گزارشى از ( میراث حدیثشیعه )-( دفتر دوم )
آرشیو
چکیده
متن
میراث حدیثشیعه ( دفتر دوم ) ،به کوشش : مهدى مهریزى على صدرایى خویى ،چاپ اول: قم، موسسه فرهنگىدارالحدیث، 1378ش ، 650ص ، وزیرى .
احیاى آثار علمى به جاى مانده از دانشمندان و صاحب نظرانگذشته ، در سالهاى اخیر ، مورد توجه و اهتمام محققان بوده استپدید آمدن مجموعه هاى ارزشمندى همچون فرهنگ ایران زمین ،میراث اسلامى ایران و رساله هاى خطى فارسى که هر یک دربردارنده برگهاى ارزنده اى از دفتر دانش و فرهنگ این مرز و بوماست ، حاصل کوشش دانش پژوهانى است که به تحقیق و تصحیح و احیاىمیراث مکتوب ، همت گماشتهاند .
هر یک از مجموعه هاى فوق ، رساله هاى متعددى را در موضوعاتمتنوعى همچون تاریخ ، سیاست ، ادبیات ، عرفان و در بردارند. در این میان ، مجموعه اى که رساله هایى را در موضوعى خاص جمعآورده باشد ، کمتر به چشم مى خورد .
میراث حدیثشیعه ، عنوان طرحى تحقیقاتى در مرکز تحقیقاتدارالحدیث است که شناسایى ، تصحیح و احیاى رسالههاى میراثىشیعه را در حوزه حدیث و علوم حدیث ، مد نظر قرار داده است. یکى از آثار و محصولات این طرح بزرگ پژوهشى ، سلسله دفاتر (میراث حدیثشیعه ) است .
همان طور که در معرفى دفتر اول از این مجموعه ( در شماره نهمهمین فصلنامه ) اشاره شد ، هر یک از این دفترها در پنجبخشتنظیم شده است : الف. متون حدیث ; ب. شرح و ترجمه حدیث ; ج. علوم حدیث ; د. اجازات ، ه. معرفى نسخ .
دفتر دوم از مجموعه ارزشمند میراث حدیثشیعه ، شامل چهاردهرساله در بخش هاى پنج گانه مذکور است. در اینجا توجهخوانندگان محترم را به فهرستى توصیفى از آثار ارجمندى که دراین دفتر گردآمده است ، جلب مى کنیم :
الف. متون حدیث
1) وصیه النبى لعلى بن ابى طالب
مجموعه وصایاى پیامبر اکرم ( ص ) به حضرت على (ع) در جوامعحدیثى شیعه و سنى وارد شده و شروحى نیز بر آن نگاشته شده است. وصیه النبى لعلى عنوان رساله اى است که عمر بن محمد نسفى ازعلماى مشهور اهل سنت در قرن ششم هجرى ، آن را جمع آورى نموده وروایت کرده است .
میان سند و متنى که نسفى روایت نموده ، با آنچه در کتب حدیثىشیعه آمده است ، تفاوتهایى وجود دارد و محقق محترم به اختلافاتنسخه رساله نسفى با نسخ دیگر ، در پاورقى اشاره کرده است. اینوصیت ، موضوعات مختلفى همچون : عبادات ، احکام ، تهذیب نفس ،معاشرت با مردم و را در خود دارد. وجود مضامین بلند در اینوصیت و تواتر معنوى مضامین آن و ورود آنها در احادیث صحیح دیگر، موجب اطمینان خاطر در توجه به این حدیثشریف است که حقیقتادستور العمل کاملى استبراى راهیابى انسانها به سعادت و کمالاتمعنوى .
تصحیح این رساله براساس نسخه اى که در سال 699هجرى کتابتشده، صورت گرفته است و بندهاى متعدد آن با کلمه ( یا على ) از همجداگشته و براى هر بند ، شماره اى درج شده که مجموعا شامل 222شماره است .
مولف یا کاتب ، رساله را به فصول مختلفى همچون : فصل فىالوضوء والصلاه ، فصل فى الصوم ، فصل فى الصدقه والسخاوه ، وتقسیم نموده و احادیث را اعراب گذارى کرده است .
احیاى این رساله به کوشش آقاى سید احمد رضا حسینى انجام شدهاست .
2) المناجات الالهیات
المناجات الالهیات ، مناجاتى عارفانه از امیرالمومنین (ع) است که از طرق متعدد شیعه و سنى روایتشده است .
محقق ارجمند ، جناب آقاى سعیدرضا على عسکرى در مقدمه خود ،شرح حال مختصرى از راوى این دعا ( یعنى جناب سید ضیاء الدینفضل الله بن على راوندى م572ق ) آورده و سپس منابعى را که اینمناجات در آنها آمده است ، برشمرده و متذکر شده است که اینرساله سالها قبل به صورت عکس از روى نسخه خطى به چاپ رسیده است. ایشان در تصحیح خود ، از چهار نسخه خطى استفاده کرده وهمچنین به منابع نیز مراجعه نموده اند که بدین جهت در ذیل هرصفحه در موارد بسیارى نسخه بدلها را ذکر کرده و هر بند از دعارا که با کلمه ( الهى ) شروع شده ، شماره گذارى نموده اند وبدین ترتیب ، این مناجات در 114 بند ، تنظیم شده است .
3) الاستبصار فى النص على الائمه الاطهار
از تالیفات نویسنده و عالم شهیر شیعى درقرن پنجم هجرى ، جنابابوالفتح محمد بن على بن عثمان کراجکى ( م449ق ) است که مانندبسیارى از تالیفات دیگرش به موضوع امامت اختصاص دارد و در اینرساله ، روایاتى را که از طریق خاصه و عامه رسیده و دلالت صریحبر ولایت و امامت امامان دوازده گانه اهل بیت دارند ، ضمن فصولو ابواب جداگانه آورده است .
این کتاب به عنوان ( الاستنصار فى النص على الائمه الاطهار ) نیز در برخى منابع کتابشناسى آمده است و نسخه هاى خطى و چاپى (چاپ بدون تحقیق ) چندى از آن در دسترس است که محقق گرامى ،جناب آقاى محمد اسلامى ، خصوصیات آنها را به ضمیمه شرح حالمختصرى از مولف کتاب در مقدمه خود آورده است و در تصحیح وتحقیق متن ، تا حدودى به ذکر نسخه بدلها و استخراج منابعپرداخته است .
الاستبصار ، در موضوع خود ، از جمله کتب حدیثى معتبر در نزدعلماى بزرگى همچون سید بن طاووس و علامه مجلسى بوده و موردتجلیل آنها قرار گرفته است .
4) الاربعون حدیثا
این رساله ، اثر خامه محدث و فقیه بزرگ ، شیخ عزالدین حسینبن عبدالصمد عاملى ( م984ق ) ، والد شیخ بهایى است که ازبزرگان علماى امامیه در قرن دهم هجرى به شمار مى رود .
اربعین ( چهل حدیث ) ، عنوان کتابهایى است که معمولادربردارنده چهل حدیث اند و یا داراى چهل باب در حدیث. اینرساله در واقع ، شرح چهل حدیث است. بدین ترتیب که چهل حدیثاصلى انتخاب شده اند و در ذیل هر یک از آنها احادیثى در تاییدمضمون آنها آورده شده است. جامع این اثر ، تمام احادیث را ازکتاب ( کافى ) انتخاب نموده و موضوعات آن ، بیشتر در مسائلاخلاقى و معنوى ( همچون : اخلاص ، توکل ، صبر ، شکر ، تقوا ،عفو ، ) است .
مصحح این رساله ، جناب آقاى على اوسط ناطقى ، در مقدمه اىکوتاه و سودمند ، شرح حال مختصرى از مولف آورده و خصوصیات نسخمورد استفاده در تصحیح را برشمرده است و در پاورقى ها به منابعاحادیث ، اشاره کرده است .
ب. شرح و ترجمه حدیث
5 ) شرح حدیثحقیقت
این رساله فارسى از آثار حکیم و دانشمند پرآوازه قرن یازدهمهجرى ، خواجه محمد دهدار ( م1016ق ) است .
حدیثحقیقت ، روایتى استبا مضامین عرفانى که معروف است کمیلبن زیاد ، آن را از امیرمومنان (ع) روایت کرده است. در اینروایت ، کمیل ، از حقیقت مى پرسد و حضرت (ع) ابتدا از پاسخدادن ، خوددارى مى نماید ، سپس با اصرار کمیل ، رشحه هایى ازحقیقت را باز مى نماید .
این حدیث ، مورد توجه اهل معرفت قرار گرفته و شروح بسیارى برآن نوشته اند که برخى از آنها به طبع رسیده و نسخ خطى برخىدیگر در کتابخانه ها موجود است. از آن جمله ، همین شرح است کهبه احتمال از ( خواجه محمد دهدار ) دانسته شده است .
محقق سختکوش ، جناب آقاى مهدى مهریزى که تصحیح رساله راانجام داده اند در مقدمه اى پرفایده ، ابتدا به معرفى کمیل بنزیاد و روایاتى که از او نقل شده ، پرداخته اند. پس از آن بهمنابعى که حدیثحقیقت در آنها آمده ، اشاره کرده ، آن گاه ،بیش از بیست رساله از شروح حدیثحقیقت را با ذکر نسخ خطى آنهامعرفى نموده اند. البته در این مقدمه ، شرح حال و آثار مولف (دهدار ) نیامده که شاید به جهت قطعى نبودن استناد رساله به وىبوده است .
6) صحیفه المحبه
مولف ناشناخته این اثر ، چهل حدیث را از احادیث نبوى درفضایل حضرت على (ع) ، از کتاب ( السبعین فى فضائلامیرالمومنین ) میرسید على همدانى انتخاب نموده و نام آن را (صحیفه المحبه ) نهاده است. سائل کاشانى ، از شعراى سده دهمهجرى نیز ، این چهل حدیث را به نظم فارسى درآورده است. مجموع( صحیفه المحبه ) و نظم آن ، با تصحیح آقاى محمدمهدى فقیهى بهچاپ رسیده است .
مصحح محترم ، احادیث را از منابع مربوط استخراج نموده و منبعهر حدیث را در آخر رساله متذکر شده و در پاورقى ها نسخه بدلهارا یادآور گشته و در مقدمه به خصوصیات نسخه هاى مورد استفادهاشاره کرده است .
7 ) شرح حدیث راس الجالوت
این رساله از تالیفات ملاعبدالصاحب محمد بن احمد نراقى (م1297ق ) است .
مناظره و گفتگو و بحث علمى ائمه اطهار با سران کفر و الحاد ،از جمله نقاط درخشان در حیات پربار امامان شیعه است. امام رضا(ع) نیز در طول حیاث پربرکتخویش ، احتجاجات و مناظراتبسیارى با پیروان ادیان و فرقه هاى گوناگون داشته است که حاصلآنها دستمایه اى گرانبها براى متکلمان شیعه محسوب مى شود .
از جمله این مناظرات ، گفتگوهایى است که امام رضا (ع) باراس الجالوت ( بزرگ عالمان یهود ) انجام داده است و جمعى ازدانشمندان شیعه آن را شرح نموده اند ، از جمله قاضى سعید قمىکه شرح وى به نام ( الفوائد الرضویه ) ، همراه با حواشى امامخمینى بر آن به چاپ رسیده است .
ملامحمد ( فرزند ملااحمد و نوه ملامهدى نراقى ) ملقب بهعبدالصاحب نیز شرحى براین حدیثشریف نگاشته و در واقع ، شرح وى، تکمله اى استبر شرحى که جد او ( ملامهدى نراقى ) بر حدیثمذکور نوشته بود .
مصحح این رساله ، جناب آقاى محمد رضا حسینى است که در مقدمه، توضیحى در باب حدیث و شروح مختلف آن و این شرح و شارح آنآورده است .
8) المکنون فى حقائق الکلم النبویه
این رساله ، اثر خامه عارف نامى قرن ششم و هفتم هجرى ، ابومحمد روزبهان بن ابى نصر بن روزبهان بقلى شیرازى ( م606ق ) استکه در آن ، شرح و تفسیر عرفانى حدود 400 حدیث از احادیث نبوىآمده است .
روزبهان بقلى با ذوق و تبحرى که در مسائل معنوى و عرفانىداشته ، کلماتى از احادیث نبوى را انتخاب نموده که داراىمضامین بلند و عرفانى بوده اند و با بیانى لطیف و دلپذیر ،تفسیرى عمیق و دقیق از آنها ارائه داده است. برخى از کلمات رابه اختصار و برخى دیگر را به تفصیل شرح نموده و از جمله حدیثىدر فضیلتحضرت فاطمه ( س ) را آورده و شرح کرده است .
مصحح این اثر ، محقق گرانمایه ، جناب آقاى على صدرایى خویىاست که در مقدمه اى مختصر به شرح حال و ذکر آثار روزبهانشیرازى پرداخته و منابع شرح حال وى را معرفى کرده است و درپاورقى ها منابع احادیث رساله را از کتب روایى شیعه و سنى مشخصنموده است .
این رساله با نامهاى دیگرى همچون ( شرح احادیث ) ، ( کتابالمکنون ) ، ( عرائس الحدیث ) و ( مکنون الحدیث ) نیز شناختهمى شود که مصحح به تبعیت از محقق فقید ، مرحوم دانش پژوه ، نام( المکنون فى حقائق الکلم النبویه ) را پسندیده و به واقع ،نزدیک تر دانسته است .
تصحیح رساله از روى نسخه منحصر به فرد موجود در کتابخانه آیهالله مرعشى قم انجام گرفته است .
چنانکه پیشتر آوردیم ، در این رساله ، 400 حدیث نبوى شرح شدهاست ; ولى آنچه در این دفتر از ( میراث ) دیده مى شود ، شرح205 حدیث است و ظاهرا قسمت دوم در دفتر بعد ، منتشر خواهد شد .
گفتنى است که ( میراث حدیثشیعه ) ، مطابق با نامش بایدمشتمل بر آثار حدیثى شیعه باشد و رساله ( المکنون ) ، گرچه درنوع خود تالیف ارزشمندى است ; اما شیعى بودن آن و شیعه بودنمولف آن ، قابل تامل است .
9) نظیم اللئالى
این رساله منظوم ، اثر سید قوام الدین محمد حسینى سیفىقزوینى ( م1150ق ) است. این عالم خوش ذوق در بسیارى از رشتههاى علوم اسلامى آثار منظوم دارد ، از جمله ارجوزه هایى در : اخلاق ، نجوم ، حساب ، فقه ، اصول ، طب ، صرف ، نحو ، خط و کهنشانگر آشنایى وى با علوم مختلف است. نظم چهل حدیث که بهعنوان ( نظیم اللئالى ) در این دفتر منتشر شده است ، از جملهآثار اوست .
تحقیق این رساله توسط آقاى حسین گودرزى براساس دو نسخه خطىموجود از آن ، انجام گرفته است و در مقدمه ، شرح حال و آثارناظم به اختصار آمده و احادیث از منابع مربوط استخراج شده وبعضا معانى کلمات مشکل در پاورقى بیان شده و در پایان ، منابعتحقیق ذکر شده است .
ج. علوم حدیث
10) لب اللباب فى علم الرجال
اثر ارزنده عالم پرنویس قرن سیزدهم هجرى ملامحمد جعفرشریعتمدار استرآبادى ( م1263ق ) است. مولف از دانایان به علوممختلف اسلامى بوده و در رشته هاى گوناگونى چون : رجال ، درایه، فقه ، تفسیر ، فلسفه ، اخلاق ، تاریخ ، نجوم و ریاضیات ،آثار بسیارى از خود به جا گذاشته است .
این رساله در یک مقدمه و هشتباب تنظیم شده و شامل مباحثمفیدى در علم رجال و درایه است. از جمله ، تعریفى از علم رجالو موضوع آن و بیان حاجتبه این علم در مقدمه ارائه شده و درابواب هشتگانه ، تعریف خبر و تقسیمات آن و راههاى تحمل حدیث وبیان جرح و تعدیل و الفاظ مدح و قدح و کیفیت رجوع به علم رجالو ملاحظه کتب رجالى ارائه شده است .
مصحح محترم ، جناب آقاى محمدحسین مولوى ، در مقدمهاى مفصل وعالمانه به شرح حال و بیان آثار مولف پرداخته و آثار وى را بهتفکیک موضوعات ، برشمرده و موضوعات مطرح شده در این رساله وروش تحقیق و تصحیح آن را به خوبى توضیح داده است .
این کتاب ، با اینکه مورد مراجعه و استناد بسیارى از علمابوده ، اما تاکنون به چاپ نرسیده بود که با همت والاى محققارجمند ، براى نخستین بار و با تحقیقى شایسته در دسترس محققانقرار مى گیرد .
11) شرح طرق الشیخ الطوسى
از تالیفات محدث رجالى ملامحمد جعفر شریعتمدار استرآبادى استکه در آن ، مشیخه اى را که شیخ طوسى در پایان ( تهذیب الاحکام) آورده ، به صورت الفبایى نام روات ، تنظیم کرده و عبارات شیخرا در مورد هر یک از روات ذکر نموده و به شرح و توضیح آنپرداخته استبدین صورت ، این رساله تنظیم و شرح مشیخه ( تهذیبالاحکام ) است و راه را براى رجوع به ( تهذیب الاحکام ) و دیگرکتب حدیثى شیخ طوسى آسان مى کند .
مصحح این اثر ، آقاى على فرخ است که در ضبط نص کتاب از دونسخه خطى بهره جسته و در مواردى منابع را در پاورقىها متذکرشده و در مقدمه اى کوتاه ، علائم اختصارى کتاب را توضیح دادهاست .
12) الفوائد الرجالیه للمحقق الکرکى
محقق ارجمند ، جناب آقاى محمد حسون ، پس از اینکه رساله هاىمحقق کرکى را با تصحیح و تحقیق منتشر ساختند ، بدین فکرافتادند که فوائد کلامى ، اصولى ، رجالى ، تاریخ و ادبى یى راکه به صورت پراکنده در آثار محقق کرکى موجود است ، جمع آورىکرده ، به صورت رساله هاى مستقل ، ارائه نمایند. ایشان در ایندفتر ، آرا و نظریات رجالى کرکى را از بین 80 رساله و کتاب وى، جمع آورى و در دو قسم ( مبانى و فوائد ) و ( رجال ) تنظیمکرده اند .
در قسم اول ، مباحثى همچون اقسام حدیث و احکام آن و مراسیلقابل اعتنا و غیر آن و تعارض بین اخبار ، مطرح شده و نظریاتمحقق کرکى در این امور بیان شده است و در قسم دوم ، آراى کرکىدر زمینه رجال سند ( از توثیق و تضعیف ) به ترتیب الفبایى نامروات ، تنظیم شده و ضمن بیان نظر کرکى ، به وضعیت راویان موردبحث ، در کتب رجالى دیگر نیز اشاره شده است .
د. اجازات
13) اجازات فیض کاشانى
در این مقاله ، مجموعه اجازات روایى یى که جناب ملامحسن فیضکاشانى از اساتید خود دریافت داشته و همچنین اجازاتى که وىبراى شاگردان خود نوشته است ، فهرستشده و آنچه از متن آناجازات موجود بوده ، ارائه شده است .
اجازه ، از مهمترین طرق تحمل حدیث است و فوائد بسیارى بر آنمترتب است ، از جمله اینکه اجازه شهادت و گواهى یى است کهاستاد براى شاگرد ، صادر مى کند و در آن ، تصدیق به شایستگى ومهارت شاگرد در نقل و روایتحدیث مى نماید و نیز در اجازاتمفصل ، مطالب و اطلاعاتى تاریخى وجود دارد که بخشهاى نامعلومىاز احوال و آثار علماى گذشته را روشن مى نماید و در لابه لاىهمین اجازات ، اسامى عالمان و دانشمندان و نام کتب و رسائلآنان ، یافت مى شود. در حالى که برخى از آنها در منابع دیگربه دست نمى آید .
یکى از روشهاى تنظیم اجازات ، این است که یک عالم را محورقرار داده ، مجموع اجازاتى را که او از اساتید خود گرفته و یاخود براى شاگردانش صادر نموده ، در یک جا جمع آورى نماییم تابدین ترتیب ، فوایدى تاریخى و رجالى و کتابشناسى در مورد آنعالم و عالمان عصر او به دست آوریم. در این مقاله ، اجازاتمربوط به فیض کاشانى توسط راقم این سطور ، جمع آورى شده است .
ه. معرفى نسخ
13) معرفى ( ازاله الاوهام ) شیخ ابوالقاسم خویى
آخرین بخش از ( میراث حدیثشیعه ) به معرفى نسخه هاى حدیثىچاپ نشده یا کهن اختصاص دارد که در این دفتر ، جناب آقاىسیدصادق حسینى اشکورى ، کتاب ( ازاله الاوهام ) را که در دستتصحیح و تحقیق دارند معرفى نمودهاند.
آقاى اشکورى ، ضمن برشمردن کتابهایى که به موضوع لحن شناسىاختصاص دارد ، متذکر شدهاند که ( ازاله الاوهام ) در میان آنکتب ، همچون دایره المعارفى چند دانشى است که در آن از علوم وموضوعات بسیارى بحثبه میان آمده و استعمالات غلط کلمات دررشته هایى چون ادبیات ، فقه ، تراجم ، رجال ، حدیث و غیر آن ،تذکر داده شده است. نویسنده مقاله با ذکر چند مثال از لابهلاى کتاب مذکور و بیان خصوصیات نسخه خطى کتاب و شرح حال مختصرىاز مولف آن ، نوشته خود را به پایان برده است .
در معرفى دفتر اول ( علوم حدیث ، ش9 ) مطالبى در قالبپیشنهاد یا انتقاد گفتیم. در اینجا نیز یادآور مى شویم کهشایسته است چنین مجموعه ارزنده اى که به قصد احیاى ( میراثحدیثشیعه ) منتشر مى شود ، تصحیح و تحقیقى به غایت استوار ویکدست ( از جهت اصول و روشها ) داشته باشد تا ان شاء الله بهصورتى هر چه مفیدتر و آبرومندتر به دست تشنگان معارف برسد .
همچنین مناسب است که هر شماره از این دفتر به یکى از محدثانبزرگ شیعه اهدا شود تا با نشر هر دفتر ، یاد و نام دانشمندى کهعمر خود را وقف احیاى کلمات معصومان نموده ، زنده شود .
تنظیم فهرستهاى فنى در آخر هر دفتر براى دستیابى آسانتر بهمطالب نیز ضرورى به نظر مى رسد .
حرکتبه سمت موضوعى نمودن هر یک از این دفاتر ، مثلا درموضوعاتى چون : اربعینیات ، شروح احادیث ، رجال ، درایه ، اجازات و و اختصاص دادن کل یک دفتر به یکى از موضوعات مذکور ،پیشنهاد قابل توجه دیگرى است. همچنین مى توان پیشنهاد کرد کهرساله هاى فارسى از رساله هاى عربى جدا شوند به شکلى که یکمجموعه فقط به زبان عربى و مجموعه دیگر به فارسى منتشر شود .
بدیهى است که در این مجموعه ، همچون دیگر کارهاى بشرى ،ایرادات و غفلتهایى به نظر محققان خواهد رسید. بدیهى استتکمیل و ارتقاى کیفیت این حرکت علمى و دینى با دعاى خیر وراهنمایى و همیارى دانایان و دانشیان و توفیق پروردگار ، ممکنخواهد بود. اللهم وفقنا لما تحب و ترضى !
احیاى آثار علمى به جاى مانده از دانشمندان و صاحب نظرانگذشته ، در سالهاى اخیر ، مورد توجه و اهتمام محققان بوده استپدید آمدن مجموعه هاى ارزشمندى همچون فرهنگ ایران زمین ،میراث اسلامى ایران و رساله هاى خطى فارسى که هر یک دربردارنده برگهاى ارزنده اى از دفتر دانش و فرهنگ این مرز و بوماست ، حاصل کوشش دانش پژوهانى است که به تحقیق و تصحیح و احیاىمیراث مکتوب ، همت گماشتهاند .
هر یک از مجموعه هاى فوق ، رساله هاى متعددى را در موضوعاتمتنوعى همچون تاریخ ، سیاست ، ادبیات ، عرفان و در بردارند. در این میان ، مجموعه اى که رساله هایى را در موضوعى خاص جمعآورده باشد ، کمتر به چشم مى خورد .
میراث حدیثشیعه ، عنوان طرحى تحقیقاتى در مرکز تحقیقاتدارالحدیث است که شناسایى ، تصحیح و احیاى رسالههاى میراثىشیعه را در حوزه حدیث و علوم حدیث ، مد نظر قرار داده است. یکى از آثار و محصولات این طرح بزرگ پژوهشى ، سلسله دفاتر (میراث حدیثشیعه ) است .
همان طور که در معرفى دفتر اول از این مجموعه ( در شماره نهمهمین فصلنامه ) اشاره شد ، هر یک از این دفترها در پنجبخشتنظیم شده است : الف. متون حدیث ; ب. شرح و ترجمه حدیث ; ج. علوم حدیث ; د. اجازات ، ه. معرفى نسخ .
دفتر دوم از مجموعه ارزشمند میراث حدیثشیعه ، شامل چهاردهرساله در بخش هاى پنج گانه مذکور است. در اینجا توجهخوانندگان محترم را به فهرستى توصیفى از آثار ارجمندى که دراین دفتر گردآمده است ، جلب مى کنیم :
الف. متون حدیث
1) وصیه النبى لعلى بن ابى طالب
مجموعه وصایاى پیامبر اکرم ( ص ) به حضرت على (ع) در جوامعحدیثى شیعه و سنى وارد شده و شروحى نیز بر آن نگاشته شده است. وصیه النبى لعلى عنوان رساله اى است که عمر بن محمد نسفى ازعلماى مشهور اهل سنت در قرن ششم هجرى ، آن را جمع آورى نموده وروایت کرده است .
میان سند و متنى که نسفى روایت نموده ، با آنچه در کتب حدیثىشیعه آمده است ، تفاوتهایى وجود دارد و محقق محترم به اختلافاتنسخه رساله نسفى با نسخ دیگر ، در پاورقى اشاره کرده است. اینوصیت ، موضوعات مختلفى همچون : عبادات ، احکام ، تهذیب نفس ،معاشرت با مردم و را در خود دارد. وجود مضامین بلند در اینوصیت و تواتر معنوى مضامین آن و ورود آنها در احادیث صحیح دیگر، موجب اطمینان خاطر در توجه به این حدیثشریف است که حقیقتادستور العمل کاملى استبراى راهیابى انسانها به سعادت و کمالاتمعنوى .
تصحیح این رساله براساس نسخه اى که در سال 699هجرى کتابتشده، صورت گرفته است و بندهاى متعدد آن با کلمه ( یا على ) از همجداگشته و براى هر بند ، شماره اى درج شده که مجموعا شامل 222شماره است .
مولف یا کاتب ، رساله را به فصول مختلفى همچون : فصل فىالوضوء والصلاه ، فصل فى الصوم ، فصل فى الصدقه والسخاوه ، وتقسیم نموده و احادیث را اعراب گذارى کرده است .
احیاى این رساله به کوشش آقاى سید احمد رضا حسینى انجام شدهاست .
2) المناجات الالهیات
المناجات الالهیات ، مناجاتى عارفانه از امیرالمومنین (ع) است که از طرق متعدد شیعه و سنى روایتشده است .
محقق ارجمند ، جناب آقاى سعیدرضا على عسکرى در مقدمه خود ،شرح حال مختصرى از راوى این دعا ( یعنى جناب سید ضیاء الدینفضل الله بن على راوندى م572ق ) آورده و سپس منابعى را که اینمناجات در آنها آمده است ، برشمرده و متذکر شده است که اینرساله سالها قبل به صورت عکس از روى نسخه خطى به چاپ رسیده است. ایشان در تصحیح خود ، از چهار نسخه خطى استفاده کرده وهمچنین به منابع نیز مراجعه نموده اند که بدین جهت در ذیل هرصفحه در موارد بسیارى نسخه بدلها را ذکر کرده و هر بند از دعارا که با کلمه ( الهى ) شروع شده ، شماره گذارى نموده اند وبدین ترتیب ، این مناجات در 114 بند ، تنظیم شده است .
3) الاستبصار فى النص على الائمه الاطهار
از تالیفات نویسنده و عالم شهیر شیعى درقرن پنجم هجرى ، جنابابوالفتح محمد بن على بن عثمان کراجکى ( م449ق ) است که مانندبسیارى از تالیفات دیگرش به موضوع امامت اختصاص دارد و در اینرساله ، روایاتى را که از طریق خاصه و عامه رسیده و دلالت صریحبر ولایت و امامت امامان دوازده گانه اهل بیت دارند ، ضمن فصولو ابواب جداگانه آورده است .
این کتاب به عنوان ( الاستنصار فى النص على الائمه الاطهار ) نیز در برخى منابع کتابشناسى آمده است و نسخه هاى خطى و چاپى (چاپ بدون تحقیق ) چندى از آن در دسترس است که محقق گرامى ،جناب آقاى محمد اسلامى ، خصوصیات آنها را به ضمیمه شرح حالمختصرى از مولف کتاب در مقدمه خود آورده است و در تصحیح وتحقیق متن ، تا حدودى به ذکر نسخه بدلها و استخراج منابعپرداخته است .
الاستبصار ، در موضوع خود ، از جمله کتب حدیثى معتبر در نزدعلماى بزرگى همچون سید بن طاووس و علامه مجلسى بوده و موردتجلیل آنها قرار گرفته است .
4) الاربعون حدیثا
این رساله ، اثر خامه محدث و فقیه بزرگ ، شیخ عزالدین حسینبن عبدالصمد عاملى ( م984ق ) ، والد شیخ بهایى است که ازبزرگان علماى امامیه در قرن دهم هجرى به شمار مى رود .
اربعین ( چهل حدیث ) ، عنوان کتابهایى است که معمولادربردارنده چهل حدیث اند و یا داراى چهل باب در حدیث. اینرساله در واقع ، شرح چهل حدیث است. بدین ترتیب که چهل حدیثاصلى انتخاب شده اند و در ذیل هر یک از آنها احادیثى در تاییدمضمون آنها آورده شده است. جامع این اثر ، تمام احادیث را ازکتاب ( کافى ) انتخاب نموده و موضوعات آن ، بیشتر در مسائلاخلاقى و معنوى ( همچون : اخلاص ، توکل ، صبر ، شکر ، تقوا ،عفو ، ) است .
مصحح این رساله ، جناب آقاى على اوسط ناطقى ، در مقدمه اىکوتاه و سودمند ، شرح حال مختصرى از مولف آورده و خصوصیات نسخمورد استفاده در تصحیح را برشمرده است و در پاورقى ها به منابعاحادیث ، اشاره کرده است .
ب. شرح و ترجمه حدیث
5 ) شرح حدیثحقیقت
این رساله فارسى از آثار حکیم و دانشمند پرآوازه قرن یازدهمهجرى ، خواجه محمد دهدار ( م1016ق ) است .
حدیثحقیقت ، روایتى استبا مضامین عرفانى که معروف است کمیلبن زیاد ، آن را از امیرمومنان (ع) روایت کرده است. در اینروایت ، کمیل ، از حقیقت مى پرسد و حضرت (ع) ابتدا از پاسخدادن ، خوددارى مى نماید ، سپس با اصرار کمیل ، رشحه هایى ازحقیقت را باز مى نماید .
این حدیث ، مورد توجه اهل معرفت قرار گرفته و شروح بسیارى برآن نوشته اند که برخى از آنها به طبع رسیده و نسخ خطى برخىدیگر در کتابخانه ها موجود است. از آن جمله ، همین شرح است کهبه احتمال از ( خواجه محمد دهدار ) دانسته شده است .
محقق سختکوش ، جناب آقاى مهدى مهریزى که تصحیح رساله راانجام داده اند در مقدمه اى پرفایده ، ابتدا به معرفى کمیل بنزیاد و روایاتى که از او نقل شده ، پرداخته اند. پس از آن بهمنابعى که حدیثحقیقت در آنها آمده ، اشاره کرده ، آن گاه ،بیش از بیست رساله از شروح حدیثحقیقت را با ذکر نسخ خطى آنهامعرفى نموده اند. البته در این مقدمه ، شرح حال و آثار مولف (دهدار ) نیامده که شاید به جهت قطعى نبودن استناد رساله به وىبوده است .
6) صحیفه المحبه
مولف ناشناخته این اثر ، چهل حدیث را از احادیث نبوى درفضایل حضرت على (ع) ، از کتاب ( السبعین فى فضائلامیرالمومنین ) میرسید على همدانى انتخاب نموده و نام آن را (صحیفه المحبه ) نهاده است. سائل کاشانى ، از شعراى سده دهمهجرى نیز ، این چهل حدیث را به نظم فارسى درآورده است. مجموع( صحیفه المحبه ) و نظم آن ، با تصحیح آقاى محمدمهدى فقیهى بهچاپ رسیده است .
مصحح محترم ، احادیث را از منابع مربوط استخراج نموده و منبعهر حدیث را در آخر رساله متذکر شده و در پاورقى ها نسخه بدلهارا یادآور گشته و در مقدمه به خصوصیات نسخه هاى مورد استفادهاشاره کرده است .
7 ) شرح حدیث راس الجالوت
این رساله از تالیفات ملاعبدالصاحب محمد بن احمد نراقى (م1297ق ) است .
مناظره و گفتگو و بحث علمى ائمه اطهار با سران کفر و الحاد ،از جمله نقاط درخشان در حیات پربار امامان شیعه است. امام رضا(ع) نیز در طول حیاث پربرکتخویش ، احتجاجات و مناظراتبسیارى با پیروان ادیان و فرقه هاى گوناگون داشته است که حاصلآنها دستمایه اى گرانبها براى متکلمان شیعه محسوب مى شود .
از جمله این مناظرات ، گفتگوهایى است که امام رضا (ع) باراس الجالوت ( بزرگ عالمان یهود ) انجام داده است و جمعى ازدانشمندان شیعه آن را شرح نموده اند ، از جمله قاضى سعید قمىکه شرح وى به نام ( الفوائد الرضویه ) ، همراه با حواشى امامخمینى بر آن به چاپ رسیده است .
ملامحمد ( فرزند ملااحمد و نوه ملامهدى نراقى ) ملقب بهعبدالصاحب نیز شرحى براین حدیثشریف نگاشته و در واقع ، شرح وى، تکمله اى استبر شرحى که جد او ( ملامهدى نراقى ) بر حدیثمذکور نوشته بود .
مصحح این رساله ، جناب آقاى محمد رضا حسینى است که در مقدمه، توضیحى در باب حدیث و شروح مختلف آن و این شرح و شارح آنآورده است .
8) المکنون فى حقائق الکلم النبویه
این رساله ، اثر خامه عارف نامى قرن ششم و هفتم هجرى ، ابومحمد روزبهان بن ابى نصر بن روزبهان بقلى شیرازى ( م606ق ) استکه در آن ، شرح و تفسیر عرفانى حدود 400 حدیث از احادیث نبوىآمده است .
روزبهان بقلى با ذوق و تبحرى که در مسائل معنوى و عرفانىداشته ، کلماتى از احادیث نبوى را انتخاب نموده که داراىمضامین بلند و عرفانى بوده اند و با بیانى لطیف و دلپذیر ،تفسیرى عمیق و دقیق از آنها ارائه داده است. برخى از کلمات رابه اختصار و برخى دیگر را به تفصیل شرح نموده و از جمله حدیثىدر فضیلتحضرت فاطمه ( س ) را آورده و شرح کرده است .
مصحح این اثر ، محقق گرانمایه ، جناب آقاى على صدرایى خویىاست که در مقدمه اى مختصر به شرح حال و ذکر آثار روزبهانشیرازى پرداخته و منابع شرح حال وى را معرفى کرده است و درپاورقى ها منابع احادیث رساله را از کتب روایى شیعه و سنى مشخصنموده است .
این رساله با نامهاى دیگرى همچون ( شرح احادیث ) ، ( کتابالمکنون ) ، ( عرائس الحدیث ) و ( مکنون الحدیث ) نیز شناختهمى شود که مصحح به تبعیت از محقق فقید ، مرحوم دانش پژوه ، نام( المکنون فى حقائق الکلم النبویه ) را پسندیده و به واقع ،نزدیک تر دانسته است .
تصحیح رساله از روى نسخه منحصر به فرد موجود در کتابخانه آیهالله مرعشى قم انجام گرفته است .
چنانکه پیشتر آوردیم ، در این رساله ، 400 حدیث نبوى شرح شدهاست ; ولى آنچه در این دفتر از ( میراث ) دیده مى شود ، شرح205 حدیث است و ظاهرا قسمت دوم در دفتر بعد ، منتشر خواهد شد .
گفتنى است که ( میراث حدیثشیعه ) ، مطابق با نامش بایدمشتمل بر آثار حدیثى شیعه باشد و رساله ( المکنون ) ، گرچه درنوع خود تالیف ارزشمندى است ; اما شیعى بودن آن و شیعه بودنمولف آن ، قابل تامل است .
9) نظیم اللئالى
این رساله منظوم ، اثر سید قوام الدین محمد حسینى سیفىقزوینى ( م1150ق ) است. این عالم خوش ذوق در بسیارى از رشتههاى علوم اسلامى آثار منظوم دارد ، از جمله ارجوزه هایى در : اخلاق ، نجوم ، حساب ، فقه ، اصول ، طب ، صرف ، نحو ، خط و کهنشانگر آشنایى وى با علوم مختلف است. نظم چهل حدیث که بهعنوان ( نظیم اللئالى ) در این دفتر منتشر شده است ، از جملهآثار اوست .
تحقیق این رساله توسط آقاى حسین گودرزى براساس دو نسخه خطىموجود از آن ، انجام گرفته است و در مقدمه ، شرح حال و آثارناظم به اختصار آمده و احادیث از منابع مربوط استخراج شده وبعضا معانى کلمات مشکل در پاورقى بیان شده و در پایان ، منابعتحقیق ذکر شده است .
ج. علوم حدیث
10) لب اللباب فى علم الرجال
اثر ارزنده عالم پرنویس قرن سیزدهم هجرى ملامحمد جعفرشریعتمدار استرآبادى ( م1263ق ) است. مولف از دانایان به علوممختلف اسلامى بوده و در رشته هاى گوناگونى چون : رجال ، درایه، فقه ، تفسیر ، فلسفه ، اخلاق ، تاریخ ، نجوم و ریاضیات ،آثار بسیارى از خود به جا گذاشته است .
این رساله در یک مقدمه و هشتباب تنظیم شده و شامل مباحثمفیدى در علم رجال و درایه است. از جمله ، تعریفى از علم رجالو موضوع آن و بیان حاجتبه این علم در مقدمه ارائه شده و درابواب هشتگانه ، تعریف خبر و تقسیمات آن و راههاى تحمل حدیث وبیان جرح و تعدیل و الفاظ مدح و قدح و کیفیت رجوع به علم رجالو ملاحظه کتب رجالى ارائه شده است .
مصحح محترم ، جناب آقاى محمدحسین مولوى ، در مقدمهاى مفصل وعالمانه به شرح حال و بیان آثار مولف پرداخته و آثار وى را بهتفکیک موضوعات ، برشمرده و موضوعات مطرح شده در این رساله وروش تحقیق و تصحیح آن را به خوبى توضیح داده است .
این کتاب ، با اینکه مورد مراجعه و استناد بسیارى از علمابوده ، اما تاکنون به چاپ نرسیده بود که با همت والاى محققارجمند ، براى نخستین بار و با تحقیقى شایسته در دسترس محققانقرار مى گیرد .
11) شرح طرق الشیخ الطوسى
از تالیفات محدث رجالى ملامحمد جعفر شریعتمدار استرآبادى استکه در آن ، مشیخه اى را که شیخ طوسى در پایان ( تهذیب الاحکام) آورده ، به صورت الفبایى نام روات ، تنظیم کرده و عبارات شیخرا در مورد هر یک از روات ذکر نموده و به شرح و توضیح آنپرداخته استبدین صورت ، این رساله تنظیم و شرح مشیخه ( تهذیبالاحکام ) است و راه را براى رجوع به ( تهذیب الاحکام ) و دیگرکتب حدیثى شیخ طوسى آسان مى کند .
مصحح این اثر ، آقاى على فرخ است که در ضبط نص کتاب از دونسخه خطى بهره جسته و در مواردى منابع را در پاورقىها متذکرشده و در مقدمه اى کوتاه ، علائم اختصارى کتاب را توضیح دادهاست .
12) الفوائد الرجالیه للمحقق الکرکى
محقق ارجمند ، جناب آقاى محمد حسون ، پس از اینکه رساله هاىمحقق کرکى را با تصحیح و تحقیق منتشر ساختند ، بدین فکرافتادند که فوائد کلامى ، اصولى ، رجالى ، تاریخ و ادبى یى راکه به صورت پراکنده در آثار محقق کرکى موجود است ، جمع آورىکرده ، به صورت رساله هاى مستقل ، ارائه نمایند. ایشان در ایندفتر ، آرا و نظریات رجالى کرکى را از بین 80 رساله و کتاب وى، جمع آورى و در دو قسم ( مبانى و فوائد ) و ( رجال ) تنظیمکرده اند .
در قسم اول ، مباحثى همچون اقسام حدیث و احکام آن و مراسیلقابل اعتنا و غیر آن و تعارض بین اخبار ، مطرح شده و نظریاتمحقق کرکى در این امور بیان شده است و در قسم دوم ، آراى کرکىدر زمینه رجال سند ( از توثیق و تضعیف ) به ترتیب الفبایى نامروات ، تنظیم شده و ضمن بیان نظر کرکى ، به وضعیت راویان موردبحث ، در کتب رجالى دیگر نیز اشاره شده است .
د. اجازات
13) اجازات فیض کاشانى
در این مقاله ، مجموعه اجازات روایى یى که جناب ملامحسن فیضکاشانى از اساتید خود دریافت داشته و همچنین اجازاتى که وىبراى شاگردان خود نوشته است ، فهرستشده و آنچه از متن آناجازات موجود بوده ، ارائه شده است .
اجازه ، از مهمترین طرق تحمل حدیث است و فوائد بسیارى بر آنمترتب است ، از جمله اینکه اجازه شهادت و گواهى یى است کهاستاد براى شاگرد ، صادر مى کند و در آن ، تصدیق به شایستگى ومهارت شاگرد در نقل و روایتحدیث مى نماید و نیز در اجازاتمفصل ، مطالب و اطلاعاتى تاریخى وجود دارد که بخشهاى نامعلومىاز احوال و آثار علماى گذشته را روشن مى نماید و در لابه لاىهمین اجازات ، اسامى عالمان و دانشمندان و نام کتب و رسائلآنان ، یافت مى شود. در حالى که برخى از آنها در منابع دیگربه دست نمى آید .
یکى از روشهاى تنظیم اجازات ، این است که یک عالم را محورقرار داده ، مجموع اجازاتى را که او از اساتید خود گرفته و یاخود براى شاگردانش صادر نموده ، در یک جا جمع آورى نماییم تابدین ترتیب ، فوایدى تاریخى و رجالى و کتابشناسى در مورد آنعالم و عالمان عصر او به دست آوریم. در این مقاله ، اجازاتمربوط به فیض کاشانى توسط راقم این سطور ، جمع آورى شده است .
ه. معرفى نسخ
13) معرفى ( ازاله الاوهام ) شیخ ابوالقاسم خویى
آخرین بخش از ( میراث حدیثشیعه ) به معرفى نسخه هاى حدیثىچاپ نشده یا کهن اختصاص دارد که در این دفتر ، جناب آقاىسیدصادق حسینى اشکورى ، کتاب ( ازاله الاوهام ) را که در دستتصحیح و تحقیق دارند معرفى نمودهاند.
آقاى اشکورى ، ضمن برشمردن کتابهایى که به موضوع لحن شناسىاختصاص دارد ، متذکر شدهاند که ( ازاله الاوهام ) در میان آنکتب ، همچون دایره المعارفى چند دانشى است که در آن از علوم وموضوعات بسیارى بحثبه میان آمده و استعمالات غلط کلمات دررشته هایى چون ادبیات ، فقه ، تراجم ، رجال ، حدیث و غیر آن ،تذکر داده شده است. نویسنده مقاله با ذکر چند مثال از لابهلاى کتاب مذکور و بیان خصوصیات نسخه خطى کتاب و شرح حال مختصرىاز مولف آن ، نوشته خود را به پایان برده است .
در معرفى دفتر اول ( علوم حدیث ، ش9 ) مطالبى در قالبپیشنهاد یا انتقاد گفتیم. در اینجا نیز یادآور مى شویم کهشایسته است چنین مجموعه ارزنده اى که به قصد احیاى ( میراثحدیثشیعه ) منتشر مى شود ، تصحیح و تحقیقى به غایت استوار ویکدست ( از جهت اصول و روشها ) داشته باشد تا ان شاء الله بهصورتى هر چه مفیدتر و آبرومندتر به دست تشنگان معارف برسد .
همچنین مناسب است که هر شماره از این دفتر به یکى از محدثانبزرگ شیعه اهدا شود تا با نشر هر دفتر ، یاد و نام دانشمندى کهعمر خود را وقف احیاى کلمات معصومان نموده ، زنده شود .
تنظیم فهرستهاى فنى در آخر هر دفتر براى دستیابى آسانتر بهمطالب نیز ضرورى به نظر مى رسد .
حرکتبه سمت موضوعى نمودن هر یک از این دفاتر ، مثلا درموضوعاتى چون : اربعینیات ، شروح احادیث ، رجال ، درایه ، اجازات و و اختصاص دادن کل یک دفتر به یکى از موضوعات مذکور ،پیشنهاد قابل توجه دیگرى است. همچنین مى توان پیشنهاد کرد کهرساله هاى فارسى از رساله هاى عربى جدا شوند به شکلى که یکمجموعه فقط به زبان عربى و مجموعه دیگر به فارسى منتشر شود .
بدیهى است که در این مجموعه ، همچون دیگر کارهاى بشرى ،ایرادات و غفلتهایى به نظر محققان خواهد رسید. بدیهى استتکمیل و ارتقاى کیفیت این حرکت علمى و دینى با دعاى خیر وراهنمایى و همیارى دانایان و دانشیان و توفیق پروردگار ، ممکنخواهد بود. اللهم وفقنا لما تحب و ترضى !
تبلیغات
