راز و رمز حیات از نگاه علم و دین (مقاله پژوهشی حوزه)

رمز ناگشوده حیات
انسان از آن روزی که چشم به زندگی می‏گشاید و قوای حسی و فکری خود را به کار می‏اندازد، با دو پدیده بزرگ و رمز آلود مرگ و زندگی رو به رو می‏شود. او به تدریج متوجه می‏شود که هیچ موجود زنده‏ای بر روی این کره خاکی عمر جاویدان و زندگی همیشگی ندارد. مبارزه با مرگ، برای همه زندگان امری طبیعی و غیر قابل اغماض است. هر چند گه گاهی مرگ انتخابی به خاطر برخی از اهداف که ممکن است بسی والا باشد و ممکن است بسیار پست و حقیر باشد رجحان می‏یابد و در میان همه موجودات زنده خاکی تنها انسان است که گاهی به چنین مرگی روی می‏آورد. علاوه بر این که با انتخاب مرگ، در راه هدف والا، ممکن است خون او در پیکر اجتماع، موجبتحرک و بیداری شود، خود به چنان قداست و سعادت و افتخاری نائل می‏شود که باید سودای او را سودمندترین و برترین نامید. اینانند که به مرگ، دلقی رنگ رنگ و تنی چون پالهنگ می‏دهند و عمری جاودان می‏ستانند و راه به کوی جانان می‏برند.
رمز حیات را هیچ کس نگشوده است. علم با همه تلاش‏ها و آزمایش‏ها و ره یافت به سوی اعماق اتم‏ها و سلول‏ها و مطالعات بر روی اندام جانوران، هنوز که هنوز است، جز سر درگمی و حیرت، مایه‏ای نیندوخته است.
آنچه دانشمندان به کف آورده و در آثار خود ثبت کرده‏اند، چیزی جز بیان خواصّ ظاهری حیات مادّی نیست. آنها حتی تا بدانجا پیش رفته‏اند که توانسته‏اند بدانند که ویروس‏ها پل و پیوندی میان موجودات جاندار و بیجان‏اند؛ چرا که می‏توانند «مدتها بدون ظاهر ساختن علائم حیات، در محفظه‏ای محبوس شوند و در اغلب محیطها قادر به بازآفرینی یا تولید مثل نیستند».(1) ولی هرگز نتوانسته‏اند و ادعایی هم ندارند که گره اصلی را بگشایند و حیات را آن گونه که در ذات خود شهود می‏کنند، به وادی معرفت حصولی و علم ارتسامی درآورند.
حیات خود هستی یا بخشی از هستی است. از دید فرومایگان بخشی از هستی و از دید فرا مایگان خود هستی است. صدرالمتألهین می‏گوید: «هستی در هر چیزی عین علم و قدرت و دیگر صفات کمالی موجودات است؛ ولی در هر چیزی به حسب خود آن چیز».(2)
هستی را حدّی و رسمی و صورتی در ذهن آدمی نییست؛ چرا که هستی، خود عینیّت و عین خارجیّت است و محال است که چنین حقیقتی از حدّ عینیّت ، خارج و به حدّ ذهنیّت، پیوندد و به همین جهت است که جز از راه شهود، قابل دریافت نیست و این عنقای بلند آشیانه در دام حدّ و برهان و تفهیم عبارت و بیان، گرفتار نمی‏شود. آنچه از
_______________________________
1. علم و دین، به قلم ایان باربور ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، صفحه 352(مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم 1374).
2. الشواهد الربوبیة به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، صفحه 7(دانشگاه مشهد، 1346).
_______________________________
دسترس ذهن و از قلمرو وجود ذهنی خارج است، از تمام عوارض ماهوی مصونیت دارد.(3)
اگر حیات، عین هستی و هستی عین حیات است و اگر هستی را نتوان در کمند بیان و برهان افکند، چه توقعی می‏توان داشت که حیات و راز و رمز آن در دام بیان و برهان افتد و چرا و چگونه حیات را محدود به حیات نباتی و حیوانی کنیم و چرا نباید با خواجه طوس هم صدا شویم که می‏گوید: «کلّ قادرٍ عالمٍ حیٌّ»(4): «هر موجودی که از علم و قدرت برخوردار باشد،زنده است»، اعم از این که مادی باشد یا غیر مادّی، جسمانی باشد یا مجرد، محسوس باشد یا متخیّل یا معقول؟ اگر همه موجودات به اندازه ظرفیت وجودی خود از علم و قدرت برخوردارند و اگر درّاک بودن و فعّال بودن، نشان حیات و کشّاف راز و رمز زندگی است، چرا خود را در چارچوب عالم ماده اسیر کنیم و به این خیال خام سرگرم شویم که ویروس‏ها پلی میان موجودات جاندار و بیجان‏اند؟! مگر با نگاهی نافذ و عمیق، می‏توان باور کرد که بیجانی هم وجود دارد؟ اصولاً آیا آنچه ما برزخ و فاصله میان دو چیز تلقّی می‏کنیم، پل است یا نردبان؟ پل‏ها ما را برای حرکت افقی همراهی می‏کنند و نردبان‏ها ما را برای حرکت صعودی. (البته مخفی نماند که برخی از مردم از نردبان سقوط می‏کنند!).
ویژگی‏های حیات؟
زیست شناسان با تنگ نظری ویژه خود به بررسی ویژگی‏های حیات پرداخته و برای حیات جسمانی آثار و علائمی برشمرده‏اند. اینان، باز آفرینی و رشد و تحریک پذیری و خود سامانگری را از نشانه‏های شناخته شده و بارز حیات می‏شمارند.(5)
مقصود ایشان از بازآفرینی، تولید مثل است. آیا اگر موجودی تولید مثل نکند، مرده است؟ بسیارند موجوداتی که به
_______________________________
3. نگ: همان.
4. کشف المراد، صفحه 29(قسم الالهیات، چاپ اوّل، موءسسه امام صادق‏علیه السلام، قم 1375).
5. علم و دین(پیشین) صفحه 352.
_______________________________
واسطه شرایط پیری یا عوارض جسمانی از تولید مثل محروم‏اند، ولی هیچکس منکر حیات آنها نیست. وانگهی تولید مثل، در بسیاری از موارد، امر اختیاری است. با این حال، کسی نمی‏گوید: اشخاصی که نمی‏خواهند تولید مثل کنند، در زمره مردگان‏اند.
رشد و بالندگی هم نمی‏تواند همه جا از علائم حیات باشد. مگر نه این است که انسان‏ها و بسیاری از جانوران با گذر از بعض مراحل حیات، به مرحله‏ای می‏رسند که رشد و بالندگی آنها متوقف می‏شود و چه بسا رو به لاغری و کم شدن حجم بدن می‏گذارند و اندک اندک، راه ممات را می‏پیمایند و از قلّه زندگی سقوط می‏کنند.
تحریک پذیری ویژگی مهمی است. موجود زنده، دیر یا زود به محرکات و عوامل تحریک کننده برونی پاسخ می‏دهد و خود را برای انطباق با شرایط جدید آماده می‏سازد. هر اندازه موجود از قوت و شدت حیات برخوردار باشد، برای پاسخ دادن به محرکات، آمادگی بیشتری دارد و هر اندازه در سطح نازلتری از حیات، قرار داشته باشد، در پاسخ دادن به محرکات، ضعیف‏تر و ناتوان‏تر است. موجود زنده، حتی در خواب هم به محرکات پاسخ می‏دهد و به همین جهت است که می‏توان او را از خواب بیدار کرد و اگر بیدار نمی‏شد، عوارض و مهلکات شدیدی او را تهدید می‏کردند و زندگیش را به خطر می‏انداختند.
منظور از خود سامانگری، صیانت نفس و انطباق با محیط است. طبیعی است که هر موجود زنده‏ای نمی‏تواند خود را با هر شرایطی منطبق سازد. آبزیان از انطباق با خشکی و خاکزیان از انطباق با آب، ناتوان‏اند؛ ولی به هر حال هر کدام برای انطباق با محیط جدید تلاش می‏کنند، گو این که تلاش آنها به شکست انجامد.
به هر حال، خود زیست شناسان معترف‏اند که با وجوه یاد شده، نمی‏توان فرق و تمایز دقیق، میان موجود زنده و غیر زنده قائل شد. وانگهی اگر ما موجود غیر زنده‏ای نداشته باشیم، می‏خواهیم میان چه و چه فرق بگذاریم؟ اگر حیات، همچون هستی، بی حد و مرز است، می‏خواهیم در کجا مرزهای حیات را مشخص و متمایز سازیم؟
قانون دوم ترمودینامیک
زیست شناسان معترف‏اند که قانون دوم ترمودینامیک هم پاسخگوی سوءال درباره مرز میان زندگی و غیر زندگی نیست.
این قانون می‏گوید:«هر سیستم بسته‏ای تمایل به افزایش بی نظمی (یا آنتروپی که تعبیری فنّی‏تر است) دارد. وقتی یک چکش بر یک قطعه فلز ضربه می‏زند، انرژی حرکت فرود آمدن منظمش تبدیل به حرارت می‏شود. یعنی تبدیل به حرکات اتفاقی مولکولها در داخل فلز».(6)
محتمل است که موجود زنده از قانون مزبور تخطی کند؛ چرا که گرچه افزایش در نظم نشان می‏دهد؛ ولی با تحلیل دقیق معلوم شده است که افزایش نظم در موجود زنده، به قیمت کاهش نظم در جای دیگری است. حتی موجودات بیجان هم می‏توانند در برخی از موارد، بر نظم خود بیفزایند.
به گفته ایان باربور: «یک گیاه بالنده افزایشی در نظم نشان می‏دهد؛ ولی آفتاب و خاک و هوا نیز اگر قرار است قانون دوم ترمودینامیک به آن اطلاق شود، باید به حساب آید و به آن سیستم افزوده شود. جانداران با غذاهای آلی مختلف تغذیه می‏کنند که محتوای انرژی و نظم آنها زیاد است. چنان که شرودینگر گفته است: شگرد اینکه یک اورگانیسم، خود را در سطح عالی نظم نگه می‏دارد و فی الواقع در مکیدن نظم از محیطش نهفته است، منظور او این است که چنین فعالیتی قانون دوم ترمودینامیک را لغو نمی‏کند».(7)
چرا تنگ نظری؟!
متأسفانه هرگاه مفاهیم بلند و والا را
_______________________________
6. علم و دین (پیشین)، صفحه 352.
7. همان، صفحه353.
_______________________________
در مصادیق پست و فرومایه جستجو کنیم، ارجح و عظمت و سعه وجودی و ویژگی فرامادّی آنها را فراموش می‏کنیم یا به کلی آن جنبه‏های والا را منفی و موهوم می‏شماریم. مگر نه فلاسفه مادّی و حسی مذهبان، موجودات را مساوی با محسوسات پنداشتند و از این رهگذرِ باطل و غلط، راه را بر متافیزیک و گرایش به عالم بیکران ورای مادّه بربستند و شیخ الرئیس در حالی که خود از شاهکار فلسفی خود شگفت زده شده بود از دل موجود محسوس، موجود غیر محسوس را استخراج کرد و نشان داد که آن انسانیّتی که مثلاً بر زید و عمر و بکر، حمل می‏شود، نه به اشتراک لفظی، بَلْ به اشتراک معنوی است و این نمی‏تواند محسوس باشد؛ و گرنه صدقش بر افراد بی‏شمار، غلط خواهد بود؟ وانگهی مگر ممکن است که قوه حس و وهم و عقل که بهترین داور میان حواس است محسوس باشند و گرنه برای ادراک آنها به حسّی دیگر نیاز داریم و این، مستلزم دور یا تسلسل خواهد بود که بطلان آنها به ضرورت یا به کسب و نظر، ثابت است و همواره باید به گونه‏ای در استدلالات خود حرکت کنیم که به ورطه آنها گرفتار نشویم؟(8)
اگر دیده دل بگشاییم، حیات را تک ساحتی نمی‏بینیم و از فیزیک به متافیزیک و از ماده به معنی و از جسم به روح و از مجاز به حقیقت واز ظاهر به باطن می‏رسیم و اگر دیده دل را فرو بندیم یا آن چنان با حجاب یا حجاب‏های ضخیمش بپوشانیم که بی‏خاصیتش کنیم، باید با کسانی همصدا شویم که می‏گفتند:
«ما هِیَ اِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَنَحْیا وَما یُهْلِکُنا اِلاّ الدَّهر».(9)
«زندگی چیزی جز همین مرگ و زندگی دنیوی نیست و جز روزگار، چیزی ما را هلاک و تباه نمی‏کند».
هاتف اصفهانی که معنا و رمز حیات را به شمّ شهود و از خو گرفتن به قیام و رکوع و سجود، دریافته، می‏گوید:
_______________________________
8. نگ: هستی و علل آن، احمد بهشتی، صفحه 51 تا 72(بوستان کتاب، قم 1383).
9. سوره جاثیه، آیه 24.
_______________________________
چشم دل باز کن که جان بینی
گر به اقلیم عشق روی آری
بر همه اهل آن زمین به مراد
آنچه بینی دلت همان خواهد
دل هر ذره را که بشکافی
از مضیق حیات درگذری
تا به جایی رساندت که یکی
با یکی عشق ورز از دل و جان
که یکی هست و هیچ نیست جز او
آنچه نادیدنی است آن بینی
همه آفاق گلستان بینی
گردش دور آسمان بینی
آنچه خواهد دلت همان بینی
آفتابش در میان بینی
وسعت ملک لا مکان بینی
از جهان و جهانیان بینی
تا به عین الیقین عیان بینی
وحده لا إله إلاّ هو(10)
زندگی حقیقی
کاش می‏دانستیم که زندگی بدون دوست، و بالندگی بدون یار، و بازآفرینی در حال غفلت از پروردگار و تحریک پذیری و خود سامانگری بدون کرنش و نیایش در پیشگاه ایزد دادار، یعنی مرگ واقعی و در محضر انور دوست بودن چه در حال موت و چه در حال حیات یعنی زیستن واقعی، یعنی به نحو مطلوب زیستن و برای همیشه شادکام و شادخوار، پاینده و پایدار بودن و به حق پیوستن و راز و رمز حیات واقعی وزندگی حقیقی را دریافتن. آری:
زندگی بی دوست جان فرسودن است
مرگ حاضر، غایب از حق بودن است
عمر و مرگ این هر دو با حق خوش بود
بی خدا آب حیات آتش بود
عمر خوش در قرب جان پروردن است
عمر زاغ از بهر سرگین خوردن است(11)
زندگی واقعی از آن کسانی است که در
_______________________________
10. لغتنامه دهخدا: هاتف، ج49، ص 30 تا 32. او در اواخر عمر، میان اصفهان و قم و کاشان در رفت و آمد بوده و به سال 1198 در شهر مقدس قم درگذشته و به خاک سپرده شده است. او را در نظم و نثر تازی و فارسی ثالث اعشی و جریر و تالی انوری و ظهیر دانسته‏اند. (همان).
11. کلیات مثنوی جلال الدین محمد بلخی رومی، ج5، ص 461(کتابفروشی اسلامیه تهران).
_______________________________
راه خدا کشته می‏شوند و مردم ظاهربین چنان پندارند که مرده‏اند؛ حال آن که به افتخار «اگحْیاء عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ»(12) نائل آمده و در پیشگاه پروردگار، سرمست از باده حضور و دل خوش از قرار گرفتن در محفل نور و سرور، از روزی و رزقی الهی که تا نبینی و نچشی و نخوری، ندانی بهره‏مند و برخوردارند.
اگر زندگی یعنی خور و خواب و شهوت این جهانی و خودسامانگری در تخته بند زمینی و نه آسمانی و انباشتن شکم از جامدات و مایعات جسمانی، پس آن زندگی برتر، چیست؟ اگر زندگی، آن است، پس این چیست و اگر این است، پس ان یعنی چه؟
ما چه کنیم که به شعور واقعی برسیم و به خون خفتگان راه خدا را مرده نپنداریم و آنها را زنده حقیقی بشناسیم؟ اگر این شعور واقعی نصیب ما شده بود، به ما نمی‏گفتند:
«لاَ تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللهِ اگموات بَلْ اگحْیاء وَلکِنْ لا تَشْعُرُون».(13)
«نگویید: کسانی که در راه خدا کشته شده‏اند، اموات و مردگان‏اند، بلکه آنها زندگان‏اند و شما از چنان شعور و ادراکی که آنها را زنده بشناسید، برخوردار نیستید».
آفریدگار حیات
ما باید حیات را در حوزه پهناور و بیکران هستی مطالعه کنیم و رشد و بالندگی و بازآفرینی و تحریک پذیری و خود سامانگری را در قالب محدود مادیّات نبینیم و در عین حال، محتاط باشیم که در آن مرتبه که به موجود زنده‏ای می‏رسیم که «الحَیُّ الْقَیُّوم»(14) وصف او، بلکه عین ذات اوست، مبادا خیال کنیم که او هم تولید مثل می‏کند و او هم احیاناً یا همواره گرفتار تأثّرات و انفعالات می‏شود و او هم از نقص به کمال می‏رسد و ناگزیر است که صیانت نفس کند و با محیط خارج، انطباق یابد. او خود را به «لَمْ یَلِدْ وَلَمْ
_______________________________
12. سوره آل عمران، آیه 164.
13. سوره بقره، آیه 150.
14. سوره بقره، آیه 257.
_______________________________
یُولَد»(15) وأحدیّت و صمدانیت و نداشتن کفو و همسر و همدوش و همتا توصیف کرده و اینها را برای مردم آخرالزمان که کار ژرف اندیشی را به اوج کمال می‏رسانند و از سطح نگری و ظاهر گرایی و پدیدار پسندی به ژرف نگری و باطن گرایی و یگانه پرستی و یکتانگری روی می‏آورند بیان می‏کند(16) تا بدانند که هر چه در زمین و آسمانهاست، تسبیح خوان اویند و سر بر آستان عزّت و حکمتش می‏سایند و ملک هستی از زمین تا اوج آسمان‏ها از آن اوست و حیات می‏بخشد و می‏میراند و بر هر چیزی قادر و تواناست. ذات بی مانندی که هم اوّل و هم آخر، هم ظاهر و هم باطن است و هیچ چیز از علم بیکرانش پنهان و پوشیده نیست. آفریدگاری است که آسمان‏ها و زمین را شش روزه آفریده و بر عرش و اریکه قدرت و حاکمیت مطلق مستولی شده و می‏داند که چه چیزی داخل زمین است و چه چیزی از آن خارج گردد و چه چیزی از آسمان فرو آید و چه چیزی در ارتفاعات بیکران آن بالا رود. هر جا که باشید با شما است و به کردار شما بصیر و بیناست. او راست پادشاهی و فرمانروایی مطلق آسمان‏ها و زمین، ذات یگانه او مرجع همه امور است و هیچ چیزی نیست که از بازگشت به او تخلف و سرپیچی کند. شب را داخل روز و روز را داخل شب می‏کند و به اسرار سینه‏ها واقف و آگاه و داناست.(17)
این معنای دقیق و رقیق حیات، ضمن این که معنایی جدای از سایر جلوه‏های حیات نیست و عقل و عرف، به اشتراک معنوی آن سرسپرده و از حکم به اشتراک لفظی آن، ابا و امتناع می‏ورزند، آن چنان از نظر کنه حقیقت، رمز آلود است که عقل
_______________________________
15. سوره توحید.
16. سُئل علیُّ بن الحسین‏علیه السلام عن التوحید، قال: إنّ الله عزّ وجلّ علمَ أنّه یکونُ فی آخر الزّمانِ أقوام متعمّقون فانزل الله تعالی «قُلْ هُوَ الله اگحد» و الاعلیها السلام‏یات من سورة الحدید إلی قوله: «عَلیم بذاتِ الصّدور» فمن رامَ وراءَ ذلک فقد هلک(تفسیر نورالثقلین، ج5، ص 706، موءسسه اسماعیلیان قم 1370، چاپ چهارم، و همان ، صفحه 231).
17. نگ: آیات 1 تا 7 سوره حدید که طبق فرمایش امام سجادعلیه السلام این آیات به ضمیمه آیات سوره توحید برای ژرف اندیشان دوران آخرالزمان نازل شده است.
_______________________________
ژرف اندیش را میان حکم به اشتراک لفظی و اشتراک معنوی سرگردان می‏سازد؛ چرا که وقتی به معنا ومفهوم می‏نگرد، چاره‏ای جز حکم به وحدت و اشتراک معنوی ندارد و هنگامی که به مصداق روی می‏آورد، باید بگوید:
میان ماه من تا ماه گردون
تفاوت از زمین تا آسمان است
او به دام فکر و اندیشه کسی نمی‏افتد و ناچار باید دام افکنان فکر و اندیشه، در پی شکار مرغی دیگر باشند، نه آن عنقای بلند آشیانه را.
برو این دام بر مرغی دیگر نه
که عنقا را بلند است آشیانه
مشکل ما این است که در اقیانوس بیکران حیات غوطه‏وریم و همچون ماهی دریا که چون سر وکاری با غیر آب ندارد، نمی‏تواند فرق میان آب و خشکی را تمییز دهد، ما نیز چیزی غیر از حیات، ندیده و لمس نکرده‏ایم، تا بتوانیم بدانیم که حیات و غیر حیات چه فرقی دارند.
ما با تنگ نظری، حیات و ممات را در برابر هم قرار می‏دهیم و از ملاحظه و مشاهده تضادّ میان آنها و به قاعده «تُعْرَفُ الأشیاءُ بأضدادِها» هر کدام از آنها را به وسیله دیگری شناسایی می‏کنیم؛ حال آن که این رویه از بیخ و بن غلط است. موت، ضد حیات نیست؛ چنان که حیات هم ضد موت نیست. آنچه ما آنها را موت و حیات می‏پنداریم و حکم به تقابل و تضاد آنها می‏کنیم، هر کدام مرحله و مرتبه‏ای از آن معنای رمزآلود حیات واقعی و حقیقت زندگی است؛ چرا که سراسر هستی حیات و کل حیات و قدرت و دانندگی است. اگر به ظواهر بنگریم، باید بگوییم:
زندگانی آشتیّ ضدهاست
صلح اضداد است این عمر جهان
روز کی چند از برای مصلحت
عاقبت هر یک به جوهر بازگشت
مرگ آن کاندر میانشان جنگ خاست
جنگ اضداد است عمر جاودان
با همند اندر وفا و مرحمت
هر یکی با جنس خود انباز گشت(18)
_______________________________
18. کلیات مثنوی (پیشین)، ج1، ص 37.
_______________________________
نه صلح اضداد، حیات واقعی است و نه جنگ اضداد، نفی آن؛ بلکه هر دو جلوه‏هایی زیبا و نمودهایی دلربا از واقعیت حیات و از حقیقت رمز آلود زندگی است وجالب این که رویش هر دو، از یک منبع بیکران هستی وحیات و جلوه و نمودی از آن خورشید پر فروغ و بی‏همتای هستی بخش و حیات و موت آفرین است که خود فرموده است:
«یُحْیی وَیُمیتُ وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیر».(19)
«او، هم بخشنده حیات است و هم بخشنده موت، و بر هر چیزی تواناست».
اگر موت، به معنای نفی حیات است، چه لزومی دارد که موت را ببخشند؛ بلکه هرگاه روح حیات را بدمند، موتی نیست و چون از دمیدن روح حیات امتناع ورزند، حیاتی نیست، نه اینکه موتی هست.
بنابراین قرار گرفتنِ احیاء و اماته در آیه فوق و یا در برخی از آیات دیگر، نشانگر این است که هیچکدام به معنای حقیقی تقابل در مقابل دیگری نیست. یعنی در حقیقت، تقابل ذاتی ندارند، بلکه اگر تقابلی باشد، تقابل عَرَضی است. اگر نه این است چرا در وصف خدای فرمانروای مطلق و صاحب قدرت بی حد و مرز می‏گوید:
«الَّذِی خَلَقَ الْمَوتَ وَالْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ اگیُّکُمْ اگحْسَنُ عَمَلاً».(20)
«خداوندگاری که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از نظر کار و کردار نیکوترید».
برخی از اهل سیر و سلوک به معتمدین خطاب می‏کردند که بکشندشان؛ چرا که در کشته شدن خود، حیات را در حیات، و زندگی را در زندگی می‏شناختند و لابد مرادشان قتل هواهای نفسانی بوده و الاّ چگونه ممکن است که از ثقات ومعتمدین خود انتظار داشته باشند که آنها را به شمشیر گردن بزنند یا به تیر زهر آلود به قتل برسانند. مگر این که قاتل را مجاز
_______________________________
19. سوره حدید، آیه3.
20. سوره ملک، آیه3.
_______________________________
مورد وثوق و اعتماد شمرده باشند. مولوی می‏گوید:
دانه مردن مرا شیرین شده است
بل«هم احیاء» پی من آمده است
اقتلونی یا ثقاتی لائماً
إنّ فی قتلی حیاتی دائماً(21)
مولوی این اشعار را در داستان امیرالموءمنین‏علیه السلام آورده که قاتل خویش را اجازه داد که آزاد باشد و از کشتن و محبوس کردن او خودداری کرد.
باز رو سوی علیّ و خونیش
گفت دشمن را همی بینم به چشم
زآنکه مرگم همچو جان خوش آمده است
مرگ بی مرگی بود مارا حلال
برگ بی برگی تو را چون برگ شد
وآن کرم با خونی و افزونیش
روز و شب بر وی ندارم هیچ خشم
مرگ من در بعث چنگ اندر زده است
برگ بی برگی بود ما را نوال
جان باقی یافتی و مرگ شد(22)
البته این مطلب مسلم است که امام امیرالموءمنین علیه السلام به مرگ علاقه‏مند بود و خود می‏فرمود:
واللهِ لابنُ أبی طالبٍ آنَسُ بِالموت من الطِّفلِ بِثَدی اُمّهِ.(23)
«به خدا فرزند ابوطالب، بیشتر از علاقه کودک شیرخوار به پستان مادر به مرگ علاقه‏مند است».
ولی این که به قاتل فرموده باشد که مرا بکش یا به ثقات و معتمدین دستور داده باشد که مرا بکشید، در منابع شیعی مخصوصاً بحارالانوار مجلسی که دائرة المعارف بزرگ مقامات عصمت و ولایت است، دیده نشد. آنچه هست، این است که حضرت با این که جسته گریخته خبر می‏داد که ابن ملجم قاتل اوست، به او نیکی می‏کرد و می‏فرمود: «اریدُ حباءَهُ وَیریدُ قتلی»(24) من می‏خواهم به او بذل و بخشش کنم و او می‏خواهد مرا بکشد. در روایتی آمده است که ابن ملجم سه بار
_______________________________
21. کلیات مثنوی (پیشین)، ج1، ص 107.
22. همان، ج1، ص 106 و 107.
23. نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خطبه 5.
24. بحارالانوار، ج42، ص 196.
_______________________________
سوگند یاد کرد که حضرت را دوست دارد و حضرت سه بار سوگند یاد کرد که دروغ می‏گوید، بلکه او را لعن کرد و چون بیرون رفت، فرمود: اگر از دیدن قاتل من خوشحال می‏شوید، به این شخص نگاه کنید. یکی گفت: چرا او را نمی‏کشید؟ یا این که گفت: او را می‏کشیم، فرمود: چیزی عجیب‏تر از این نیست، آیا مرا امر می‏کنید که قاتلم را بشکم؟!(25)
منظور این است که قصاص قبل از جنایت ناروا است و شایسته عدل علوی نیست که کسی را که هنوز جرمی نکرده، قصاص کند یا او را به زندان افکند.
هنگامی که مردم را برای بیعت فرا خوانده بود،بن ملجم نیز برای بیعت به حضور آمد، ولی حضرت، دو یا سه بار او را رد کرد. سپس با او بیعت کرد و به هنگام بیعت فرمود: چه چیز، شقی‏ترین امت را از ارتکاب جنایت بزرگ باز می‏دارد، آنگاه در حالی که دست بر سر و ریشش گذاشته بود، فرمود: «لَتَخضَبَنَّ هذهِ مِنْ هذِهِ» به خدا سوگند که ریشم را به خون سرم خضاب می‏کنی.(26)
به روایتی سه بار حضرت او را سوگند داد که به بیعت خود وفا دار بماند و ابن ملجم از این موضوع در شگفت مانده بود. سرانجام به او فرمود: برو، به خدا سوگند، نمی‏بینم که به آنچه گفتی، وفا کنی.(27)
_______________________________
25. همان، صفحه 196.
26. همان، صفحه 192.
27. همان، صفحه 192 و 193.