قاموس واژه‏ها و اصطلاحات حج (مقاله ترویجی حوزه)

در این «مقال» برآنیم «تا با پشتوانه توفیقات و تأییدات خداوندگار»، مفاهیم لغوى و معانى شرعى و فقهى واژه‏ها و اصطلاحات «حج» را مورد بحث و پژوهش قرار دهیم... این «تحقیق» با جامعیت و گستردگى که مى‏تواند داشته باشد، تا آنجا که آگاهى اندک و استقراء ناقص ما گواه است، نخستین گامى است که در این «مقوله» برداشته مى‏شود و نویسنده انتظار دارد به عنوان تنها «گامى در مسیر» و مقدمه و پیش درآمدى بر تحقیقات همه جانبه‏تر و پژوهشهاى گسترده‏تر آینده، مورد عنایت اندیشمندان و پژوهشگران قرار گرفته و با رهنمودهاى مفید و انتقادات سازنده خود بر وسعت و جامعیت و غناى آن بیافزایند:
* * *
«اِحْرام» - به کسر همزه - در لغت به مفهوم «منع»1 است، و به معنى «دخول در حرم»، «دخول در شهر مکه»، و یا «دخول در حرمتى که هتک آن روا نیست»، نیز آمده است. و همچنین به دخول در ماههاى حرام (ذیعقدةالحرام، ذیحجةالحرام، محرم‏الحرام، و رجب المرجب)، اِحرام گفته مى‏شود: «اَحْرَمَ»: دَخَلَ فِى الشَّهر الحرام، دَخَلَ فِى الْحَرَم، اوفى حُرمةٍ لاتُهتَک»2. «اِحرام»: شرب سیاه و از آن طیلسان کردندى. «اَحرام»: جمع حَرَم و حَریم. «اِحْرام بَند»: آنکه اِحرام بسته باشد.3 طراوت که از جان هوا خواه تُست‏ ز اِحرام بندانِ درگاه تُست‏4 در «لغتنامه دهخدا»، ذیل مادّه «اِحرام» آمده است: «آهنگ حج کردن، به حرمت شدن، در حرمتى که هتک آن روا نیست درآمدن، در ماه حرام شدن، در حرم مکه یا مدینه درآمدن...» «اِحْرام حاج و معتمر»: «بکارى درآمدن او که به سبب آن حرام شود چیزى که حلال بود، مقابل «اِحلال» در حج. بر خود حرام گردانیدن بعضى چیزهاى حلال و مباح (مانند استعمال طیب و مباشرت) ... و مجازاً به معناى دو چادر نادوخته که در ایام احرام یکى را لنگ و ته‏بند و دیگرى را بر دوش پوشند. «اِحرام بستن»: آهنگ کردن، قصد و نیّت کردن: چه آسان است بابى‏برگى اِحرام بستن‏ که هم مرکب بود هم توشه دامن بر کمر بستن‏ «صائب» «اِحرام گرفتن»: مراسم احرام بجا آوردن (در حج)... چون همى خواستى گرفت اِحرام‏ چه نیت کردى اندر آن تحریم‏ «ناصرخسرو» «مُحْرِمْ»: احرام بند - احرام گرفته...5 صاحب‏6 کتاب «کشّاف اصطلاحات الفنون» زیر واژه «اِحرام»، چنین آورده است: «اِحرام، - به کسر همزه - لغتاً به معناى «منع» آمده، و شرعاً تحریم چیزهایى و ایجاب چیزهایى‏7، حرام کردن پاره‏اى از امور و واجب ساختن امور دیگرى است، آنگاه که آهنگ و قصد انجام مناسک حج را دارد...8 «بیرجندى» گوید: (در مذهب «ابوحنیفه»، احرام عبارت است از نیّت حج به همراه لفظ تلبیه (یعنى: لبیک، اللهم لبیک... گفتن) و به کسى که قاصد اِحرام است، مُحْرِمْ گفته مى‏شود).9 و نزد صوفیه اِحرام عبارت است از ترک شهوت نسبت به مخلوقات و یا ترک «شهود مخلوقات»؟!10 و خروج از احرام نزد ایشان، عبارت است از توسّع و گشاده‏رویى (تواضع و فروتنى) نسبت به خلق و فرود آمدن به سوى آنان، بعد العندیّه فى مقعد صدق...»11 «علامه طریحى»، «اِحرام» را مصدرِ «اَحْرَمَ الرَّجُل یُحْرِم» مى‏داند، آنگاه که محرم به انجام مناسک حج و یا اعمال عمره مى‏آغازد و همه اسباب و شرائط آن را، از برکندن لباس مخیط (دوخته شده) و پرهیز از تمامى آنچه را که شرعاً در حال احرام ممنوع است، فراهم مى‏سازد.12 و نیز «اِحْرام» را عبارت از «توطین نفس» بر اجتناب محرمات، از: صید، استعمال عطر، نزدیکى با زن و پوشیدن لباس دوخته شده و امثال ذلک، برشمرده است.13 در کتاب «معجم معالم الحجاز» آمده است: «... کسى که در شهرهاى حرام از میقات براى حج احرام بگیرد، پس او محرم است و مأمور است مناسک را تا آخر به پایان برساند، براى وى در این هنگام، (رفث و آنچه مربوط به زنان مى‏باشد، خوشبو کردن خویش با عطر، پوشیدن لباس دوخته و شکار صید...) حرام مى‏باشد».14 در برخى از منابع «احرام شرعى» را این چنین به شرح کشیده است: «عدم داخل شدن در حرمات (حرام‏هاى) ویژه‏اى، یا التزام به عدم دخول. امّا اِحرام شرعى آنگاه محقق مى‏گردد که با نیّت، ذکر و یا خصوصیتى همراه باشد». و نیز «احرام شرعى»؛ یعنى: «نیّت دخول در حج یا عمره». «احرام شرعى» از دیدگاه «مذهب مالکى» عبارت است از: «نیة احد النسکین»، نیّت حج یا عمره با «قول» و «فعلى» که در ارتباط با حج و عمره باشند. و در نظر «مذهب حنفى» عبارت است از نیت مناسک حج یا عمره به همراه ذکر (یعنى تلبیه) یا یک عمل ویژه‏اى که در واقع قائم مقام تلبیه است، مانند «سوق‏الهدى» یا «تقلید البدن» و در مکتب فقهى شافعى، «اِحْرام» عبارت است از دخول در مناسک (اعم از حج یا عمره) با نیت ولو بدون تلبیه...15 اما از دیدگاه «فقه امامیه» اِحرام به دو چیز محقق مى‏گردد: 1 - قصد انجام حج یا عمره (البته مراد از قصد همان نیتى است که باید با خلوص و قربت همراه باشد. 2 - تلبیه (لبیک، لبیک، اللهم لبیک، لاشریک لک لبیک... گفتن) اما پوشیدن دو پارچه نادوخته هر چند از واجبات احرام مى‏باشد، به نحو واجب تعبدى، ولى ظاهراً بلکه قویاً شرط در تحقق ماهیت احرام نیست.16 «ابن اثیر» در حدیث عمر آورده است: «الصیام، اِحرامٌ»، به جهت پرهیز و اجتناب شخص روزه‏دار از مبطلات روزه، و لذا به شخص «صائم»، «مُحْرِم» نیز اطلاق مى‏گردد...» در اشعار «الراعى» آمده است: قتلوا «ابنِ عُفّانَ» الْخَلیفَة مُحَرّماً17 وَ دَعَا فَلَمْ اَرَمِثلَهُ فَخذُولاً (مقتولاً) هر چند «علامه جمال‏الدین، ابن منظور مصرى» در اثر گرانسنگ خویش، نقل کرده است که مراد از «مُحْرماً» در شعر الراعى این است که کشندگان عثمان بن عُفّان او را در دهه آخر ذیحجةالحرام کشتند. و به نقل از «ابوعمر»، مراد از «مُحْرماً»، «صائماً» مى‏باشد، چون عثمان در آن روز، روزه‏دار بود. و نیز از «ابن برى» روایت کرده است که وى بر این باور است: «مُحْرماً» در بیت فوق نه از باب «احرام حج» است و نه از مقوله دخول در ماه حرام، بلکه مراد شاعر این است که خلیفه در موقعیتى به قتل رسید که در ذمّه و حُرمت اسلام بود؟!18 «الحُِرمْ» (به ضم حا و یا به کسر آن) یعنى اِحرام براى حج... و در حدیث عایشه آمده است: «کُنْتَ اَطْیَبْتُه (صلى‏اللَّه علیه و سلم)، لِحِّلِه و لِحِرْمِه».19 «ازهرى» گفته است مراد عایشه این است: آن هنگام که رسول خدا ص - غسل مى‏فرمود و آماده احرام و اِهلال مى‏شد، من آن حضرت را عطرآلود مى‏کردم (اعم از اِحرام حج، یا اِحرام عمره) و همچنین آنگاه هم که نبى‏اکرم - ص - ، از احرام خارج گشته و به اصطلاح «مُحِلّ» مى‏گردید، من او را عطرآگین مى‏کردم... و نیز گفته شده است که «حُرْم» (به ضم حاء و سکون راء)، یعنى اِحرام به حج، امّا «حِرْم» (به کسر حاء و سکون راء)، یعنى: «الرَّجل الْمُحْرِم = انسان مُحْرِم» و لذا به شخصى که در حال احرام و یا «مُحْرِم» است، گفته مى‏شود: «اَنْتَ حِرْمٌ». و به آدمى که از احرام خارج گشته و یا «مُحِّل» شده است، مى‏گویند: «اَنْتَ حِلٌّ».
* * *
پس «اِحرام» مصدرِ «اَحْرَمَ، یُحْرِمُ، اِحراماً» به آن زمان و آن «گاهى» اطلاق مى‏گردد که آدمى آماده مناسک حج و یا اعمال عمره است.20 و تمامى اسباب و شرایط و زمینه‏ها را (از کندن لباس دوخته و اجتناب از همه آنچه که در شرع مطهر منع گردیده، از قبیل زدن عطر، صید و نکاح) فراهم کرده باشد. و هنگامى که دانستیم که اصل واژه «اِحرام» همان «منع» مى‏باشد، باید بدانیم «مُحْرم» از همه آنچه را که در شریعت اسلامى براى او برشمرده شده است، ممنوع مى‏باشد... در حدیث «صلوة = نماز»، نیز آمده است: «تَحریمُها التکبیر»، یعنى کَاَنّ «مصلى = نمازگزار» بوسیله تکبیر و دخول در نماز از تمام اقوال و افعال و کلمات خارج از افعال و اذکار صلوتى، ممنوع گردیده است. و از همین رو به «تکبیر» نیز «تحریم» اطلاق شده، به جهت منع «مصلى = نمازگزار» از سخنان و اعمال و اطوار و حرکات خارج از نماز... و به همین علت است که «اللَّه اکبر = تکبیر» اوّل نماز را، «تکبیرةالاحرام» گویند. یعنى: «الاحرام بالصلوة»21، به گونه «الاِحْرامُ بِالْحَج». با توجه به هم‏گونگى و شباهتى که در توضیحات بالا میان: «الاحرام بالصلوة» و «الاحرام بالحج» برشمردیم، اظهار نظر «وینسینک = ب‏آپ‏ات‏پ‏أث/د/ا» اسلام شناس نامدار معاصر غربى و یکى از نویسندگان «دائرةالمعارف اسلام» و مؤلف کتاب گرانقدر «فهرست احادیث نبوى»- ص -، در این مورد، کاملاً ناتمام و غیرصحیح به نظر مى‏رسد، وى مى‏نویسد: «اِحرام در ترکیب واژه «تکبیرةالاحرام» به معنایى کاملاً متفاوتِ با «اِحرام» در مراسم حج، بکار مى‏رود و نشانگر ورود نمازگزار و پرستنده به حالت موقت ارتباط با خداست و ربطى به اصطلاح مورد بحث ما در اینجا ندارد».22 که مشاهده کردیم این دو اصطلاح نه تنها با هم ارتباط دارند که در شباهت و هم‏گونگى تنگاتنگى نیز با یکدیگر قرار گرفته‏اند. مستشرق مزبور در باره «اِحْرام» مطالب نسبتاً جامع و جالبى دارد که - البته در پاره‏اى موارد نظرات وى با فقه شیعه سازگارى ندارد که در پاورقى به آن اشاره کرده‏ام - ذیلاً به نقل آنها مبادرت مى‏ورزیم: «اِحرام: مصدر فعل «اَحْرَمَ» و عبارت است از اِعلام ممنوعیت یا ممنوع ساختن چیزى. ضد آن واژه «اِحلال» است که به مفهوم اِعلام مجاز و روا بودن چیزى مى‏باشد. این لغت که یک اصطلاح فنّى است و براى بیان وضعیت کسى بکار مى‏رود که در زمانى خاصّ اشتغال به اجراى عمل «حج» یا «عمره»، یافته است. چنین شخصى را اصطلاحاً «مُحرِم» مى‏گویند. ورود به چنین حالت و وضعیّتى براى مردان و زنان یکسان است و از طریق نیت کردن و انجام مناسک ویژه‏اى تحقق مى‏یابد. البته براى مردان، افزون بر نیّت و انجام مناسک، پوشیدن جامه مخصوص نیز ضرورت دارد. زائر حج‏گزار بایستى نوع فقهى زیارت خود را اظهار دارد و قصد کند.23 وضعیت احرام از دیدگاه «مذهب حنفى» یک شرط واجب است که در سه مذهب‏24 دیگر اهل سنت «رکن» نامیده مى‏شود و هم در «حج اکبر» و هم در «حج اصغر» باید رعایت شود. ورود به این حالت‏25 در مراسم حج در ماه شوّال، ذوالقعد، و اوائل ذى‏الحجه (که تا شب نهم یا دهم نیز ادامه خواهد داشت)، صورت مى‏گیرد. امّا در مورد «عمره»26، ورود به حالت اِحرام، مى‏تواند در هر فصل از سال واقع شود (به استثناى روزهاى اواسط حجّ).. بطور سنّتى مکانهایى (میقات) جهت اتخاذ وضعیت احرام مقرر شده است که عبارتند از: الف: براى حج گزارانى که از سوریه، مصر و یا غرب مى‏آیند، در اصل «جُحْفه» مکانِ (میقاتِ) احرام مى‏باشد. ب : براى کسانى که از عراق یا دورتر از آن مى‏آیند «ذاتِ عِرقْ» (که در حدود 94 کیلومترى شمال شرقى مکه، در دامنه کوه عِرق که وادى عتیق را دربرمى‏گیرد واقع شده است). ج : براى ساکنان مدینه، «ذُوالْحَلیفه» (که حدود ده کیلومترى مدینه قرار دارد). د : براى کسانى که از یمن و از طریق جاده ساحلى کناره دریاى سرخ (بحر احمر) مى‏آیند، «یَلَمْلَمْ» (54 کیلومترى جنوب مکه واقع است). ه : براى آنان که از نجد مى‏آیند، «قَرْنُ الْمَنازِل» (در سمت شرق عرفات). و : براى مردم مکّه و سایر مسلمانانى که در مکّه حضور دارند، احرام حج در خود مکّه صورت مى‏پذیرد. امّا جهت برگزارى «عمره» آنان ناگزیرند که محیط مقدس مکه را ترک گویند. در این صورت آنان مى‏توانند به «جعفرانه» و یا تنعیم بروند. حاجیانى که با کشتى و از طریق دریا به مکّه مى‏آیند مى‏توانند در همان حال که سوار کشتى هستند جامه احرام بپوشند. حج‏گزارانى هم که با هواپیما خود را به مراسم حج مى‏رسانند، مى‏توانند همین کار را به هنگام سوار بودن در هواپیما که عازم جدّه است، انجام دهند؟27 جامه احرام براى مردان از دو تکه پارچه سفید بى‏دوخت تشکیل مى‏شود که به آن دو «ازار» و «رداء» مى‏گویند. نخستین جامه را مانند لنگ به کمر مى‏بندد، آن طور که ناف و زانوها با آن پوشانده شوند. و دیگرى را به دوش مى‏اندازد به گونه‏اى که سینه و شانه‏هایش را فراگیرد. این جامه که در گذشته رواج عام داشته است، امروز نیز در بین ساکنان «اتیوپى» که در صحراهاى دامنه کوههاى اتیوپى زندگى مى‏کنند و نیز قبایل سومالى رائج است. پوشش حاجى با پوشیدن دم‏پایى که انگشتان و قوزک پا از آن بیرون مى‏زنند کامل مى‏شود.28 مردان لازم نیست سرا را بپوشانند، به علاوه ممکن است کلاه عرقچینى بر سرنهاده، یا مقدارى کاغذ و قطعات اشیاء نفیس خود را در کیفى چرمى که به شانه آویخته‏اند با خود حمل کنند.29 براى زنان حج‏گزار، جامه خاصى وجود ندارد، امّا مراعات پارسایى و پرهیزکارى ایجاب مى‏کند که آنها دامنهاى فراخ و پیراهنى گشاد با آستینهاى بلند به تن کنند. و البته امروزه نوعى پیراهن کیسه‏اى بهمراه روسرى، پوشش آنها را تشکیل مى‏دهد. ... قبل از محرم شدن، زائر حج‏گزار بایستى غسل نماید و موهاى سر و زیر بغل و ناخنهاى خود را کوتاه کند.30 در این مرحله، استعمال عطر و بوى خوش در صورتى که اثرى بجاى نگذارد مجاز است،31 همچنانکه رسول خدا - ص - در حجةالوداع چنین فرمود. دو رکعت نماز نیز به عنوان سنت باید بجاى آورده شود. پس از این حج‏گزار32 چندین بار بایستى تلبیه را قرائت کند. فقها این نکات را توصیه نموده‏اند: پوشیدن هرگونه جامه دوخته‏اى براى مُحرم ممنوع است،33 مُحرم باید از جدال بپرهیزد، همچنین باید از شکار، آمیزش جنسى، استعمال عطر، کوتاه کردن یا تراشیدن موى سر و بدن و ناخنها و نیز از آرایش کردن اجتناب نماید... انعقاد هرگونه پیمان زناشوئى در حال احرام از درجه اعتبار ساقط است... با پایان یافتن مراسم حج، تمام ممنوعیت‏ها لغو گردیده و زندگى عادى آغاز مى‏گردد که شامل تراشیدن موها، آرایش و پوشیدن لباسهاى معمولى، مى‏شود.34 واعظان و مبلغان دینى تأکید مى‏کنند که «اِحْرام» نِماد و مظهر جداگشتن زائر از دنیا و نشان‏دهنده عزم او براى خلوت با خداست. و نیز «اِحْرام» نمایانگر وحدت و برابرى جامعه اسلامى و تمامى اعضا آن مى‏باشد، بگونه‏اى که هیچ مزیتى براى صاحبان مناصب دنیوى با روحانیان دین وجود ندارد و هیچ نشانى از وابستگى‏هاى دنیوى در کار نیست.35 «پایان نقل آقاى وینسینک»
* * *
... همانطور که یادآور شدیم یکى از مفاهیم «اِحْرام» عبارت است از «دخول در حرم» حدیث معتبرى از رسول اکرم - ص -، علت وجود اِحرام را دخول در حرم دانسته و فرموده است: «وَجَبَ الاْحِرام لِعِلّةالْحَرَمْ»36 و در «علل الشرایع» در حدیث دیگرى از امام جعفر صادق - ع -، چنین آمده است: «حرمت مسجدالحرام به جهت «کعبه» است و حرمت حرم به واسطه مسجد و وجوب اِحرام به علّت حرم مى‏باشد».37 «حَرَمْ» مکانى است داراى حُرمت و قداست که مى‏بایست جهت تنظیم و بزرگداشت آن از ارتکاب بسیارى از اعمال خوددارى کرد. آن کس که به نیّت «حَجّةالاسلام» و یا «عمره مفرده» وارد شهر مقدس مکّه مى‏شود، عقد و قصد اِحرام نخستین عمل اوست و براى چنین کسى محظوراتى است گوناگون که برخى از آنها اساساً حج را فاسد مى‏کند و انجام بعضى دیگر موجب تعلّق کفاره مخصوص مى‏شود. که در حقیقت این کفاره جبران کننده عدم رعایت محظور است. برخى از محظورات هم موجب کیفر و مجازات الهى مى‏باشد. خروج از «اِحرام» را «اِحلال» مى‏نامند و در «عمره مفرده» پس از تقصیر، همه محظورات جز مباشرت با زنان حلال مى‏شود که پس از «طواف نساء» این محظور هم از میان مى‏رود. «عمره تمتع» که پیش از مناسک حج پایان مى‏پذیرد، داراى همین حکم است، جز آنکه طواف نساء ندارد و بدون طواف نساء، پس از تقصیر مباشرت با زنان حلال مى‏شود و متمتع مجدداً براى «حج تمتّع» عقد و قصد احرام مى‏کند. در حج نیز بعد از تقصیر یا حلق (سرتراشیدن) همه محظورات بجز صید و استعمال عطر و مباشرت با زنان از میان مى‏رود که پس از طواف زیارت (طواف افاضه) محظور صید و استعمال عطرنیز برداشته مى‏شود. امّا حلیّت مباشرت با زنان بر طبق فقه امامیه بعد از انجام طواف نساء محقق مى‏گردد...38 پاورقى‏ها: - 1 - و اصل التحریم المنع (مجمع‏البحرین الشیخ فخرالدین طریحى ، ج 5 و 6 ، صفحه 34 مکتبةالمرتضویه - الاِحْرام بکسر الهمزه لغةً المنع ، کشاف اصطلاحات الفنون، محمد اعلى بن على التهاوى، ج 1 ، ص 369، از انتشارات کتابفروشى خیّام). 2 - المنجد فى‏اللغة والاعلام ، چاپ 23 ، صفحه 130 ، ط - بیروت: در ماههاى حرام درآمد، در حرم داخل شد و در حرمتى که هتک آن روا نیست. و نیز «حُرْمت» آنچه شکستن آن روا نباشد و آبرو. جمع آن «حُرمات» است. و نیز عهد و پیمان و مهابت و بهره چیزى. و قوله تعالى: «وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّه: اى ما وجب القیامُ بِهِ...» (ر.ک به «منتهى الارب فى لغة العرب»، عبدالرحیم بن عبدالکریم صفى‏پور، ج 2-1 ، صفحه 240 ، از انتشارات، کتابخانه خیام). 3 - رحله ابن جبیر - به نقل «لغت نامه دهخدا» زیر نظر مرحوم دکتر محمد معین، ج اثبات، اختیار، صفحه 1082. 4 - لغت نامه دهخدا، شماره مسلسل 3 ، صفحه 1082 . 5 - همان، صفحه 1082 . 6 - شیخ اجل محمد اعلى بن على التهاوى، از دانشمندان و دائرةالمعارف نویسهاى قرن چهارم هجرى. در الذریعه نام وى «تهانوى» و سال درگذشت او 1158 آمده است. 7 - تَحریم اَشْیاءٍ و ایجابُ اَشْیاءِ عِنْدَ قَصْدِ الْحَجْ... 8 - در جامع الرموز، همین معنا را براى اِحرام برشمرده است. 9 - والقاصدُ لِلْاِحْرام یُسّمى‏ مُحْرِماً. 10 - مؤلف «کشّاف...» در ذیل مادّه «حج» ، ج اوّل، صفحه 283 ، آنگاه که مى‏خواهد واژه حج و سایر اصطلاحات مربوط به مناسک حج را از دیدگاه صوفیه برشمرد، به لفظ «اِحْرام» که مى‏رسد، چنین مى‏نویسد: فالِاحْرام (عندالصوفیه) اشارة الى ترک شهود المخلوقات! ولى در زیر مادّه اِحرام، در همان جلد، صفحه 369، مى‏نویسد: الاِحرام عندالصوفیه عبادةٌ عن ترک شهوة المخلوقات؟! به نظر ما همان «شهودالمخلوقات» باید صحیح باشد، چرا که اصطلاح شهود بیشتر با اصطلاحات عرفا و تعبیرات صوفیه تناسب دارد، وانگهى سیاق «شهودالمخلوقات» با عبارت بعدى صاحب کشّافَ که «خروج از اِحرام» را از نظر صوفیه معنا مى‏کند، بیشتر ارتباط دارد، تا «شهوةالمخلوقات»؟! متن عبارت بعدى مؤلف کشاف چنین است: «والخروج عن الاحرام عندهم عبارة عن التوّسع للخلق و النزول الیهم...» (ر.ک به «کشاف اصطلاحات الفنون، ج 1 ، صفحه 369). البته دهخدا در «لغت نامه، شماره مسلسل‏3، ج اثبات - اختیار، صفحه 1082»، «شهوت نسبت به مخلوقات» ترجمه کرده است که به عقیده ما نباید صحیح باشد! واللَّه اعلم بحقایق الامور... 11 - کشاف اصطلاحات الفنون، ج 1 ، صفحه 369 : در باره ارتباط و تناسب عبارات صدر و ذیل صاحب کشّاف، در صورتى‏که «شهود المخلوقات» باشد، نه «شهوةالمخلوقات»، باید به این نکته نیز اشاره شود که مُحْرِم در حقیقت شهود مخلوق را ترک کرده و به «شهود خالق» و «عندیّت» ذات مقدس الهى، فى مقعد صدقٍ عند ملیکٍ مقتدر اشتغال دارد؟! امّا آنگاه که از احرام خارج شد از نزد ملیکٍ مقتدر فى مقعد صدق و یا «شهود خالق» تنزل کرده و باز به «شهود مخلوق» و مؤانست و معاشرت ایشان مشغول گشته که البته همراه با گشاده‏رویى و فروتنى است! اللَّه اعلم؟! 12 و 13 - مجمع‏البحرین، ج 5 و 6 ، ص 38 ، مکتبةالمرتضویه: الاحرام توطین النفس على اجتناب المحرمات من الصید و الطیب و النساء و لبس المخیط و امثال ذلک. 14 - معجم معالم الحجاز، المقدّم: عاتق بن غیث البلادى ، ج دوّم، صفحه 262 ، نشر دارمکّة: و من احرم منها للحج فى اشهر الحج فهو محرمٌ مامورٌ بالانتهاء، مادام محرماً عن الرفث و ماوراء من امر النساء و عن التطیب بالطیب و عن لبس الثوب المخیط و عن صید الصید... 15 - سلسلة الینابیع الفقهیه، اشراف: علامة على اصغر مروارید، حج، (قوامیس الحج)، صفحه 795 . 16 - ...والاقوى عدم کون لبسهما شرطاً فى تحقق الاحرام، بل واجباً تعبدیاً...(ر.ک به تحریرالوسیله، امام خمینى - ره -، ج 1 ، صفحه 413 و 416، مطبعة الادب فى النجف: امام خمینى - رضوان‏اللَّه علیه - در خصوص «نیّت» و «قصد احرام» رأى دقیقى را ابراز مى‏دادند. که مظنون ما اینست این «فتوا» در میان آراء و فتاواى فقهاى اسلام، منفرد است! مغفورٌ له در باب «کیفیت احرام»، آنگاه که واجبات وقت احرام را شمارش مى‏کنند، مى‏فرمایند: الاوّل القصد، لا بمعنى قصد الاحرام، بل بمعنى قصد احد النسک (حج یا عمره)... و امّا قصد الاحرام فلا یعقل ان یکون محققاً لعنوانه...«فتأمّل». 17 - اى، صائماً... (ر.ک به النهایة فى غریب الحدیث والاثر، ابن اثیر، ج 1، صفحه 372 ، ناشر: مکتبة الاسلامیة - قاهره. 18 - لسان العرب، علامه جمال‏الدین، ابن منظور مصرى، ج 12 ، 123 و 124 ، نشر ادب الحوزة - قم. 19 - منتهى الارب، ج 1 و 2 ، صفحه 240 : اِىْ وقت اِحلاله و اِحرامه... 20 - دکتر جواد على در کتاب المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 6 ، ص 353 ، فصل 73 . (الحج و العمرة)، مى‏نویسد: «و یبدأ الحج فى الاسلام بلبس (الاحرام) حین بلوغه (المیقات)...». 21 - النهایة فى غریب الحدیث و الاثر، ابن اثیر، ج 1 ، ص 373 ، المکتبةالاسلامیه، قاهره، و «لسان‏العرب»، ابن منظور، ج 12 ، صفحه 122 ، نشر ادب الحوزة - قم . 22 - دائرةالمعارف اسلام، ج 3، صفحات 1052 ، 1053 ، نوشته آ.ج وِنسینگ. 23 - مراد اینست که در نیّت مُحِرم مشخص گردد، نوع حج «حج اکبر» یا «حج اصغر»، «حجةالاسلام» است یا عمره تمتع و یا عمره مفرده. البته اظهار آن به زبان، آن طور که ب‏آپ‏ات‏پ‏أث/ب/ا ، تصریح کرده است، واجب نیست و همان نیت قلبى کفایت مى‏کند. 24 - شافعى، مالکى و حنبلى. 25 - حالت احرام. 26 - مراد عمره مفرده است. 27 - اگر مراد صِرف پوشیدن لباس احرام باشد، بدون نیّت و قصد مُحْرِم شدن (با همه اسباب و شرائط و زمینه‏ها)، مانعى نیست، امّا اگر مقصود نویسنده مُحرم شدن اصطلاحى و سنّتى است، حتماً باید احرام در میقاتى از میقات‏هاى مشخص شده تحقق پذیرد. آرى بر طبق نظر و فتواى فقهاى امامیه اگر عذر و ضرورتى اقتضا نمود که براى حاجى امکان اینکه خود را به «میقات» و یا «محاذى میقات» برساند، وجود نداشت، در این صورت مى‏تواند نذر کند که مثلاً از جدّه مُحرم شود. اذا نذر الاحرام قبل المیقات، فانّه یجوز یصح و یجب العمل به... (تحریرالوسیله، ج 1، امام خمینى ره -، کتاب الحج، صفحه 411 ، ط.نجف اشرف). ما در این سلسله بحثها پیرامون واژه «میقات» بطور مستقل و مشروح، بحث خواهیم کرد. 28 - نویسنده در اینجا اشاره به یکى از محرمات احرام دارد، یعنى پوشیدن کفشى که تمامى پشت پا را بپوشاند، (لبس ما یستتر جمیع ظهر القدم...) البته اختصاص به مردها دارد و بر زنها حرام نیست: (و یختص ذلک بالرجال و لایحرم على النساء...) ر.ک به تحریرالوسیله، ج 1 ، صفحه 423 . 29 - از عبارات اخیر این نویسنده غربى اینطور استظهار مى‏گردد که این قبیل مسائل را با مشاهده اعمال حاجیان برداشت نموده، نه اینکه به منابع فقهى و کتاب حج رجوع کرده باشد. در اینجا لازم است یادآور شویم که یکى از محرمات احرام «تظلیل» است، یعنى زیر سایه رفتن و یا چتر و یا وسیله دیگرى را روى سر قرار دادن، البته حرمت استظلال مخصوص حال سیر است و نیز ویژه مردان مى‏باشد: التظلیل فوق الرأس للرجال دون النساء، تظلیل المُحَرَّم علیه سائراً - حرمة الاستظلال مخصوصة بحال السیر - اختص العلیل و المراة بجواز التظلیل... (ر.ک به «شرایع الاسلام فى مسائل الحلال والحرام»، محقق حلّى، کتاب الحج، ج 1 و 2 ، صفحه 251 ، دارالاضواء بیروت - تحریرالوسیله، ج 1 ، کتاب الحج، صفحه 426 ، ط . نجف اشرف) 30 - اینها و برخى اعمال دیگر از مقدمات و مستحبات احرام است:... و ان ینظف جسده، و یقصّ اظفاره، و یاُخد من شاربه... (شرایع الاسلام، محقق حلّى، ج 1 ، 2 ، کتاب الحج، صفحه 244، ط.بیروت). 31 - ... بل لایجوز التدهین بالمطیب قبل الاحرام لوبقى طیبه الى حین الاحرام. تحریرالوسیله... 32 - یا معتمر. 33 - البته براى مُحرم مَرد.. 34 - در گفتار آینده در باره ممنوعیتها و محرمات احرام بطور مبسوط بحث خواهیم کرد. / 53 - 1052/پپ ، 103 پ‏ث ،بابت‏ا أپ ااآأپپ‏بآثآپ‏أ أاًت /ب‏آپ‏ات‏پ‏پ‏ث/ب/ا - 35 ترجمه دانشمند گرامى دکتر همتى‏ آقاى دکتر همتى که بخش فوق را از دائرةالمعارف اسلام، جهت بهره‏ورى در این سلسله بحثها براى اینجانب ترجمه فرمودند، در تاریخ 16/9/71 طى نامه کوتاهى این چنین یادآور شدند: ... چنانکه مشهود است نویسنده مقاله، این مطالب را براساس فقه اهل سنت نوشته است. و این گناه ما نیز هست که تشیّع را در جهان معرفى نکرده‏ایم، و منابع تحقیق در اسلام، انحصاراً منابع اهل تسنن است. تذکر این نکته را جهت پیشگیرى از هرگونه سوء تفاهم - نه براى شما - بلکه براى خوانندگان مقاله ضرورى یافتم. برادر شما: دکتر همّتى‏ 36 - وسائل الشیعه، ج 9 ، صفحه 3 ، حدیث 3 . 37 - وسائل الشیعه، ج 9 ، صفحه 3 ، حدیث 5 : حرَّم المسجد لعلة الکعبه، و حرَّم الحَرَم لِعّلة الْمَسجِد، و وجب الْاِحْرام لِعِلَّة الْحَرَمْ. 38 - ما در بخشهاى آینده این تحقیق و به هنگام برشمردن «محرمات احرام» در این باره مشروحاً سخن خواهیم گفت.