.از این رو، موسی علیه السّلام به همان اندازه که باید به سراغ فرعون (طاغوت سیاسی)برود، مأمور است به سراغ قارون(طاغوت اقتصادی)نیز برود.
و لقد ارسلنا موسی بآیاتنا و سلطان مبین الی فرعون و هامان و قارون 55
ما موسی را با آیات خود و حجّتی آشکار، به سوی فرعون، و هامان و قارون فرستادیم.
بنابراین، پیدایش طبقه مترف و خوشگذران که از حمایت نظام هم برخوردار باشند، امری اجتناب‏ناپذیر است.
حکومت و نظام سیاسی قارون‏پرور، نسبت به افراد متمکّن سهل‏گیر است.اقویا و ثروتمندان به انجام هر کاری مجاز هستند، ولی در حق ضعیفان، سختگیری می‏شود. چنین جامعه و ملتی هرگز سعادتمند نخواهد شد.
امام علی علیه السّلام از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل می‏کند:
«لن تقدّس امّة لا یؤخذ للضعیف فیها حقّه من القویّ غیر متعتع.» 56
هیچ امتی هرگز نائل به قداست نخواهد گشت که در آن حق ناتوان از قدرتمند بدون نقص گرفته نشود.
مسلما اگر سختگیری و محاسبه دقیق و شدت عمل و کنترل کافی نسبت به صاحبان ثروتهای باد آورده وجود داشته باشد، این مقدار سرمایه یک جا انباشته نمی‏شود.
سیره امیرالمؤمنین علیه السّلام برای همه الگو و سرمشق است.سختگیریهای آن حضرت در دوران کوتاه خلافت، مانع دست‏اندازی افراد طمّاع و سودجو به بیت‏المال بود.
برخورد آن حضرت با عقیل، و عثمان بن حنیف، استاندار ایشان در بصره، 57 نمونه‏ای از این عدم انعطاف و کوتاه نیامدن در راه حق است.
جایگاه مالیات در نظام اسلامی
در یک نظام شایسته، وضع مالیات مناسب در محو نظام طبقاتی و تعدیل ثروتهای کلان تأثیر بسزایی دارد.البته باید اخذ مالیات به گونه‏ای باشد که خود، عامل تشدید فقر و محرومیّت نگردد.
در یک نظام حکومتی سالم، درآمدها سنجیده و حسابشده است.کارهایی که به انباشت ثروت نامشروع بینجامد، تحریم شده و ممنوع است و درآمدهای روا و مشروع نیز مشمول مالیات واقعی خواهد بود و بدین سان جامعه از نظر اقتصادی سامان خواهد یافت.اما اگر مالیات مطابق با درآمد نباشد، پیدایش جامعه دو قطبی فقیر و غنی را در پی خواهد داشت.نمونه آن عملکرد خلفای ستمگر اموی و عباسی است که با تحمیل مالیاتهای کمرشکن، عده‏ای را در نهایت رفاه و امکانات، و خیل عظیمی را در بدترین وضع معیشتی قرار می‏دادند.تأسف انگیزترین صفحات تاریخ، ارقام درشت مالیاتها و درآمدهای بیت‏المال است که می‏بایست این بودجه سنگین و ثروت هنگفت، صرف عمران و اصلاح امور ملت و بهسازی قلمرو حکومت اسلامی شود، ولی با کمال تأسف در راه عیاشی و خوشگذرانی مترفان و اطرافیان آنان مصرف شده و زمینه سقوط دولت اسلامی را فراهم ساخته است.
در آن زمان که فرمانروایان و خلفای اسلامی به اسراف و اتراف و ولخرجی در بیت‏المال مسلمانان می‏پرداختند، بیشتر مردم، که بیت‏المال به آنان تعلّق داشت، در فقر و فاقه و فشار اقتصادی به سر می‏بردند.
شاعر معروف، ابوالعتاهیه، که وضع نابسامان اقتصادی مردم و فشار و شکنجه‏های حکام را درک می‏کرد، به عنوان صدای محرومان و ستمدیدگان ملت، در قصیده‏ای خطاب به امپراتور بغداد، حقایق را افشا کرده است. 58
بنابراین، حکومت صالح مبتنی بر عدل نقش مهمّی در برقراری نظم، توازن و عدالت اجتماعی و اقتصادی دارد، و حکومت فاسد مبتنی بر روابط، و چشمپوشی نسبت به اغنیا و اقویا، سهم بسزایی در به وجود آوردن اتراف، و ثروتهای کلان در دست عده‏ای خاص دارد.
4.سستی دستگاههای اجرایی
قانون هر چند خوب باشد، اگر به دست مجریان طمّاع ثروت‏اندوز سپرده شود، زمینه پیدایش جامعه دو قطبی را فراهم می‏آورد.دستگاههای اجرایی سالم، برای پیشگیری از تضییع حق مردم، باید سه کار اساسی را انجام دهند:نظارت مستمر بر اجرای درست قانون، توزیع عادلانه‏مایحتاج عمومی و پیگیری صحیح.بدون این سه اقدام، سودجویان، با اطلاع از پیچ و خمهای قانون، مسیر رسیدن به اموال عمومی را امن دانسته، به آن حمله‏ور خواهند شد.
امام علی علیه السّلام به خلیفه دوم یادآور شدند:
«اگر به سه چیز مواظبت کنی انجام بقیه امور آسان است، و اگر این سه را ترک کنی، کارهای دیگر سودی ندارد:اقامه حدود بر نزدیک و دور.حکم بر طبق کتاب خدا در حال خشنودی و خشم، و تقسیم عادلانه بین سرخ رنگ و سیاه‏پوست.» 59
امام صادق علیه السّلام فرمود:
«مایه بقای اسلام و مسلمانان این است که اموال و ثروتها در نزد کسانی باشد که می‏دانند حق(و میزان درست)در کار مال و مالداری چیست و همواره با آن اموال کار خیر می‏کنند(و برای خود نگاه نمی‏دارند)و مایه فنای اسلام و از بین رفتن مسلمانان این است که اموال در دست کسانی قرار گیرد که حق(تملّک)آنها را نمی‏دانند و با آنها کار خیر نمی‏کنند(و مال را احتکار می‏کنند و بدان بخل می‏ورزند و برای خود و نزدیکان خود نگاه می‏دارند، و زندگیهای اشرافی و پر تجمّل و غرق در اتراف و اسراف و اتلاف ترتیب می‏دهند.» 60
نقش قوه قضائیه در مقابله با اتراف
استاد محمد رضا حکیمی در تعیین جایگاه قوه قضاییه در سالم سازی جامعه از نظر اقتصادی می‏نویسد:
«از ارکان عمده برپایی عدل، و تطهیر جامعه و زندگی کردن مردم بر اساس قسط (لیقوم الناس بالقسط)، و احقاق حقوق محرومان، و سرکوب کردن مستکبران اقتصادی و جبّاران مالی و سلاطین بازار، و رسیدن به فریادهای نارسای توده‏های مظلوم و مستضعف، حضور و وجود قضاوت صحیح و قاضی عالم و سالم در جامعه است.اگر قاضی چنان که باید باشد، نبود (یعنی واجد شرایط بلکه جامع شرایط نبود، تا چه رسد به افراد کم سواد، نامتعهّد، سست عنصر، پول دوست، رشوه‏گیر، فاسد الاخلاق، جنایتکار...)، حاصل کار قضاوت چه خواهد بود؟و سرنوشت طبقات محروم (که این قاضیان و دستگاههای قضایی باید حقوق مختلف آنان را از حلقوم زورمندان و رشوه دهان و توصیه‏داران و سرشناسان و... بیرون بکشند و به دست آنان برسانند) چگونه رقم خواهد خورد؟...علی علیه السّلام می‏فرماید:«لا ینتصر المظلوم بلا ناصر» 61 ؛ «هیچ ستمدیده‏ای نمی‏تواند حق خویش را بی کمک یاوری بگیرد».و هیچ یار و یاوری برای ستمدیدگان بهتر از«قضاوت صحیح» و«قاضی سالم»نیست.» 62
این‏که بسیاری از احبار و رهبان در قرآن مورد مذمّت و ملامت واقع شدذه‏اند، بدان سبب است که در قضاوت، بناحق مال مردم را خوردند و حق‏کشی کردند. 63
امام علی علیه السّلام می‏فرماید:
«خونهای بناحق ریخته، از دست قاضیان بی صلاحیّت«فریاد می‏کشند»و اموال پایمال شده و به نادرست تصاحب شده، از دست آنان«داد»می‏زنند.» 64
قضاوت صحیح، بر مسند علی علیه السّلام نشستن است و داد مظلوم ستاندن.قضاوت سالم، یعنی داغ بر دست خائن نهادن و مرهم بر دل ریش مظلوم گذاردن.قضاوت سالم یعنی جامعه سالم داشتن و حق هر ذی حقی را به او رساندن.به همین جهت است که یک قوه قضائیه کارآمد، سالم و هوشیار، در تنظیم بازار و کنترل درآمدها و مصرفها، نقش مهم و کلیدی دارد و در نتیجه، مقدمه شکل‏گیری جامعه سالم و خالی از تبعیض و تحقق عدالت فراهم می‏آید.این در حالی است که طبق قانون اساسی، قوه قضائیه حتی باید درآمد سران کشور را کنترل کند.
اصل 142 قانون اساسی تصریح می‏کند:
«دارایی رهبر، رئیس جمهور، معاونان رئیس جمهور، وزیران و همسر و فرزندان آنان قبل و بعد از خدمت توسط رئیس قوه قضائیه رسیدگی می‏شود که بر خلاف حق افزایش نیافته باشد.»
به نظر می‏رسد این کنترل و نظارت باید بر بازار و مراکز ثروت و درآمد ثروت‏اندوزان، به مراتب بیشتر اعمال شود، به گونه‏ای که متخلفان از برخورد سخت قضایی با ایشان احساس ناامنی کنند.
رهبر معظم انقلاب، حضرت آیة اللّه خامنه‏ای در این زمینه فرمود:
«دستگاههای قضایی، قانونگذاری و دستگاههای گوناگون کشور با متخلف برخورد می‏کنند، نه با غیر متخلّف. کسی که متخلّف نیست چرا بترسد. کسی که متخلّف است و می‏ترسد، بگذار بترسد و احساس ناامنی کند.» 65
ایشان همچنین هشدار دادند:
«امروز عده‏ای بنا دارند بیرحمانه و وحشیانه با زیرپا گذاشتن قوانین برای به دست آوردن ثروتهای زیاد تلاش کنند. بنابراین باید قوه قضاییه به سراغ این گونه افراد و برخورد با این پدیده خطرناک برود...چگونگی مقابله با ثروتهای حرام در اصل 49 قانون اساسی پیش‏بینی شده است و دستگاه قضایی باید در برابر انسانهای زیاده‏طلب و کسانی که به دنبال قارون شدن هستند، با آنها مقابله کنند.» 66
بنابراین، قوه قضائیه سالم، می‏تواند حرکات جامعه را در ابعاد مختلف، از جمله عدالت اقتصادی تنظیم نماید، و این کار، شهامت، ایمان کامل و بصیرت کافی و اطلاع از جریانات روز را می‏طلبد.
حاصل سخن این‏که آنچه در به وجود آمدن اتراف و طبقه مترف در جامعه نقش دارد، ظلم و اجحاف انسانها و طاغوتهای اقتصادی و سیاسی، در حق افراد ضعیف جامعه است.خداوند روزی همگان را آفریده و بین آنان تقسیم کرده است. 67
خداوند هیچ ظلمی به مردم روا نمی‏دارد این خود مردمند که به یکدیگر ستم می‏کنند 68
بدین سان اگر فقر و محرومیتی هست، به سبب عوامل مختلفی پدید می‏آید؛عواملی همچون؛غصب حق محرومان توسط ستمگران اقتصادی، 69 روحیه حرص و بخل و عدم انفاق، نظام و حکومتی که قارون‏پرور باشد، و قضاوتهایی که بر اساس حق و اجرای عدل نباشد. 70
در ادامه بحث، به یاری خدا، صفات و خصلتهای مترفان مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
پی نوشتها:
1.روزنامه جمهوری اسلامی، 26 تیر ماه 1376.
2.روزنامه جمهویر اسلامی، 8 تیر ماه 1376 (شماره 5227).
3.ابن منظور، لسان العرب، ج 9، ص 17؛و نظیر همین معنی در:ابن فارس، مقاییس اللغة، ج 1، ص 345.
4.راغب اصفهانی، المفردات، ماده ترف.
5.میرزا ابوالحسن شعرانی، نثر طوبی، ج 1، ص 106؛و نظیر آن در لغتنامه دهخدا، منتهی الارب، اقرب الموارد و المنجد، ذیل ماده ترف.
6.فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 6-5، ص 625.
7.محمد باقر محقّق، دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن، ج 4، ص 81.
8.سبأ/34.
9.زخرف/25-20.
10.اسراء/16.
11.حدید/20.
12.توبه/35-34.
13.مائده/78.
14.مائده/2.
15.نساء/29.
16.نساء/5 سفیه به قرینه آیه بعد، در برابر رشید به کسانی گفته می‏شود که رشد فکری و عقلی ندارند.
17.سید محمد حسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 4، ص 273.
18.زرکشی، البرهان، ج 1، ص 342، ح 7.
19.صفات و مشخصات سفیهان عقیدتی و اخلاقی در سوره بقره آیات 9-20 چنین بیان شده است:
1-می‏گویند به خدا و آخرت ایمان داریم، ولی در واقع ایمان ندارند.
2-می‏پندارند که خدا و مؤمنان را فریب می‏دهند، در صورتی که به خود فریبی گرفتارند.
3-شعور و درک کافی ندارند.
4-دارای قلبی بیمارگونه‏اند.
5-خود را مصلح و درستکار می‏پندارند و نمی‏دانند که تبهکارند.
6-خود را مصلح و توده مردم را نابخرد می‏خوانند، در صورتی که خود سفیه و نابخردند، ولی نمی‏دانند.
7-منافق و شیطانهای انسان‏نما هستند.
8-در طغیان خویش سرگردانند.
9-از هدایت محرومند.
10-کر و لال و کور دلند و از کجروی بر نمی گردند.
این صفات عقیدتی و اخلاقی غالبا منشأ سفاهت اقتصادی است.برابر نظر بعضی از فقها، چون علاّمه حلّی، فاسقی که اموالش را در معاصی‏صرف می‏کند و با آن خویشتن را تباه می‏سازد، رشد عقلی ندارد.به اجماع فقها، اموال چنین فردی را نباید به وی تسلیم کرد، جواهرالکلام، ج 26، ص 52.همچنین در روایات به شرابخوار و کسی که مورد اطمینان نیست، سفیه اطلاق شده است.تفسیر صافی، ج 1، ص 390؛ نور الثقلین، ج 1، ص 444-442، تفسیر کاشف ج 2، ص 208-207.
20.توبه/34.
21.نجم/34-33.
22.قلم/12.
23.نساء/161.
24.نساء/10.
25.نهج البلاغه، حکمت 320.
26.حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 4.
27.محمدرضا حکیمی، خورشید مغرب، ص 312-311.
28.نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، خطبه 223.
29.روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 5227، 8 تیر 1376.
30.اعراف/176.
31.عادیات/8.
32.فجر/20.
33.مرتضی مطهری، سیری در نهج البلاغه.
34.آل عمران/151؛انفال/67.
35.نجم/29.
36.یونس/8-7و رضوا بالحیاة الدنیا و اطمأنّوا بها...
37.یونس/70.
38.معارج/22-20.
39.اسراء/100.
40.شیخ صدوق، عیون اخبار الرّضا، ج 1، ص 276؛ محمّد باقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 73، ص 138.
41.سوره محمد/38.
42.اسراء/100.
43.چنان که قرآن می‏فرماید:انّ فی اموالهم حقّ معلوم للسائل و المحروم.
44.نهج البلاغه، حکمت 417.
45.آل عمران/180، و احادیث در این زمینه: بحارالأنوار، ج 75، ص 175.
46.حدید/25.
47.المیزان، ج 19، ص 302-301.
48.ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 7، ص 23.
49.یوسف/55.
50.شیخ طوسی، تفسیر تبیان، ج 9، ص 208؛ المیزان؛ذیل آیه 54 سوره زخرف.
51.ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 21، ص 88.
52.قصص/4.مرحوم شهید سید محمد باقر صدر، گروههایی را که در جامعه فرعونی ایجاد می‏شود به شش گروه تقسیم کرده است. بنگرید به:سنتهای تاریخ در قرآن، ترجمه سید جمال موسوی اصفهانی، ص 275-268.
53.مجمع البیان، ج 7، ص 239.
54.المفردات، ماده شیع.
55.غافر(مؤمن)/24-23.
56.نهج البلاغه، فرمان مبارک امام علیه السّلام به مالک اشتر.
57.نهج البلاغه، نامه 45.
58.یادنامه نهج البلاغه، ص 354.
59.وسائل الشیعه، ج 18، ص 156.
60.محمد رضا حکیمی، کلام جاودانه، ص 242.
61.شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 6، ص 394.
62.کلام جاودانه، ص 176-175.
63.توبه/34.
64.نهج البلاغه، ص 72.
65.روزنامه جمهوری اسلامی، 26 تیر 1376.
66.همان، 10 تیر 1376.
67.زخرف/32؛محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 30.
68.یونس/44؛نحل/33 و 118.
69.امام عسکری علیه السّلام فرمود:«اغنیائهم یسرقون زاد الفقراء»؛ثروتمندان آنان لقمه از گلوی‏تهیدستان می‏ربایند»، میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 2، ص 322.
70.چون این بحث اخیرا در رسانه‏های گروهی و محافل علمی و مجامع عمومی طرح می‏شود، برخی از عوامل تجمّع ثروتهای بادآورده و پیدا شدن اتراف مورد مداقّه و بررسی قرار گرفته‏اند که از آن جمله‏اند:
1-ارتباطات ثروتمندان با دستگاهها و مدیران دولتی
2-انتصابها
3-مشرف بودن آنان بر مراکز ثروت
4-خصوصی سازی اماکن و ادارات دولتی.
5-تسهیلات بانکی فراوان در اختیار افراد خاص(مثلا 30 میلیارد تومان به یک نفر اعطا می‏شود؛ماهنامه صبح، شماره 74).
6-عملکرد بنیادهای مختلف در مورد صادرات و واردات.
7-عملکرد گمرکات کشور.
8-شرکتهای خصوصی و مقاطعه‏کاری و...