بازخوانی اندیشه سیاسی شهید صدر
آرشیو
چکیده
متن
(سید محمد باقر صدر که مغز متفکراسلامی بود... امید بود که اسلام از او بهره برداری زیاد کند و من امیدوارم که کتابهای این مرد بزرگ مورد مطالعه مسلمین قرار بگیرد)(1)
شهید صدر در بیست و پنجم ذی القعده سال 1353ه.ق (1934م) درشهر کاظمین متولد شد. پدرش سید حیدر صدر از دانشمندان بزرگ شیعه عراق و اهل علم و تقوی و مادرش دختر عبدالحسین الیاسین ازمردان برجسته علمی و مذهبی عراق، و بانویی متقی و پاک سیرت بود.صدر در سه سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی برادر بزرگترخود آیت ا... سید اسماعیل صدر و دایی خود پرورش یافت.(2) وی دردوران کودکی در مدرسه ابتدایی (منتدی النشر) آموزش می دید ونشانه های تیزهوشی و نبوغ بی نظیرش در این مدرسه گزارش شده است. او در سن دوازده سالگی (1365ه.ق) به همراه برادرش سیداسماعیل صدر برای گذراندن دوره عالی حوزه به نجف اشرف هجرت کرد و در درس های مرحوم آیت ا... خویی و دایی خود آیت ا...شیخ محمد رضا ال یاسین شرکت می کرد. صدر در ایام تحصیلات خوددر حدود شانزده ساعت در روز مطالعه و تحقیق می کرد. وی در سن هفده سالگی به درجه اجتهاد رسید. او فلسفه را از شیخ صدرا بادکوبه ای آموخت مرحوم صدرا بادکوبه ای استاد مسلم فلسفه اسلامی بود و اسفارملاصدرا را به خوبی تجزیه و تحلیل می کرد. اما از ترس متحجران مخالف فلسفه از تدریس علنی فلسفه اجتناب می نود، صدر فلسفه را به صورت خصوصی و استدلالی در نزد آن مرحوم آموخت و خود در مدتی کوتاه استاد فلسفه شد. وی در سن بیست و پنج سالگی تدریس خود را دردرس عالی حوزوی برای دانش پژوهان حوزوی آغاز کرد و بتدریج درحوزه نجف از عالی ترین کرسی تدریس برخوردار گردید. صدر با یکی ازدختران عموی خود که خواهر سید موسی صدر رییس اسبق مجلس اعلای شیعیان لبنان بود ازدواج کرد و دارای شش فرزند شد. علاوه برمجاهدت های صدر و مبارزات بی امان او مقام مرجعیت صدر نیز برای حکومت بعثی ها خطری بزرگ محسوب می شد و بتدریج زمینه های نگران کننده برای رژیم صدام به وجود آورد. این عوامل منجر شد که یاران و نزدیکان صدر را از طریق دستگیری، شکنجه، زندان و اعدام ازبین ببرند و در نتیجه با موضع گیری ها صدر که حالت انقلابی پیدامی کرد در سال های 1391ه.ق، 1396ه.ق، 1398ه.ق و 1399ه.ق بازداشت و زندانی شد. و سرانجام با تعطیل کردن درس خارج خود وشروع درس جدید تفسیر موضوعی قرآن با هدف ایجاد اندیشه های انقلابی و بیدار سازی مردم که چهارده جلسه بیشتر طول نکشید منجربه محاصره کامل منزل ایشان و زندانی کردن او در منزل و قطع رابطه مردم با وی صورت گرفت که در حدود نه ماه طول کشید و سرانجام در 19جمادی الاول ( 1400 ه.ق - 16 فروردین ماه 1359 ه.ش) به دستورصدام ایشان را دستگیر کرده و به بغداد بردند و پس از شکنجه در روز 22جمادی الاول 1400 ه.ق، او را به همراه خواهرش بنت الهدی به شهادت رساندند.(3)
هستی شناسی سید محمد باقر صدر
از نگاه سید محمد باقر صدر هستی شناسی به میزان قابل توجهی باسیاست و تحولات مربوط به آن قابل تفسیر است. در واقع هر اندازه تفسیر فلسفی ما از هستی و حیات و زندگانی روشن باشد رهیافت های سیاسی - اجتماعی ما نیز به همان میزان کارگشا می باشد. وی معتقداست هر حکمی که مورد نظام های سیاسی و اجتماعی بشر داده می شودبستگی به مقدار موفقیت تفسیر فلسفی آن نظام در تصویر حیات ودریافت آن دارد.(4) بر اساس همین نگرش سید محمد باقر صدر دربحث هستی شناسی به تعقیب شناسایی بیشتر خالق، اوصاف او وشناخت کامل تر جایگاه انسان در هستی و غایات آفرینش اوست به دیگر سخن، جهان نگری سید محمد باقر صدر به دنبال جستجوی این است که پدیده های طبیعی را در پرتو ربط و نسبت آنها با انسان و خدامعرفی کند.
و از مهم ترین پایه های بحث سید محمد باقر صدر در هستی شناسی می توان به مسئله جهان غیب و شهادت اشاره کرد. منظور او از جهان غیب در مباحث هستی شناسی بخشی از جهان شناختی است که ازحیطه حواس بشر خارج است و با درک حسی متعارف قابل درک نیست.در واقع همه واقعیت های هستی و موجود خارج از وجود انسان، محسوس نیستند. البته این برداشت صدر او را در مقابل مکاتبی قرار می دهد که وجود واقعیت های غیر مادی و نامحسوس را انکار می کند. این تفکیک غیب از شهادت نزد صدر به این معنی است که هستی در عالم طبیعت محدود نمی گردد، بلکه جهان محسوسات تنها یکی از عوالم هستی است. از نگاه صدر هر چند میان عالم غیب و شهادت تفاوت های اساسی وجود دارد ولی رابطه ناگسستنی و عمیقی میان آن دو برقرار است و هرچه در عالم شهادت است ریشه ای در عالم غیب دارد. در این بینش صدر نه تنها خداوند خالق جهان و قوانین و سنن حاکم بر هستی است بلکه مهمتر از آن مدبر هستی نیز اوست و به زبان فلسفی جهان نه تنهادر حدوث خود نیازمند خداست بلکه در بقای خویش نیز وابسته و نیازمنداوست، یعنی نه تنها آفریننده و ایجاد کننده موجودات خداست بلکه بر پادارنده و تدبیر کننده آنها نیز هست.(5) شاید بتوان گفت یکی دیگر ازنگرش های منطقی صدر در هستی شناسی در خصوص سازگاری جهان نگری او با فطرت درونی انسان است، او معتقد است اسلام بافطرت درونی انسان و استعدادها و نیازها و خواسته های او سازگار است ودر بر دارنده اصول مشترک بین همه انسان هاست.(6) بنابراین ایده هستی بر مدار حق می گردد و اصل حق مداری جهان هستی وهدف مندی آفرینش با توجه به گستره و ژرفای معنای (حق) حقانیت خلقت هستی معنا می یابد و در چهره های مختلف رخ می نمایاند. یکی از تجلیات این حقیقت آن است که جهان بر پایه قوانین و سنن الهی استوار شده و انتظام یافته به تعبیر دیگر تقدیر الهی بر آن تعلق گرفته که هستی بر سامان ویژه ای انتظام یابد و پدیده هایش در مرزهای خاصی عمل کنند. بنابراین انسان ها به اصل هدف مندی عالم و عبث نبودن آفرینش آن، نقش مهمی در حیات انسان و زندگی سیاسی ایفا می کنند.
چنین انسانی هرگز فضایی برای اندیشه های پوچ انگارانه نمی گشاید وبر این باور استوار می ماند که در طرز تلقی فلسفی از هستی نوعی جهان نگری به وجود خواهد آمد که اسلام قدرت و توانایی برای هدایت ورهبری بشریت و جهت دادن به زندگی انسان ها را دارد.(7) وی در اولین اثر علمی خود به این مطلب اشاره کرده است که اسلام نیرومندترین مکتب است برای به دوش کشیدن بار مسئولیت رهبری اعتقادی وجهت دادن امت اسلامی به سوی عالی ترین هدف ها و الگوها وبرتری بخشیدن است بر همه ملت های زمین.(8)
از آثار مترتب بر بحث هستی شناسی صدر این نکات قابل اقتباس می باشد:
الف - خداوند دارای حکمت و عدل محض است.
ب - صفات و افعالش نیز عدل محض است.
ج - نظام هستی نظام اکمل و احسن است و هیچگونه کژتابی وکاستی ندارد.
د - در اجتماع نیز به نفی حاکمیت غیر خدا می پردازد.
ه - عدالت سیاسی - اجتماعی و تحقق آن در اجتماع بشری لازم است.(9)
انسان شناسی سید محمد باقر صدر
از دیدگاه سید محمد باقر صدر انسان دارای سرشتی با قابلیت دوبعدی البته نه به تعبیر فلسفه ثنویت که سرشت دوگانه را مطرح می کرد.صدر در توضیح قابلیت های انسان جنبه های مختلف را بیان می کند و ازبخش مادی تعبیر به صلصال (گل خشک) و طین لازب (گل چسبنده) وحماء مسنون (گل رنگ شده) نموده و این تعابیر بیانگر جنبه مادی وحیوانی انسان است و جنبه ملکوتی را ناظر به ناطق بودن، معنویت وع قلانیت دانسته است و معتقد است انسان با ابعاد مختلف و سخت مرتبطو به هم پیوسته شکل گرفته است. در بینش صدر عامل مهم، طبیعت درونی انسان است و نقش حب ذات (خود دوستی) را در رفع نیازمندی های انسان تعیین کننده دانسته است. وی معتقد است که تاریخ انسان گواهی می دهد که غریزه خود دوستی (حب ذات)، غریزه ای اصیل است. اگر حب ذات در سرشت بشر نبود، انگیزه ای برای رفع نیازهاوجود نداشت. حال اینکه پیش از تکوین جوامع این رفع نیاز وجود داشته و همین مسئله تشکیل و تکوین جوامع را به دنبال داشته تا در پرتو آن،انسان بتواند بقاء خویش را تأمین نماید.(10)
از نظر صدر بعد معنوی مطالباتی دارد که از لابلای پیچ و خم هایی که در این جسم و محیط اجتماع وجود دارد به وسیله اختیار و انتخابگری راه را به سوی آینده تاریک یا روشن می گشاید. پس انسان در سرشت خودنه تاریک و نه روشن بلکه هر دو ساخته خودش است و نتیجه انتخابگری انسان، اصالت دارد. صدر در تحلیل خود از انسان توجه خودرا به محتوای باطنی (عامل اصلی طبیعت درونی انسان) معطوف می دارد یعنی نقش فکر و اراده که این دو سازنده و تشکیل دهنده حرکت تاریخ و جامعه هستند و در این خصوص اظهار می دارد که وجود ذهنی ازیک سو نشان دهنده جنبه فکری است یعنی ناحیه ای که تصور هدف رادربر دارد. و از سوی دیگر نشان دهنده اراده است و با بهم آمیختن فکر واراده، قدرت سازندگی آینده و نیروی حرکت آفرینی فعالیت تاریخی برصفحه اجتماعی تحقق میابد.(11)
با این توصیف می توان گفت سازنده حرکت تاریخ، محتوای باطنی انسان یعنی فکر و اراده است. صدر، انسان با این وصف را مدنی بالطبع واجتماعی می داند و چون انسان اجتماعی است قانون می خواهد ودستاوردهای نبوت قانون است (12) البته از نظر صدر این انسان مدنی بالطبع (اجتماعی) در هنگام تصمیم گیری بر سر چند راهه های زندگی به ویژه آنجا که پیچیدگی های زندگی اجتماعی - سیاسی باعث می شود که حق و باطل چنان به هم بیامیزند که در تمییز آن ها ازیکدیگر خردمند ترین انسان ها دچار حیرت و سرگردانی می شوند. تنهاراه نجات بخش انسان را داشتن راهنمای ایمان به اصولی مشخص وروشن به همراه فکر و اراده می داند.(13)
بعد از ذکر این اوصاف صدر نکته مهم را محتوای باطنی و درونی انسان با تمام تحولات سیاسی - اجتماعی می بیند(14) از نظر صدرشرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زاییده دست انسان است. وی درتفسیر آیه یازدهم سوره هود این موضوع را مطرح می کند. این آیه می گوید که تفسیر اوضاع و شئون اجتماعی هر قومی روبنای آن قوم است. تغییر بنیادی و زیر بنا، تغییری است که در خود قوم پدید آمده باشدو هر متغییر دیگر از این تغییر بنیادی سرچشمه گرفته است. بدیهی است منظور از تغییردر (ما بانفسهم) تغییر در درون توده های ملت است بطوری که محتوای باطنی جامعه به عنوان یک ملت و قوم عوض شود.(15)
معرفت شناسی سید محمد باقر صدر
محمد باقر صدر را باید در گروه فلاسفه سیاسی که مجموعه تفکر وآثارشان می تواند نظامند و سیستمی باشد، قرار داد. اما وجود موانع وشرایط خاص مانند دیکتاتوری رژیم عراق و شهادت صدر در سن 47سالگی باعث شد که فرصت انجام و دسته بندی اندیشه سیاسی را ازدست بدهد.
در این تحقیق سعی شده است که معرفت شناسی او بر اساس مبانی واصول فکری او باز سازی شود. بطور کلی معرفت شناختی صدر بر دواصل استوار است یکی اینکه عقل استدلالی به تنها یی برای اثبات حقیقت کافی نیست بلکه باید آمیخته ای با معارف دیگر نیز باشد.(16)دیگر آنکه معرفت شناسی صدر از نوع ارتباطی و تطبیقی است یعنی اینکه فلسفه استدلالی را با دیگر فلسفه ها آشتی داده و سپس آن ها را باوحی مرتبط کرده و با عقاید شیعه تطبیق داده است (17) اما بر خلاف برخی اندیشمندان که تمام توانایی های فکری خود را وقف ایجادهماهنگی و سازگاری میان فلسفه و علوم تجربی کرده اند، صدر شناخت را تنها در یک وسیله محدود و منحصر نکرده است بلکه اعتبار و حجیت را فراتر از شناخت تک ساختی دانسته است و ابتنا و اتکا بر معرفت شناختی حکمت متعالیه دارد و معیار کشف واقع را با چهار منبع موردشناسایی قرار داده است. به دیگر سخن، معرفت شناسی در خطوط کلی حکمت متعالیه ترسیم می شود و منابع و ابزار معرفتی او یعنی تعقل وتفکر (اصالت عقل) بر اساس منبع عقل و تجربه و مشاهده (اصالت تجربه) بر اساس منبع طبیعت و تاریخ و نیزکشف و شهود (اصالت عرفان) بر اساس منبع دل و شریعت و کتاب (اصالت وحی) بر اساس منبع سنت و کتاب الهی به صورت جمع سالم به کار گرفته که همه این اضلاع به هم مرتبط یک مربع می باشند، نه اینکه خطوط موازی و هرکدام جای خود را مستقل داشته باشند، از نظر صدر مانند ملاصدرا تمام این ابزارها دارای اعتبار هستند و هیچ یک دیگری را نقض نمی کند اماقلمرو و کارایی هر یک با دیگری متفاوت است. برای مثال تجربه واصالت تجربی به تنهایی نمی تواند معرفت مبتنی بر یقین ایجاد کند وهمچنین به ناتوانی منطق تجربی در تبیین مسائل ریاضی اشاره می کند و معتقد است که مسئله یقین در قضایای ریاضی بر اساس منطق تجربی به صورت معلق و بی تکلیف در می آید.(18) البته صدرمعرفت تجربی را مکمل معرفت عقلی می داند و معتقد است در این صورت معرفت دارای مراحل دوگانه می شود. مرحله ای که نتایج حس وتجربه را گردآوری می کند و مرحله ای که آن دستاوردها را از نظر عقل توجیه می نماید.(19)
در نزد صدر یقینی ترین معرفت نوع (وحیانی) است. معرفتی که عقل نیز آن را تائید می کند همانطور که معرفت وحیانی معرفت عقلی وعرفانی را می پذ یرد. در معرفت شناسی صدر انسان بر اساس آگاهی مسئولیت پذیر شده است نه صرفٹ بر اساس امکانات و معتقد است انسان باید از عمق وجودش مسئولیت حیاطی خود را بشناسد و به آن آگاه شود تا بتواند به واسطه انجام آن مسئولیت، سعادت جاودانگی خود راتامین کند(20) بطور مختصر می توان گفت - چون چهارچوب ساختاری فلسفه سیاسی کلاسیک مسلمانان تا کنون بر اساس منطق صوری که هستی شناسی مدخل آن به شمار می رفت - صدر بر آن بود که به کمک روش حکمت متعالیه در جستجوی بحث های مسئله ادراکات ومعرفت باشد. او سعی کرد که از سازمان دهی ریاضی وار و مسئله استقراءبرای این مطلب استفاده کند. چراکه صدر معتقد بود منطق صوری صرفامتکفل بیان روابط موضوعی معلومات و مدرکات است. براساس این رهیافت صدر معتقد بود در صورتی که شیوه منطق صدرایی و مکتب معرفتی او اگر پذیرفته شود. معرفت شناختی جدید می تواند راه گشای حوزه فلسفه سیاسی اسلام باشد.
در مجموع در تبیین معرفت شناختی صدر می توان گفت :
صدر نظریه معرفت شناختی تقریبا جدیدی را طراحی می کند. از نظرمبانی، صدر با فلسفه سیاسی غرب (لیبرالیستی و مارکسیستی) اختلاف نظر داشت و از سوی دیگر صدر در معرفت شناسی خود بر اصل تطبیقی و ارتباطی که بحث آن گذشت بطورآگاهانه وارد حوزه ساختار شناسی معرفت و ادراکات شده است که در واقع به نوعی در فلسفه سیاسی اسلام که صرفا به مباحث هستی شناسی می پرداخت، تنوع ایجاد کرده است.
دیدگاه صدر در مورد (فلسفه تاریخ) یا سنن تاریخ
در بحث فلسفه تاریخ صدر سعی کرده است به سوالات زیر پاسخ دهد:
-1 آیا قوانین بخصوصی در مسیر تاریخ و در حرکت و تکامل تاریخ بشری حاکم است ؟
2 - کدام قوانین تاریخ بشر را می سازند؟
3 - آیا انسان در کل تاریخ نقشی دارد؟
از آنجا که قرآن کتاب هدایت وبرای ایجاد تفییر مطلوب در انسان است، این تغییر و تحول ایجاب می کند دارای دو جنبه باشد. جنبه اول به محتوای عمل تغییر مربوط است یعنی جنبه فرا بشری دارد که به احکام،برنامه ها و قانون های لازم باز می گردد. این جنبه از کار تغییر و تحول،جنبه الهی دارد و نشان دهنده قوانین خدایی است. اما جنبه دوم یعنی جنبه بشری، اعمالی که با نیروهای عقیدتی، و درگیری های اجتماعی،سیاسی و نظامی برخورد کرده است وقتی عمل تغییر را از این زاویه ها درنظر بگیریم. در این صورت یک کار انسانی می گردد(21) سپس این کارتغییر و تحول که پیامبران انجام داده اند و جنبه بشری دارد به دو وجه تقسیم می شود: از نظر ارتباطش با شریعت، وحی و مصدر وحی، عملی است فوق تاریخ و ربانی است ؛ ولی وجه دیگرش از این نظر که یک کوشش انسانی است. در مقابل کوشش های انسان های دیگر از این جهت آن را یک عمل تاریخی می خوانیم که ظوابط تاریخ بر آن جاری است و قوانینی که خدا برای تنظیم پدیده های جهان در این میدان به نام میدان تاریخی آورده است بر آن حاکم است. از این رو معتقدیم که وقتی قرآن ما از زاویه مردم سخن می راند جنبه دوم عمل تغییر رابررسی می کند، سخن از بشر مطرح کرده شده است نه از رسالت آسمانی،برای مثال در این آیات، قرآن با مردم به عنوان خود مردم سخن می گوید: (تلک الایام نداولها بین الناس) ما این روزها شکست وپیروزی را به نوبت بین مردم قرار می دهیم. یا در سوره آل عمران آیه 140 می فرماید (ان یمسسکم قرح فقد مس القوم) اگر بر شمامسلمانان جراحتی وارد شود بر دشمنانتان نیز وارد آید و این روزهاشکست و پیروزی را ما بین مردم به نوبت قرار می دهیم.
صدر از این گونه آیات این نتیجه را می گیرد که منظور این است : گمان نکنید که یاری و پیروزی یک حق مسلم الهی است که خدا آن رامخصوص شما قرار داده است. پیروزی یک حق طبیعی است و بایدبرای بوجود آوردنش شرایط را مساعد کرد. این سننی را که مطرح می کندغیر از سنن و ضوابط شخصی در مورد افراد است که صرفا در خصوص شخصیت آنان می باشد. مثل سوره های حجر آیه 4-5، مومنون آیه 43،آل عمران آیه 137، انعام 34، و سرانجام در سوره بقره آیه 214 می گوید:مردم از پیامبر و مومنان تقاضا می کنند پس یاری خدا کی به ما می رسد.
صدر می فرماید: خداوند به این گونه افراد حمله می کند که چراامیدوارید برای شما استثنا یی در سنن تاریخ وجود داشته باشد، آیا طمع دارند قانون های تاریخ در مورد آن ها تخلف کند؟(22)
بعد از این توضیح مختصر صدر که مشخص کرد جنبه دوم عمل تفسیر مد نظر قرآن است، اهمیت کشف سنن تاریخی از نظر قرآن رامطرح می کند:
لزوم استقراء روی حوادث تاریخی ؛ یعنی دقت و تامل و تدبر کنید تا ازطریق استقراء نرامیس طبیعت و سنن جهان، حقایقی در زمینه علم تاریخ و سنن تاریخی بر شما روشن گردد. سید محمد باقر صدر این سخن را مستند کرده است با آیات }سوره محمد 10، یوسف 109، حج 45 و 46،ق {36-37و بطور کلی اظهار می دارد که اطلاع بر سنن تاریخ است که می تواند انسان را مشمول یاری خداوند گرداند و اشاره می کند به سوره سبا 34-35 (ما در هیچ سرزمینی پیامبر نفرستادیم مگر آسایش طلبان آن ها گفتند ما به فرستادگان شما کافریم، آن ها می گفتند ما چون در این دنیا، اموال و فرزندانی بیشتر از شما داریم، در آخرت هم عذابی به ما نخواهد رسید. سید محمد باقر صدر این مطلب را که در طول تاریخ بین پیامبران با مسرفان و مترفان در همه ملت ها و جوامع رابطه ای متضاد برقرار بوده ؛ نشان دهنده یکی از سنت های تاریخ می داند.(23)
تقسیم بندی سنت های تاریخ از نظر صدر
سنت های تاریخ روابطی کورکورانه نیست، وصفی ثابت و غیر قابل تخلف دارد. عمومیت و کلیت این قوانین، سنن تاریخ را جنبه علمی می بخشد؛ زیرا قوانین علمی مهمترین امتیازش این است که فراگیراست و کلیت دارد و قابل تخلف نیست.
حقیقتی که قرآن روی آن تأکید دارد، خدایی بودن این سنت ها است.سنن تاریخی ربانی است ؛ یعنی مربوط به خداست (سنه ا...) است و به تعبیر دیگر (کلمات ا...) است ؛ یعنی هر قانونی از قوانین تاریخ (کلمه ا...) است، یک قاعده الهی است. این برای پرورش اندیشه وابستگی انسان به خداست ؛ یعنی حتی وقتی انسان می خواهد از طبیعت برخوردارشود به (کلمه ا...) وابسته است.
به عبارت دیگر موقعی می تواند ازنظم کامل جهان در میدان های مختلف قوانین و سنت های حاکم بر طبیعت برخوردار باشد که از خدافاصله نگیرد. زیرا خداوند قدرتش را از خلال همین سنت ها اعمال می کند این سنت ها و قوانین (اراده ا...)اند و حکمت و تدبیر او را در عالم تجسم می بخشند(24) ممکن است گفته شود که رابطه غیبی و الهی علم تاریخ باعث می شود که تاریخ از بررسی ها و تحلیل های علمی خارج شود. در صورتی که قرآن حادثه تاریخی را رنگ غیبی به آن نمی بخشد تا آن را از روابط دیگرش قطع کند و مستقیما به خدای مربوطمی سازد. قرآن رابطه با خدا را به جای رابطه علت و معلول نمی نهد بلکه سنت تاریخی را به خدا مربوط می سازد. به این معنی که شکل روابط وپیوندها را به خدا نسبت می دهد. قرآن وجود روابطی بین حوادث تاریخی این عالم را پذیرفته، ولی می گوید این روابط بین حوادث تاریخی تعبیری از حکمت خدا و حسن تدبیر و تقدیر او در ساختمان جهان و در جولانگاه حوادث تاریخی است. بنابر این وقتی قرآن می خواهد سنت های تاریخی را پوشش الهی دهد، نمی خواهد تاریخ راتنها به تفسیر الهی اش توجیه کند بلکه می خواهد روی این حقیقت تاکید کند که این سنت ها خارج از قوانین الهی نیست.
مسئله آزادی اراده و اختیار انسان
صدر ادعا می کند که سنت های تاریخی هرگز فراتر از دست انسان نیست و مساله انتخاب انسان در ترسیمی که قرآن نسبت به سنت های اسلامی دارد، نقش اساسی را ایفی می کند. وی سپس به آیه 11 سوره رعد،جن آیه 16، کهف آیه 59 اشاره می کند.
حدود و قلمرو سنت های تاریخی
این سنت ها در مسیر حوادث تاریخ جریان دارد ولی آیا مسیر حوادث تاریخ تا هر کجا گسترش یابد، میدان سنت های تاریخ است، یا دربخشی از این حوادث، سنت های تا ریخی حکومت می کند؟
اما بستر و صحنه تاریخی عبارت است از صحنه های که این حوادث ووقایع را در بر دارد؛ وقایعی که مورد توجه و اهتمام مورخان است.
سوال بهتر این است که آیا همه حوادث و وقایع محکوم سنت های تاریخی هستند؟ صحیح این است که بخش معینی از این حوادث ووقایع در حیطه سنن تاریخ قرار دارد و به جای آن قوانین فیزیک، شیمی و فیزیولوژیکی یا قوانین دیگر در زمینه های مختلف عالم بر آن ها حاکم است. پس در هر صحنه ای سنت های تاریخی حکومت نمی کند؛ اما درکدام صحنه ها حکومت دارد؟ ایشان اشاره به نوعی پیوند و رابطه درپدیده ها در میدان تاریخ می کند و می گوید (رابطه و پیوند، در پاره ای ازپدیده ها در میدان تاریخ وجود دارد پیوندی است به سوی هدف حرکت وفعالیت را به خاطر رسیدن به مقصودی تنظیم می کند و به تعبیر ازفلاسفه علاوه بر علت فاعلی، علت غایی نیزدارد. این گونه پیوندها درهمه جا نیست به عبارت دیگر این امتیاز عبارت است از نقش علت غایی در عمل، این حقیقت که عمل به آینده گرایش دارد. در عین حال باید دانست هر عملی که هدف و غایت دارد نیز عمل تاریخی نیست و نمی توان گفت سنت های تاریخی در آن جریان دارد. بلکه بعدسومی وجود دارد. باید برای تاریخی شدن عملی بعد سوم در نظر گرفته شود). بنابراین بعد اول علت فاعلی و دوم علت غایی و سوم که برای ورود به منطقه سنن تاریخی لازم است. علت مادی است که شرطی است تا کار جنبه اجتماعی داشته باشد(25) جامعه علت مادی عملی راتشکیل می دهد. یعنی زمینه عمل را فراهم می کند. برای این خصوصیت اجتماعی ماعمل را عمل تاریخی می شناسیم و لازم می دانیم عمل تاریخی برای جامعه صورت گرفته باشد هر چند فردحضور دارد. ولی به لحاظ موجی که ایجاد می کند عمل اجتماعی می شودبنابراین عمل تاریخی که سنت های تاریخ بر آن حاکم است. عملی است که دارای بارارتباط باهدف باشد و در عین حال زمینه گسترده تر ازحدود فردی داشته باشد موجی ایجاد می کند که جامعه علت مادی اش راتشکیل می دهد و به این ترتیب عمل اجتماعی می شود.(26)
صورت بندی سنن تاریخی (فلسفه تاریخ)
1. صورت بندی شرطی
در شکل و قیافه قضیه شرطیه ظاهر می گردد. و بین دو پدیده یا دومجموعه از پدیده ها، در میدان تاریخ ارتباط برقرار می شود (این ارتباطرابطه شرط و جزا را سخت به هم متکی می سازد) سنن تاریخی شرطی برای مثال مانند سوره رعد آیه 11، سوره جن آیه 16، اسراء آیه 16. درمجموع این قوانین خدمت بزرگی به انسان در زندگی معمولیش می کنندو نقش موثری را در انسان سازی دارند.
2. صورت بندی قطعی
صورت دوم از صورت های سنن تاریخی در قرآن شکل قضیه فعلیه قطعی و تحقق یافته دارد و به صورت منجز؛ یعنی بدون حالت منتظره عرضه می شود. مثل خورشید در فلان روز خواهد گرفت انسان در این موارد نمی تواند به هیچ وجه شرایط و اوضاع و احوال این قضیه را تغییردهد، زیرا صورت قضیه شرطی نیست یک قضیه قطعی است که بالفعل تحقق یافته است.
3. صورت بندی غیرقطعی ؛( قابل انعطاف)
این نوع سنن به شدت مورد اهتمام قرآن قرار گرفته است سنتهائی است که به گونه ای، کشش ها و گرایش های طبیعی حرکت تاریخ انسان را تشکیل می دهد نه به صورت یک قانون قطعی غیر قابل تخلف معلوم است گرایش ها با قانون فرق دارد. توضیح اینکه قانون علمی برطبق تصور عادی عبارت است از سنتی که از جانب انسان شکست بردارنیست، زیرا انسان نمی تواند سنت های طبیعی را نقض کند و از زیر باراطاعتش بیرون رود. این گرایش قابل انعطاف است می توان با آنها به مخالفت و مبارزه برخاست هر چند حرکت مخالف باعث می شود مبارزه کننده را براساس سنت های تاریخ به تدریج بکوبد و خرد کند پس پارهای قابل مبارزه هستند، ولی گرایش هائی وجود دارد که برای مدتی کوتاه قابل مبارزه هست و آنگاه مبارزه کننده با سنت های تاریخی را،خورد می کند. این از خصوصیات گرایش ها و کشش های اصیل انسان درحرکت تاریخ است.(27)
نقش انسان در حرکت تاریخ
انسان یا محتوای درونی انسان، بنیاد حرکت تاریخ را می سازد. حرکت تاریخ یک حرکت هدفدار است تنها تحت تاثیر قانون علیت نیست که وابسته به علتش و به گذشته اش باشد بلکه به هدفش نیز مربوطمی باشد. چون حرکت هدفدار است علت غایی دارد و آینده نگرست.درواقع فکر و اراده انسان تشکیل دهنده ضمیر انساناند، محتوای باطنی انسان در این دو رکن اساسی دیده می شود بنابراین محتوای درونی انسان سازنده حرکت تاریخ است.
ساختمان جامعه در سطح روبنا با همه پیوندها، سازمان ها، اندیشه ها وخصوصیاتش روی زیربنای محتوای باطنی انسان قرار دارد. بعد نتیجه می گیرد رابطه تابع و متبوع یا علت و معلول است که قرآن معتقد است عمل تغییر در ظاهر و باطن باید دوش به دوش هم پیش رود تا انسان بتواند باطن خود را یعنی روان اندیشه و اراده و امیال خود را بسازد، این زیربنای داخلی باید هماهنگ با ساختمان روبنای خارجیاش باشد.(28)
جامعه و رابطه فرد و اجتماع از نظر صدر
ایشان ابتدا به کنش و واکنشهای انسانها می پردازد و رفتارها را به سه شکل مطرح می کند:
1. عمل طبیعی که علت فاعلی تعیین کننده اصلی است (تک بعدی)
2. عمل فردی که علاوه بر علت فاعلی، علت غایی نیز دارد. چون ازاراده سر می زند دارای هدف بخصوصی است (دو بعدی است).
3. عمل اجتماعی که دارای علت فاعلی و هم علت غایی و هدفدار است و نیز علت مادی یا علت تاثیری که سه بعدی است) پس عملی که بعدسوم را پیدا کند عمل اجتماعی می گردد، سپس اشاره می کند به این مطلب که در بحث جامعه ما یک وجود داریم با دو شان و دو چهره یک شانیت و چهره فردی و دیگری شانیت و چهره اجتماعی که با استفاده ازنظریه ملاصدرا در بحث نفس انسان (29) این موضوع را مطرح می کند.همین چهره دوم (امت یا جامعه) را می سازد. پس در اینجا ما دو وجودمستقل بنام (فرد و جامعه) نداریم که بخواهیم توجیه کنیم که کدامیک اصالت دارند فرد یا جامعه بلکه یک وجود داریم با دو چهره یکی چهره فردی و دیگر اجتماعی که در سرتاسر حیات بشری در جریان است و ازآن تعبیر به نظریه (المثل الاعلی) کرده است.
در ادامه می گوید آیه (ان... لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم)مقصود از تغییر (به انفسهم)، تعبیر به (محتوای درونی خود قوم)می کند زیرا تغییر یک فرد یا دو فرد یا سه فرد مشکل اساسی (تغییر مابالقوم) را حل نمی کند.(30)
آنچه مهم است چهره اجتماعی است، پس یک وجود با دو شانیت رامی پذیرد. از نظر صدر درست است که جامعه از افراد تشکیل می شود ودارای وجدان و اراده و خواست مستقل افراد است که بر افراد اعمال می کند ولی استقلال نسبی افراد محفوظ است. بنابراین فرد می تواندجامعه خودش را عوض کند و نیز فرد می تواند علیرغم مسیر و جریان جامعه در جهت خلاف آن حرکت کند. این همان مسئله ای است که انسان در مقابل جبر جامعه هم آزادی و استقلالش در یک حد زیادی محفوظ است.
ویژگی و عناصر جامعه از نظر صدر
1. جامعه کامل براساس مبانی فکری آرمانی و عقیدتی خاصی است.
2. جامعه دارای تولد خاصی است که با شانیت امتی (اجتماعی) به وجود می آید و دارای حیات است.
3. جامعه دارای حرکت و پویایی است.
4. سنن الهی بر جامعه و حرکت آن یعنی تاریخ حکومت دارد.
5. این سنن حوزه بسیار گسترده و هماهنگ با آزادی و اختیار انسان دارد.
6. جامعه دارای اجل یا مرگ (حیا ت اجتماعی) یعنی مرگ چهره امتی افراد جوامع.
7. جامعه دارای احضار جمعی تا روابط ناحق به حق برگردد تعبیر به روزتغابن شده است.
8. هر جامعه ای دارای کارنامه عمل مخصوصی است.
سید محمدباقر صدر عناصر جامعه را براساس آیه خلافت توضیح وتبیین می نماید.
1. انسان
2. طبیعت
3. پیوند یا استخلاف
سید محمدباقر صدر در مورد نظام اجتماعی ارزشی پنج ویژگی برمی شمرد و سپس می گوید اسلام یک نظام اجتماعی کامل است.ویژگیهای ارزشی نظام اجتماعی را در مقاله مدرسه الاسلامیه و فلسفتنانام می برد:
1 - تفسیر صحیح و واقعگرایانه از حیات و هستی بشر می دهد تا راه صحیح شناخت ارائه شود.
2 - نظام اجتماعی با غرایز و عواطف بشری هماهنگ و سازگارمی باشد.
3 - نظام اجتماعی به دنبال تغییر بینش بشر می باشد نه به دنبال تغییر سرشت.
4 - نظام اجتماعی صالح و شایسته توجه به معیارهای اخلاقی ومعنوی یکی از ارکان اساسی آنرا تشکیل می دهد.
5 - میان انگیزه های فطری و ارزشی با مصالح اجتماعی وعمومی رابطه ای هماهنگ و موزون برقرار می سازد.
سپس سید محمدباقر صدر اظهار می دارد (اسلام به عنوان یک نظام کامل اجتماعی تمام این ویژگیها را دارد.(31)
نظریه خلافت عمومی انسانی
از نظر سید محمدباقر صدر حاکمیت قبل از هر چیز یک (حق طبیعی) است که ناشی از علاقه ذاتی مالک نسبت به مملوک که این همان حاکمیت حقیقی خداوند است و حاکمیت انسان همان حقی است که افراد انسانی بر مبنای آن می توانند سرنوشت جمعی خود را اداره نمایند، و این حق اولا ناشی از حق حاکمیت الهی است که تحت عنوان استخلاف و استئمام به انسان واگذار شده است و ثانیا اعتباری، نسبی ومحدود است (32) و سپس در ادامه بحث خود در مورد حاکمیت انسان اظهار می دارد: حاکمیت انسانی در زمین (دوران وحدت اولیه) به صورت خلافت انسان و استخلاف بود.
در مرحله دوم حاکمیت پیامبران (دوران تفرقه و اختلاف انسانها)مطرح می گردد در این دوره خلافت انسان و نظارت به دلیل عصمت پیامبران این دو خط با هم انطباق می یابند و در مرحله بعدی حاکمیت ائمه اطهار(ع) و در مرحله چهارم در عصر غیبت مجددا (خلافت انسان)تحقق می یابد و افراد انسانی به اداره سرنوشت خود و جامعه خودمی پردازند، ولی چون یک بعد حاکمیت دینی است ضرورت نظارت وگواهی (مراجع عام) در کنار حاکمیت انسان، همراه آن مطرح می گردد وسرانجام مرحله پنجم تحقق مجدد حاکمیت امام معصوم (ع) است که دراین مرحله در واقع دو خط خلافت و گواهی مجددا یکی می شوند.(33)
خلافت عمومی
سید محمدباقر صدر از این حاکمیت با ولایت اعطایی خداوند به بشربه صورت جعل تکوینی نام می برد، و به طور کلی خلافت عمومی انسان را دارای دو وجه می داند:
الف. وجه الهی که استخلاف (خلافت انسان) یا استئمام (امامت دادن)که همان عرضه یا جعل تکوینی و فطری است.
ب. وجه انسانی که استئمان یا (امانت عمومی) که همان پذیرش بشراست که ذاتی اوست. سپس در جمع بندی این دو وجه می گوید.
پس جعل و عرضه خلافت عمومی بر بشر جنبه تکوینی دارد نه اکتسابی یا تشریعی و چون انسان ذاتا زمینه و شرایط لازم را برای تحقق این حاکمیت داشته تکوینا و فطرتا به صورت طبیعی و ذاتی مسئوولیت آنرا بر دوش گرفت. و بر این اساس خلافت عمومی انسان ازبعد بشری (امانتی عمومی) است.(34)
بررسی سه واژه (استخلاف، استئمام و استئمان) از نظر صدر
استخلاف را به معنی جانشین کردن، به خلافت فراخواندن تعبیر کرده است که این به خلافت فراخواندن سه رابطه در آن وجود دارد:
الف. رابطه انسان با انسان (خود).
ب. انسان با دیگران (جامعه).
ج. انسان با طبیعت).
پس انسان در برابر هر سه موضوع مسئول و امانت داراست سرنوشت خویش، اجتماع و طبیعت سپس ایشان اظهار می دارند که ارکان استخلاف شامل : یک) خدا (مستخلف)؛ دو) انسان (مستخلف)؛ سه وچهار) مستخلف علیه ]اجتماع و طبیعت و آنچه خلافت بر آن صورت می گیرد ]وی بعد از عناصر چهارگانه استخلاف نقش انسان در برخورد بازندگیاش را نقش استخلاف می داند.(35)
از نظر صدر در بحث خلافت عمومی انسان ساختمان حیات اجتماعی بشر در صورتی که رکن اول آن یعنی (خدا) را برداریم دگرگون می شود.(36) در مورد واژه استئمام به معنی امامت دادن، امام گذاشتن که از نظر صدر خدا انسان را به مقام امامت در زمین مفتخر کرده است است، استئمام تعبیر دیگری از استخلاف یا خلافت انسان است. از بعدآسمانی و از ناحیه جاعل خلیفه استخلاف نیابت و جانشینی و از بعدزمینی و از ناحیه انسان استئمام و امامت و رهبری است یعنی انسان هم جانشین خدا در زمین و هم به عنوان امام و رهبری و حاکم. شایان ذکراست امام مفهوم تکوینی دارد نه تشریعی یعنی حال تکوینی و مبتنی برطبیعت خلقت انسان و ویژگی های فطری او یعنی عقل و آزادی می باشدو لذا معنایی عام دارد نه خاص.
استئمان : عرضه امانت یا واگذاردن امانت و امین قرار دادن. امانت یک پذیرش تکوینی است. و در واقع یک سنت الهی است که تحقق یافته،این امانتی که انسان آنرا پذیرفته و زیر بارش رفته و وقتی طبق آیه 72سوره احزاب بر او عرضه شده... پذیرش تکوینی پدید آمد و درواقع معنای سنت تاریخی یافته است.(37)
وی سپس نتیجه می گیرد که استخلاف و امامت انسان در زمین یک امانت است و رابطه انسان با اجتماع رابطه امین با مورد امانت می باشد؛در واقع همان امانتی است که آسمان و کوه و زمین از پذیرش آن سر زد.
نظریه عمومی خلافت
از نظر صدر (استخلاف بر عهده خدا و استئمان بر عهده انسان است پس خلافت و امامت از ناحیه خدا عرضه می شود، ولی پذیرش آن ازسوی انسان در قالب امانت تحقق می یابد.(38)
از نظر صدر جعل و عرضه، یک سنت اجتماعی ـ سیاسی یا تاریخی است نه یک تشریع و قانونگذاری است.(39)
سید محمدباقر صدر سپس در مورد استخلاف این سوال را مطرح می کند که استخلاف عمومی برای شخص آدم (ع) یا نوع انسان است ؟در پاسخ می گوید: از احتجاج فرشته ها با خدا نشان می دهد اختصاصی به حضرت آدم (ع) نداشته فرشتگان به موضوعی مستمر و همیشگی اعتراض کردند، موضوعی که به عنوان یک سنت در تاریخ جهان درمی آید و همچنین در خصوص استخلاف نتیجه می گیرد امری است همگانی و عمومی است (و جنس انسان به صورت کلی در واقع تکوینی برای کمال انسان از جانب خداست و این حرف را مستند به نتیجه گیری از آیات 62 سوره نمل، 69 سوره اعراف و 165 سوره انعام می کند.
مبانی و اصول نظریه خلافت عمومی انسان
سید محمدباقر صدر ابتنا نظریه را بر فطرت بشری، عقل و خرد، آزادی و اختیار، اراده و عزم، اعتقاد به وحدانیت و شورا و مشورت قرارمی دهد.(40)
سرانجام در نتیجه گیری کلی از نظریه خلافت انسان این مطالب رابیان می کنند:
الف. خداگونه شدن و هدف نامحدود(41)
ب. روند تکامل انسان تا رسیدن به الی الله یعنی (ایده مطلق)(42)
ج. ایجاد اجتماع سیاسی، دولت و تشکیل حکومت (43)
د. آزادی انسان و عدم سلطه جویی (44)
ه. عمومیت و همگانی است یعنی به هیچ فرد و طبقه خاصی تعلق ندارد.(45)
و. برابری و مساوات در خلافت یعنی مردم صاحب حق و عهده دارحمل این امانت هستند و همگی در برابر قانون برابرند.(46)
ز. در بعد سیاسی خلافت سه جنبه بوجود می آید:
یکم. ولایت - رهبری در جامعه.
دوم. امانتداری و تحقق مسئوولیت.
سوم. نظارت، گواهی شهادت و مشارکت در جامعه (47) که هر سه ناشی از عقل و آزادی انسان است.
نتیجه بحث
در بحث هستی شناسی شهید صدر در جستجوی این مطلب بود که پدیده های طبیعی را در پرتو ربط و نسبت آنها با انسان و خدا معرفی کند.در این بینش نه تنها خداوند خالق جهان، قوانین و سنن حاکم بر هستی است بلکه مهمتر از آن مدبر هستی نیز اوست و از این زاویه به تعقیب شناسایی بیشتر خالق،اوصاف او و شناخت کامل تر جایگاه انسان درهستی و غایات آفرینش اوست. و در بحث انسان شناسی توجه وافری به تعامل بین حب ذات و خود دوستی انسان و بعد معنوی انسان دارد ومعتقد است راه و سرشت نیک و بی راهه در اجتماع و سیاست هر دو برساخته انسان است و نقش فکر و اراده را تعیین کننده در حیات سیاسی انسانها می داند. در بحث معرفت شناسی صدر در تلاش است تا بوسیله بازسازی منطق صدرایی و تغییر در حوزه ساختار شناسی معرفت وادراکات در واقع به نوعی در فلسفه سیاسی اسلام که صرفابه مباحث هستی شناسی می پرداخت، تنوع ایجادکند. در بحث صورت بندی سنن تاریخی ضمن برشمردن سنن تاریخی به شرطی، قطعی و غیرقطعی معتقد است نوع سوم مورد اهتمام قران قرارگرفته است و نقش انسان درسازندگی حرکت تاریخ رانشان می دهد. سرانجام در نظریه خلافت عمومی انسان رانماینده خدا در روی زمین با ویژگی های خاص می داند.
پی نوشت ها:
1. امام خمینی، صحیفه نور، ج 14، ص 177.
2. سید کاظم حسینی حایری، زندگی و افکار شهید صدر، تهران :وزرارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375، ص 56.
3. محمد حسین جمشیدی، اندیشه سیاسی شهید رابع، تهران : دفترمطالعات سیاسی و بین المللی، 1377، ص 43
4. محمد باقرصدر، فلسفتنا، قم، مجمع علمی للشهید صدر، 1408ه،ص 28.
5. همان، ص 29.
6. محمدباقرصدر، رسالتنا، تهران : نشر توحید، 1407ه، صص 73.71
7. همان، صص 82ـ81
8.همان، ص 18.
9. همان، ص 20.
10.فلسفتنا، پیشین، ص 4.
11. صدر، المدرسه القرانیه، بیروت :دارلتعارف للمطبوعات، ص 138.
12. صدر، اقتصادنا، بیروت :دارلتعارف للمطبوعات، 1399ه.ق،ص 337.
13. المدرسه القرانیه، پیشین، ص 67.
14. فلسفتنا، پیشین، ص 28.
15. ر.ک.المدرسه القرانیه، پیشین، صص 140ـ139
16. ر.ک.رسالتنا، پیشین، صص 46ـ41
17. ر.ک.صدر، اثبات خدا باروش علمی و فلسفی، ترجمه عابدی،تهران : روزبه، 1362، صص 66ـ64.
18. صدر، تیوری شناخت و جهان بینی در فلسفه ما، ترجمه حسینی،تهران : بدر، 1362، ص 24.
19. اثبات خدابا روش علمی، پیشین، ض 20.
20. صدر، خلافه الانسان وشهاده الانبیا، تهران جهاد البنا، 1399ه،صص 13ـ10.
21. صدر، تفسیر موضوعی سنت های تاریخ در قرآن، پیشین، ص 46.
22. همان، ص 131.
23. همان، ص 139.
24. همان، ص 141.
25. همان، ص 155.
26. همان، ص 159.
27. همان، ص 195.
28. همان، ص 172.
29. فصلنامه قبسات، سال 78 ـ 1377، شماره 10 و 11، صص 50ـ60.
30. المدرسه القرانیه، پیشین، صص 141 ـ 142.
31. فلسفتنا، پیشین، ص 11.
32. خلافه الانسان و شهاده الانبیاء، پیشین، صص 50 ـ 53.
33. محمدباقر صدر، الاسلام یقود الحیاه، تهران : وزارت ارشاداسلامی، بیتا، ص 170.
34. همان، ص 134.
35. المدرسه القرانیه، پیشین، ص 129.
36. همان، ص 130.
37. همان، ص 133.
38. همان، ص 132.
39. همان، ص 135.
40. خلافه الانسان و شهاده الانبیاء، پیشین، ص 54.
41. همان، صص 17 ـ 18.
42. المدرسه القرانیه، ص 179.
43. تفسیر موضوعی قرآن، پیشین، ص 229.
44. خلافه الانسان، پیشین، صص 10 ـ 12.
45. محمدباقر صدر، صوره عن اقتصاد، المجتمع الاسلامی، تهران :جهاد النباء، 1399 ه. ق، ص 15.
46. محمدباقر صدر، لمحه فقهیه عن مشروع دستور الجمهوریه الاسلامیه فی ایران، تهران : جهاد النباء، 1399، ص 14.
47. خلافه الانسان، پیشین، صص 9 ـ 10.
شهید صدر در بیست و پنجم ذی القعده سال 1353ه.ق (1934م) درشهر کاظمین متولد شد. پدرش سید حیدر صدر از دانشمندان بزرگ شیعه عراق و اهل علم و تقوی و مادرش دختر عبدالحسین الیاسین ازمردان برجسته علمی و مذهبی عراق، و بانویی متقی و پاک سیرت بود.صدر در سه سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی برادر بزرگترخود آیت ا... سید اسماعیل صدر و دایی خود پرورش یافت.(2) وی دردوران کودکی در مدرسه ابتدایی (منتدی النشر) آموزش می دید ونشانه های تیزهوشی و نبوغ بی نظیرش در این مدرسه گزارش شده است. او در سن دوازده سالگی (1365ه.ق) به همراه برادرش سیداسماعیل صدر برای گذراندن دوره عالی حوزه به نجف اشرف هجرت کرد و در درس های مرحوم آیت ا... خویی و دایی خود آیت ا...شیخ محمد رضا ال یاسین شرکت می کرد. صدر در ایام تحصیلات خوددر حدود شانزده ساعت در روز مطالعه و تحقیق می کرد. وی در سن هفده سالگی به درجه اجتهاد رسید. او فلسفه را از شیخ صدرا بادکوبه ای آموخت مرحوم صدرا بادکوبه ای استاد مسلم فلسفه اسلامی بود و اسفارملاصدرا را به خوبی تجزیه و تحلیل می کرد. اما از ترس متحجران مخالف فلسفه از تدریس علنی فلسفه اجتناب می نود، صدر فلسفه را به صورت خصوصی و استدلالی در نزد آن مرحوم آموخت و خود در مدتی کوتاه استاد فلسفه شد. وی در سن بیست و پنج سالگی تدریس خود را دردرس عالی حوزوی برای دانش پژوهان حوزوی آغاز کرد و بتدریج درحوزه نجف از عالی ترین کرسی تدریس برخوردار گردید. صدر با یکی ازدختران عموی خود که خواهر سید موسی صدر رییس اسبق مجلس اعلای شیعیان لبنان بود ازدواج کرد و دارای شش فرزند شد. علاوه برمجاهدت های صدر و مبارزات بی امان او مقام مرجعیت صدر نیز برای حکومت بعثی ها خطری بزرگ محسوب می شد و بتدریج زمینه های نگران کننده برای رژیم صدام به وجود آورد. این عوامل منجر شد که یاران و نزدیکان صدر را از طریق دستگیری، شکنجه، زندان و اعدام ازبین ببرند و در نتیجه با موضع گیری ها صدر که حالت انقلابی پیدامی کرد در سال های 1391ه.ق، 1396ه.ق، 1398ه.ق و 1399ه.ق بازداشت و زندانی شد. و سرانجام با تعطیل کردن درس خارج خود وشروع درس جدید تفسیر موضوعی قرآن با هدف ایجاد اندیشه های انقلابی و بیدار سازی مردم که چهارده جلسه بیشتر طول نکشید منجربه محاصره کامل منزل ایشان و زندانی کردن او در منزل و قطع رابطه مردم با وی صورت گرفت که در حدود نه ماه طول کشید و سرانجام در 19جمادی الاول ( 1400 ه.ق - 16 فروردین ماه 1359 ه.ش) به دستورصدام ایشان را دستگیر کرده و به بغداد بردند و پس از شکنجه در روز 22جمادی الاول 1400 ه.ق، او را به همراه خواهرش بنت الهدی به شهادت رساندند.(3)
هستی شناسی سید محمد باقر صدر
از نگاه سید محمد باقر صدر هستی شناسی به میزان قابل توجهی باسیاست و تحولات مربوط به آن قابل تفسیر است. در واقع هر اندازه تفسیر فلسفی ما از هستی و حیات و زندگانی روشن باشد رهیافت های سیاسی - اجتماعی ما نیز به همان میزان کارگشا می باشد. وی معتقداست هر حکمی که مورد نظام های سیاسی و اجتماعی بشر داده می شودبستگی به مقدار موفقیت تفسیر فلسفی آن نظام در تصویر حیات ودریافت آن دارد.(4) بر اساس همین نگرش سید محمد باقر صدر دربحث هستی شناسی به تعقیب شناسایی بیشتر خالق، اوصاف او وشناخت کامل تر جایگاه انسان در هستی و غایات آفرینش اوست به دیگر سخن، جهان نگری سید محمد باقر صدر به دنبال جستجوی این است که پدیده های طبیعی را در پرتو ربط و نسبت آنها با انسان و خدامعرفی کند.
و از مهم ترین پایه های بحث سید محمد باقر صدر در هستی شناسی می توان به مسئله جهان غیب و شهادت اشاره کرد. منظور او از جهان غیب در مباحث هستی شناسی بخشی از جهان شناختی است که ازحیطه حواس بشر خارج است و با درک حسی متعارف قابل درک نیست.در واقع همه واقعیت های هستی و موجود خارج از وجود انسان، محسوس نیستند. البته این برداشت صدر او را در مقابل مکاتبی قرار می دهد که وجود واقعیت های غیر مادی و نامحسوس را انکار می کند. این تفکیک غیب از شهادت نزد صدر به این معنی است که هستی در عالم طبیعت محدود نمی گردد، بلکه جهان محسوسات تنها یکی از عوالم هستی است. از نگاه صدر هر چند میان عالم غیب و شهادت تفاوت های اساسی وجود دارد ولی رابطه ناگسستنی و عمیقی میان آن دو برقرار است و هرچه در عالم شهادت است ریشه ای در عالم غیب دارد. در این بینش صدر نه تنها خداوند خالق جهان و قوانین و سنن حاکم بر هستی است بلکه مهمتر از آن مدبر هستی نیز اوست و به زبان فلسفی جهان نه تنهادر حدوث خود نیازمند خداست بلکه در بقای خویش نیز وابسته و نیازمنداوست، یعنی نه تنها آفریننده و ایجاد کننده موجودات خداست بلکه بر پادارنده و تدبیر کننده آنها نیز هست.(5) شاید بتوان گفت یکی دیگر ازنگرش های منطقی صدر در هستی شناسی در خصوص سازگاری جهان نگری او با فطرت درونی انسان است، او معتقد است اسلام بافطرت درونی انسان و استعدادها و نیازها و خواسته های او سازگار است ودر بر دارنده اصول مشترک بین همه انسان هاست.(6) بنابراین ایده هستی بر مدار حق می گردد و اصل حق مداری جهان هستی وهدف مندی آفرینش با توجه به گستره و ژرفای معنای (حق) حقانیت خلقت هستی معنا می یابد و در چهره های مختلف رخ می نمایاند. یکی از تجلیات این حقیقت آن است که جهان بر پایه قوانین و سنن الهی استوار شده و انتظام یافته به تعبیر دیگر تقدیر الهی بر آن تعلق گرفته که هستی بر سامان ویژه ای انتظام یابد و پدیده هایش در مرزهای خاصی عمل کنند. بنابراین انسان ها به اصل هدف مندی عالم و عبث نبودن آفرینش آن، نقش مهمی در حیات انسان و زندگی سیاسی ایفا می کنند.
چنین انسانی هرگز فضایی برای اندیشه های پوچ انگارانه نمی گشاید وبر این باور استوار می ماند که در طرز تلقی فلسفی از هستی نوعی جهان نگری به وجود خواهد آمد که اسلام قدرت و توانایی برای هدایت ورهبری بشریت و جهت دادن به زندگی انسان ها را دارد.(7) وی در اولین اثر علمی خود به این مطلب اشاره کرده است که اسلام نیرومندترین مکتب است برای به دوش کشیدن بار مسئولیت رهبری اعتقادی وجهت دادن امت اسلامی به سوی عالی ترین هدف ها و الگوها وبرتری بخشیدن است بر همه ملت های زمین.(8)
از آثار مترتب بر بحث هستی شناسی صدر این نکات قابل اقتباس می باشد:
الف - خداوند دارای حکمت و عدل محض است.
ب - صفات و افعالش نیز عدل محض است.
ج - نظام هستی نظام اکمل و احسن است و هیچگونه کژتابی وکاستی ندارد.
د - در اجتماع نیز به نفی حاکمیت غیر خدا می پردازد.
ه - عدالت سیاسی - اجتماعی و تحقق آن در اجتماع بشری لازم است.(9)
انسان شناسی سید محمد باقر صدر
از دیدگاه سید محمد باقر صدر انسان دارای سرشتی با قابلیت دوبعدی البته نه به تعبیر فلسفه ثنویت که سرشت دوگانه را مطرح می کرد.صدر در توضیح قابلیت های انسان جنبه های مختلف را بیان می کند و ازبخش مادی تعبیر به صلصال (گل خشک) و طین لازب (گل چسبنده) وحماء مسنون (گل رنگ شده) نموده و این تعابیر بیانگر جنبه مادی وحیوانی انسان است و جنبه ملکوتی را ناظر به ناطق بودن، معنویت وع قلانیت دانسته است و معتقد است انسان با ابعاد مختلف و سخت مرتبطو به هم پیوسته شکل گرفته است. در بینش صدر عامل مهم، طبیعت درونی انسان است و نقش حب ذات (خود دوستی) را در رفع نیازمندی های انسان تعیین کننده دانسته است. وی معتقد است که تاریخ انسان گواهی می دهد که غریزه خود دوستی (حب ذات)، غریزه ای اصیل است. اگر حب ذات در سرشت بشر نبود، انگیزه ای برای رفع نیازهاوجود نداشت. حال اینکه پیش از تکوین جوامع این رفع نیاز وجود داشته و همین مسئله تشکیل و تکوین جوامع را به دنبال داشته تا در پرتو آن،انسان بتواند بقاء خویش را تأمین نماید.(10)
از نظر صدر بعد معنوی مطالباتی دارد که از لابلای پیچ و خم هایی که در این جسم و محیط اجتماع وجود دارد به وسیله اختیار و انتخابگری راه را به سوی آینده تاریک یا روشن می گشاید. پس انسان در سرشت خودنه تاریک و نه روشن بلکه هر دو ساخته خودش است و نتیجه انتخابگری انسان، اصالت دارد. صدر در تحلیل خود از انسان توجه خودرا به محتوای باطنی (عامل اصلی طبیعت درونی انسان) معطوف می دارد یعنی نقش فکر و اراده که این دو سازنده و تشکیل دهنده حرکت تاریخ و جامعه هستند و در این خصوص اظهار می دارد که وجود ذهنی ازیک سو نشان دهنده جنبه فکری است یعنی ناحیه ای که تصور هدف رادربر دارد. و از سوی دیگر نشان دهنده اراده است و با بهم آمیختن فکر واراده، قدرت سازندگی آینده و نیروی حرکت آفرینی فعالیت تاریخی برصفحه اجتماعی تحقق میابد.(11)
با این توصیف می توان گفت سازنده حرکت تاریخ، محتوای باطنی انسان یعنی فکر و اراده است. صدر، انسان با این وصف را مدنی بالطبع واجتماعی می داند و چون انسان اجتماعی است قانون می خواهد ودستاوردهای نبوت قانون است (12) البته از نظر صدر این انسان مدنی بالطبع (اجتماعی) در هنگام تصمیم گیری بر سر چند راهه های زندگی به ویژه آنجا که پیچیدگی های زندگی اجتماعی - سیاسی باعث می شود که حق و باطل چنان به هم بیامیزند که در تمییز آن ها ازیکدیگر خردمند ترین انسان ها دچار حیرت و سرگردانی می شوند. تنهاراه نجات بخش انسان را داشتن راهنمای ایمان به اصولی مشخص وروشن به همراه فکر و اراده می داند.(13)
بعد از ذکر این اوصاف صدر نکته مهم را محتوای باطنی و درونی انسان با تمام تحولات سیاسی - اجتماعی می بیند(14) از نظر صدرشرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زاییده دست انسان است. وی درتفسیر آیه یازدهم سوره هود این موضوع را مطرح می کند. این آیه می گوید که تفسیر اوضاع و شئون اجتماعی هر قومی روبنای آن قوم است. تغییر بنیادی و زیر بنا، تغییری است که در خود قوم پدید آمده باشدو هر متغییر دیگر از این تغییر بنیادی سرچشمه گرفته است. بدیهی است منظور از تغییردر (ما بانفسهم) تغییر در درون توده های ملت است بطوری که محتوای باطنی جامعه به عنوان یک ملت و قوم عوض شود.(15)
معرفت شناسی سید محمد باقر صدر
محمد باقر صدر را باید در گروه فلاسفه سیاسی که مجموعه تفکر وآثارشان می تواند نظامند و سیستمی باشد، قرار داد. اما وجود موانع وشرایط خاص مانند دیکتاتوری رژیم عراق و شهادت صدر در سن 47سالگی باعث شد که فرصت انجام و دسته بندی اندیشه سیاسی را ازدست بدهد.
در این تحقیق سعی شده است که معرفت شناسی او بر اساس مبانی واصول فکری او باز سازی شود. بطور کلی معرفت شناختی صدر بر دواصل استوار است یکی اینکه عقل استدلالی به تنها یی برای اثبات حقیقت کافی نیست بلکه باید آمیخته ای با معارف دیگر نیز باشد.(16)دیگر آنکه معرفت شناسی صدر از نوع ارتباطی و تطبیقی است یعنی اینکه فلسفه استدلالی را با دیگر فلسفه ها آشتی داده و سپس آن ها را باوحی مرتبط کرده و با عقاید شیعه تطبیق داده است (17) اما بر خلاف برخی اندیشمندان که تمام توانایی های فکری خود را وقف ایجادهماهنگی و سازگاری میان فلسفه و علوم تجربی کرده اند، صدر شناخت را تنها در یک وسیله محدود و منحصر نکرده است بلکه اعتبار و حجیت را فراتر از شناخت تک ساختی دانسته است و ابتنا و اتکا بر معرفت شناختی حکمت متعالیه دارد و معیار کشف واقع را با چهار منبع موردشناسایی قرار داده است. به دیگر سخن، معرفت شناسی در خطوط کلی حکمت متعالیه ترسیم می شود و منابع و ابزار معرفتی او یعنی تعقل وتفکر (اصالت عقل) بر اساس منبع عقل و تجربه و مشاهده (اصالت تجربه) بر اساس منبع طبیعت و تاریخ و نیزکشف و شهود (اصالت عرفان) بر اساس منبع دل و شریعت و کتاب (اصالت وحی) بر اساس منبع سنت و کتاب الهی به صورت جمع سالم به کار گرفته که همه این اضلاع به هم مرتبط یک مربع می باشند، نه اینکه خطوط موازی و هرکدام جای خود را مستقل داشته باشند، از نظر صدر مانند ملاصدرا تمام این ابزارها دارای اعتبار هستند و هیچ یک دیگری را نقض نمی کند اماقلمرو و کارایی هر یک با دیگری متفاوت است. برای مثال تجربه واصالت تجربی به تنهایی نمی تواند معرفت مبتنی بر یقین ایجاد کند وهمچنین به ناتوانی منطق تجربی در تبیین مسائل ریاضی اشاره می کند و معتقد است که مسئله یقین در قضایای ریاضی بر اساس منطق تجربی به صورت معلق و بی تکلیف در می آید.(18) البته صدرمعرفت تجربی را مکمل معرفت عقلی می داند و معتقد است در این صورت معرفت دارای مراحل دوگانه می شود. مرحله ای که نتایج حس وتجربه را گردآوری می کند و مرحله ای که آن دستاوردها را از نظر عقل توجیه می نماید.(19)
در نزد صدر یقینی ترین معرفت نوع (وحیانی) است. معرفتی که عقل نیز آن را تائید می کند همانطور که معرفت وحیانی معرفت عقلی وعرفانی را می پذ یرد. در معرفت شناسی صدر انسان بر اساس آگاهی مسئولیت پذیر شده است نه صرفٹ بر اساس امکانات و معتقد است انسان باید از عمق وجودش مسئولیت حیاطی خود را بشناسد و به آن آگاه شود تا بتواند به واسطه انجام آن مسئولیت، سعادت جاودانگی خود راتامین کند(20) بطور مختصر می توان گفت - چون چهارچوب ساختاری فلسفه سیاسی کلاسیک مسلمانان تا کنون بر اساس منطق صوری که هستی شناسی مدخل آن به شمار می رفت - صدر بر آن بود که به کمک روش حکمت متعالیه در جستجوی بحث های مسئله ادراکات ومعرفت باشد. او سعی کرد که از سازمان دهی ریاضی وار و مسئله استقراءبرای این مطلب استفاده کند. چراکه صدر معتقد بود منطق صوری صرفامتکفل بیان روابط موضوعی معلومات و مدرکات است. براساس این رهیافت صدر معتقد بود در صورتی که شیوه منطق صدرایی و مکتب معرفتی او اگر پذیرفته شود. معرفت شناختی جدید می تواند راه گشای حوزه فلسفه سیاسی اسلام باشد.
در مجموع در تبیین معرفت شناختی صدر می توان گفت :
صدر نظریه معرفت شناختی تقریبا جدیدی را طراحی می کند. از نظرمبانی، صدر با فلسفه سیاسی غرب (لیبرالیستی و مارکسیستی) اختلاف نظر داشت و از سوی دیگر صدر در معرفت شناسی خود بر اصل تطبیقی و ارتباطی که بحث آن گذشت بطورآگاهانه وارد حوزه ساختار شناسی معرفت و ادراکات شده است که در واقع به نوعی در فلسفه سیاسی اسلام که صرفا به مباحث هستی شناسی می پرداخت، تنوع ایجاد کرده است.
دیدگاه صدر در مورد (فلسفه تاریخ) یا سنن تاریخ
در بحث فلسفه تاریخ صدر سعی کرده است به سوالات زیر پاسخ دهد:
-1 آیا قوانین بخصوصی در مسیر تاریخ و در حرکت و تکامل تاریخ بشری حاکم است ؟
2 - کدام قوانین تاریخ بشر را می سازند؟
3 - آیا انسان در کل تاریخ نقشی دارد؟
از آنجا که قرآن کتاب هدایت وبرای ایجاد تفییر مطلوب در انسان است، این تغییر و تحول ایجاب می کند دارای دو جنبه باشد. جنبه اول به محتوای عمل تغییر مربوط است یعنی جنبه فرا بشری دارد که به احکام،برنامه ها و قانون های لازم باز می گردد. این جنبه از کار تغییر و تحول،جنبه الهی دارد و نشان دهنده قوانین خدایی است. اما جنبه دوم یعنی جنبه بشری، اعمالی که با نیروهای عقیدتی، و درگیری های اجتماعی،سیاسی و نظامی برخورد کرده است وقتی عمل تغییر را از این زاویه ها درنظر بگیریم. در این صورت یک کار انسانی می گردد(21) سپس این کارتغییر و تحول که پیامبران انجام داده اند و جنبه بشری دارد به دو وجه تقسیم می شود: از نظر ارتباطش با شریعت، وحی و مصدر وحی، عملی است فوق تاریخ و ربانی است ؛ ولی وجه دیگرش از این نظر که یک کوشش انسانی است. در مقابل کوشش های انسان های دیگر از این جهت آن را یک عمل تاریخی می خوانیم که ظوابط تاریخ بر آن جاری است و قوانینی که خدا برای تنظیم پدیده های جهان در این میدان به نام میدان تاریخی آورده است بر آن حاکم است. از این رو معتقدیم که وقتی قرآن ما از زاویه مردم سخن می راند جنبه دوم عمل تغییر رابررسی می کند، سخن از بشر مطرح کرده شده است نه از رسالت آسمانی،برای مثال در این آیات، قرآن با مردم به عنوان خود مردم سخن می گوید: (تلک الایام نداولها بین الناس) ما این روزها شکست وپیروزی را به نوبت بین مردم قرار می دهیم. یا در سوره آل عمران آیه 140 می فرماید (ان یمسسکم قرح فقد مس القوم) اگر بر شمامسلمانان جراحتی وارد شود بر دشمنانتان نیز وارد آید و این روزهاشکست و پیروزی را ما بین مردم به نوبت قرار می دهیم.
صدر از این گونه آیات این نتیجه را می گیرد که منظور این است : گمان نکنید که یاری و پیروزی یک حق مسلم الهی است که خدا آن رامخصوص شما قرار داده است. پیروزی یک حق طبیعی است و بایدبرای بوجود آوردنش شرایط را مساعد کرد. این سننی را که مطرح می کندغیر از سنن و ضوابط شخصی در مورد افراد است که صرفا در خصوص شخصیت آنان می باشد. مثل سوره های حجر آیه 4-5، مومنون آیه 43،آل عمران آیه 137، انعام 34، و سرانجام در سوره بقره آیه 214 می گوید:مردم از پیامبر و مومنان تقاضا می کنند پس یاری خدا کی به ما می رسد.
صدر می فرماید: خداوند به این گونه افراد حمله می کند که چراامیدوارید برای شما استثنا یی در سنن تاریخ وجود داشته باشد، آیا طمع دارند قانون های تاریخ در مورد آن ها تخلف کند؟(22)
بعد از این توضیح مختصر صدر که مشخص کرد جنبه دوم عمل تفسیر مد نظر قرآن است، اهمیت کشف سنن تاریخی از نظر قرآن رامطرح می کند:
لزوم استقراء روی حوادث تاریخی ؛ یعنی دقت و تامل و تدبر کنید تا ازطریق استقراء نرامیس طبیعت و سنن جهان، حقایقی در زمینه علم تاریخ و سنن تاریخی بر شما روشن گردد. سید محمد باقر صدر این سخن را مستند کرده است با آیات }سوره محمد 10، یوسف 109، حج 45 و 46،ق {36-37و بطور کلی اظهار می دارد که اطلاع بر سنن تاریخ است که می تواند انسان را مشمول یاری خداوند گرداند و اشاره می کند به سوره سبا 34-35 (ما در هیچ سرزمینی پیامبر نفرستادیم مگر آسایش طلبان آن ها گفتند ما به فرستادگان شما کافریم، آن ها می گفتند ما چون در این دنیا، اموال و فرزندانی بیشتر از شما داریم، در آخرت هم عذابی به ما نخواهد رسید. سید محمد باقر صدر این مطلب را که در طول تاریخ بین پیامبران با مسرفان و مترفان در همه ملت ها و جوامع رابطه ای متضاد برقرار بوده ؛ نشان دهنده یکی از سنت های تاریخ می داند.(23)
تقسیم بندی سنت های تاریخ از نظر صدر
سنت های تاریخ روابطی کورکورانه نیست، وصفی ثابت و غیر قابل تخلف دارد. عمومیت و کلیت این قوانین، سنن تاریخ را جنبه علمی می بخشد؛ زیرا قوانین علمی مهمترین امتیازش این است که فراگیراست و کلیت دارد و قابل تخلف نیست.
حقیقتی که قرآن روی آن تأکید دارد، خدایی بودن این سنت ها است.سنن تاریخی ربانی است ؛ یعنی مربوط به خداست (سنه ا...) است و به تعبیر دیگر (کلمات ا...) است ؛ یعنی هر قانونی از قوانین تاریخ (کلمه ا...) است، یک قاعده الهی است. این برای پرورش اندیشه وابستگی انسان به خداست ؛ یعنی حتی وقتی انسان می خواهد از طبیعت برخوردارشود به (کلمه ا...) وابسته است.
به عبارت دیگر موقعی می تواند ازنظم کامل جهان در میدان های مختلف قوانین و سنت های حاکم بر طبیعت برخوردار باشد که از خدافاصله نگیرد. زیرا خداوند قدرتش را از خلال همین سنت ها اعمال می کند این سنت ها و قوانین (اراده ا...)اند و حکمت و تدبیر او را در عالم تجسم می بخشند(24) ممکن است گفته شود که رابطه غیبی و الهی علم تاریخ باعث می شود که تاریخ از بررسی ها و تحلیل های علمی خارج شود. در صورتی که قرآن حادثه تاریخی را رنگ غیبی به آن نمی بخشد تا آن را از روابط دیگرش قطع کند و مستقیما به خدای مربوطمی سازد. قرآن رابطه با خدا را به جای رابطه علت و معلول نمی نهد بلکه سنت تاریخی را به خدا مربوط می سازد. به این معنی که شکل روابط وپیوندها را به خدا نسبت می دهد. قرآن وجود روابطی بین حوادث تاریخی این عالم را پذیرفته، ولی می گوید این روابط بین حوادث تاریخی تعبیری از حکمت خدا و حسن تدبیر و تقدیر او در ساختمان جهان و در جولانگاه حوادث تاریخی است. بنابر این وقتی قرآن می خواهد سنت های تاریخی را پوشش الهی دهد، نمی خواهد تاریخ راتنها به تفسیر الهی اش توجیه کند بلکه می خواهد روی این حقیقت تاکید کند که این سنت ها خارج از قوانین الهی نیست.
مسئله آزادی اراده و اختیار انسان
صدر ادعا می کند که سنت های تاریخی هرگز فراتر از دست انسان نیست و مساله انتخاب انسان در ترسیمی که قرآن نسبت به سنت های اسلامی دارد، نقش اساسی را ایفی می کند. وی سپس به آیه 11 سوره رعد،جن آیه 16، کهف آیه 59 اشاره می کند.
حدود و قلمرو سنت های تاریخی
این سنت ها در مسیر حوادث تاریخ جریان دارد ولی آیا مسیر حوادث تاریخ تا هر کجا گسترش یابد، میدان سنت های تاریخ است، یا دربخشی از این حوادث، سنت های تا ریخی حکومت می کند؟
اما بستر و صحنه تاریخی عبارت است از صحنه های که این حوادث ووقایع را در بر دارد؛ وقایعی که مورد توجه و اهتمام مورخان است.
سوال بهتر این است که آیا همه حوادث و وقایع محکوم سنت های تاریخی هستند؟ صحیح این است که بخش معینی از این حوادث ووقایع در حیطه سنن تاریخ قرار دارد و به جای آن قوانین فیزیک، شیمی و فیزیولوژیکی یا قوانین دیگر در زمینه های مختلف عالم بر آن ها حاکم است. پس در هر صحنه ای سنت های تاریخی حکومت نمی کند؛ اما درکدام صحنه ها حکومت دارد؟ ایشان اشاره به نوعی پیوند و رابطه درپدیده ها در میدان تاریخ می کند و می گوید (رابطه و پیوند، در پاره ای ازپدیده ها در میدان تاریخ وجود دارد پیوندی است به سوی هدف حرکت وفعالیت را به خاطر رسیدن به مقصودی تنظیم می کند و به تعبیر ازفلاسفه علاوه بر علت فاعلی، علت غایی نیزدارد. این گونه پیوندها درهمه جا نیست به عبارت دیگر این امتیاز عبارت است از نقش علت غایی در عمل، این حقیقت که عمل به آینده گرایش دارد. در عین حال باید دانست هر عملی که هدف و غایت دارد نیز عمل تاریخی نیست و نمی توان گفت سنت های تاریخی در آن جریان دارد. بلکه بعدسومی وجود دارد. باید برای تاریخی شدن عملی بعد سوم در نظر گرفته شود). بنابراین بعد اول علت فاعلی و دوم علت غایی و سوم که برای ورود به منطقه سنن تاریخی لازم است. علت مادی است که شرطی است تا کار جنبه اجتماعی داشته باشد(25) جامعه علت مادی عملی راتشکیل می دهد. یعنی زمینه عمل را فراهم می کند. برای این خصوصیت اجتماعی ماعمل را عمل تاریخی می شناسیم و لازم می دانیم عمل تاریخی برای جامعه صورت گرفته باشد هر چند فردحضور دارد. ولی به لحاظ موجی که ایجاد می کند عمل اجتماعی می شودبنابراین عمل تاریخی که سنت های تاریخ بر آن حاکم است. عملی است که دارای بارارتباط باهدف باشد و در عین حال زمینه گسترده تر ازحدود فردی داشته باشد موجی ایجاد می کند که جامعه علت مادی اش راتشکیل می دهد و به این ترتیب عمل اجتماعی می شود.(26)
صورت بندی سنن تاریخی (فلسفه تاریخ)
1. صورت بندی شرطی
در شکل و قیافه قضیه شرطیه ظاهر می گردد. و بین دو پدیده یا دومجموعه از پدیده ها، در میدان تاریخ ارتباط برقرار می شود (این ارتباطرابطه شرط و جزا را سخت به هم متکی می سازد) سنن تاریخی شرطی برای مثال مانند سوره رعد آیه 11، سوره جن آیه 16، اسراء آیه 16. درمجموع این قوانین خدمت بزرگی به انسان در زندگی معمولیش می کنندو نقش موثری را در انسان سازی دارند.
2. صورت بندی قطعی
صورت دوم از صورت های سنن تاریخی در قرآن شکل قضیه فعلیه قطعی و تحقق یافته دارد و به صورت منجز؛ یعنی بدون حالت منتظره عرضه می شود. مثل خورشید در فلان روز خواهد گرفت انسان در این موارد نمی تواند به هیچ وجه شرایط و اوضاع و احوال این قضیه را تغییردهد، زیرا صورت قضیه شرطی نیست یک قضیه قطعی است که بالفعل تحقق یافته است.
3. صورت بندی غیرقطعی ؛( قابل انعطاف)
این نوع سنن به شدت مورد اهتمام قرآن قرار گرفته است سنتهائی است که به گونه ای، کشش ها و گرایش های طبیعی حرکت تاریخ انسان را تشکیل می دهد نه به صورت یک قانون قطعی غیر قابل تخلف معلوم است گرایش ها با قانون فرق دارد. توضیح اینکه قانون علمی برطبق تصور عادی عبارت است از سنتی که از جانب انسان شکست بردارنیست، زیرا انسان نمی تواند سنت های طبیعی را نقض کند و از زیر باراطاعتش بیرون رود. این گرایش قابل انعطاف است می توان با آنها به مخالفت و مبارزه برخاست هر چند حرکت مخالف باعث می شود مبارزه کننده را براساس سنت های تاریخ به تدریج بکوبد و خرد کند پس پارهای قابل مبارزه هستند، ولی گرایش هائی وجود دارد که برای مدتی کوتاه قابل مبارزه هست و آنگاه مبارزه کننده با سنت های تاریخی را،خورد می کند. این از خصوصیات گرایش ها و کشش های اصیل انسان درحرکت تاریخ است.(27)
نقش انسان در حرکت تاریخ
انسان یا محتوای درونی انسان، بنیاد حرکت تاریخ را می سازد. حرکت تاریخ یک حرکت هدفدار است تنها تحت تاثیر قانون علیت نیست که وابسته به علتش و به گذشته اش باشد بلکه به هدفش نیز مربوطمی باشد. چون حرکت هدفدار است علت غایی دارد و آینده نگرست.درواقع فکر و اراده انسان تشکیل دهنده ضمیر انساناند، محتوای باطنی انسان در این دو رکن اساسی دیده می شود بنابراین محتوای درونی انسان سازنده حرکت تاریخ است.
ساختمان جامعه در سطح روبنا با همه پیوندها، سازمان ها، اندیشه ها وخصوصیاتش روی زیربنای محتوای باطنی انسان قرار دارد. بعد نتیجه می گیرد رابطه تابع و متبوع یا علت و معلول است که قرآن معتقد است عمل تغییر در ظاهر و باطن باید دوش به دوش هم پیش رود تا انسان بتواند باطن خود را یعنی روان اندیشه و اراده و امیال خود را بسازد، این زیربنای داخلی باید هماهنگ با ساختمان روبنای خارجیاش باشد.(28)
جامعه و رابطه فرد و اجتماع از نظر صدر
ایشان ابتدا به کنش و واکنشهای انسانها می پردازد و رفتارها را به سه شکل مطرح می کند:
1. عمل طبیعی که علت فاعلی تعیین کننده اصلی است (تک بعدی)
2. عمل فردی که علاوه بر علت فاعلی، علت غایی نیز دارد. چون ازاراده سر می زند دارای هدف بخصوصی است (دو بعدی است).
3. عمل اجتماعی که دارای علت فاعلی و هم علت غایی و هدفدار است و نیز علت مادی یا علت تاثیری که سه بعدی است) پس عملی که بعدسوم را پیدا کند عمل اجتماعی می گردد، سپس اشاره می کند به این مطلب که در بحث جامعه ما یک وجود داریم با دو شان و دو چهره یک شانیت و چهره فردی و دیگری شانیت و چهره اجتماعی که با استفاده ازنظریه ملاصدرا در بحث نفس انسان (29) این موضوع را مطرح می کند.همین چهره دوم (امت یا جامعه) را می سازد. پس در اینجا ما دو وجودمستقل بنام (فرد و جامعه) نداریم که بخواهیم توجیه کنیم که کدامیک اصالت دارند فرد یا جامعه بلکه یک وجود داریم با دو چهره یکی چهره فردی و دیگر اجتماعی که در سرتاسر حیات بشری در جریان است و ازآن تعبیر به نظریه (المثل الاعلی) کرده است.
در ادامه می گوید آیه (ان... لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم)مقصود از تغییر (به انفسهم)، تعبیر به (محتوای درونی خود قوم)می کند زیرا تغییر یک فرد یا دو فرد یا سه فرد مشکل اساسی (تغییر مابالقوم) را حل نمی کند.(30)
آنچه مهم است چهره اجتماعی است، پس یک وجود با دو شانیت رامی پذیرد. از نظر صدر درست است که جامعه از افراد تشکیل می شود ودارای وجدان و اراده و خواست مستقل افراد است که بر افراد اعمال می کند ولی استقلال نسبی افراد محفوظ است. بنابراین فرد می تواندجامعه خودش را عوض کند و نیز فرد می تواند علیرغم مسیر و جریان جامعه در جهت خلاف آن حرکت کند. این همان مسئله ای است که انسان در مقابل جبر جامعه هم آزادی و استقلالش در یک حد زیادی محفوظ است.
ویژگی و عناصر جامعه از نظر صدر
1. جامعه کامل براساس مبانی فکری آرمانی و عقیدتی خاصی است.
2. جامعه دارای تولد خاصی است که با شانیت امتی (اجتماعی) به وجود می آید و دارای حیات است.
3. جامعه دارای حرکت و پویایی است.
4. سنن الهی بر جامعه و حرکت آن یعنی تاریخ حکومت دارد.
5. این سنن حوزه بسیار گسترده و هماهنگ با آزادی و اختیار انسان دارد.
6. جامعه دارای اجل یا مرگ (حیا ت اجتماعی) یعنی مرگ چهره امتی افراد جوامع.
7. جامعه دارای احضار جمعی تا روابط ناحق به حق برگردد تعبیر به روزتغابن شده است.
8. هر جامعه ای دارای کارنامه عمل مخصوصی است.
سید محمدباقر صدر عناصر جامعه را براساس آیه خلافت توضیح وتبیین می نماید.
1. انسان
2. طبیعت
3. پیوند یا استخلاف
سید محمدباقر صدر در مورد نظام اجتماعی ارزشی پنج ویژگی برمی شمرد و سپس می گوید اسلام یک نظام اجتماعی کامل است.ویژگیهای ارزشی نظام اجتماعی را در مقاله مدرسه الاسلامیه و فلسفتنانام می برد:
1 - تفسیر صحیح و واقعگرایانه از حیات و هستی بشر می دهد تا راه صحیح شناخت ارائه شود.
2 - نظام اجتماعی با غرایز و عواطف بشری هماهنگ و سازگارمی باشد.
3 - نظام اجتماعی به دنبال تغییر بینش بشر می باشد نه به دنبال تغییر سرشت.
4 - نظام اجتماعی صالح و شایسته توجه به معیارهای اخلاقی ومعنوی یکی از ارکان اساسی آنرا تشکیل می دهد.
5 - میان انگیزه های فطری و ارزشی با مصالح اجتماعی وعمومی رابطه ای هماهنگ و موزون برقرار می سازد.
سپس سید محمدباقر صدر اظهار می دارد (اسلام به عنوان یک نظام کامل اجتماعی تمام این ویژگیها را دارد.(31)
نظریه خلافت عمومی انسانی
از نظر سید محمدباقر صدر حاکمیت قبل از هر چیز یک (حق طبیعی) است که ناشی از علاقه ذاتی مالک نسبت به مملوک که این همان حاکمیت حقیقی خداوند است و حاکمیت انسان همان حقی است که افراد انسانی بر مبنای آن می توانند سرنوشت جمعی خود را اداره نمایند، و این حق اولا ناشی از حق حاکمیت الهی است که تحت عنوان استخلاف و استئمام به انسان واگذار شده است و ثانیا اعتباری، نسبی ومحدود است (32) و سپس در ادامه بحث خود در مورد حاکمیت انسان اظهار می دارد: حاکمیت انسانی در زمین (دوران وحدت اولیه) به صورت خلافت انسان و استخلاف بود.
در مرحله دوم حاکمیت پیامبران (دوران تفرقه و اختلاف انسانها)مطرح می گردد در این دوره خلافت انسان و نظارت به دلیل عصمت پیامبران این دو خط با هم انطباق می یابند و در مرحله بعدی حاکمیت ائمه اطهار(ع) و در مرحله چهارم در عصر غیبت مجددا (خلافت انسان)تحقق می یابد و افراد انسانی به اداره سرنوشت خود و جامعه خودمی پردازند، ولی چون یک بعد حاکمیت دینی است ضرورت نظارت وگواهی (مراجع عام) در کنار حاکمیت انسان، همراه آن مطرح می گردد وسرانجام مرحله پنجم تحقق مجدد حاکمیت امام معصوم (ع) است که دراین مرحله در واقع دو خط خلافت و گواهی مجددا یکی می شوند.(33)
خلافت عمومی
سید محمدباقر صدر از این حاکمیت با ولایت اعطایی خداوند به بشربه صورت جعل تکوینی نام می برد، و به طور کلی خلافت عمومی انسان را دارای دو وجه می داند:
الف. وجه الهی که استخلاف (خلافت انسان) یا استئمام (امامت دادن)که همان عرضه یا جعل تکوینی و فطری است.
ب. وجه انسانی که استئمان یا (امانت عمومی) که همان پذیرش بشراست که ذاتی اوست. سپس در جمع بندی این دو وجه می گوید.
پس جعل و عرضه خلافت عمومی بر بشر جنبه تکوینی دارد نه اکتسابی یا تشریعی و چون انسان ذاتا زمینه و شرایط لازم را برای تحقق این حاکمیت داشته تکوینا و فطرتا به صورت طبیعی و ذاتی مسئوولیت آنرا بر دوش گرفت. و بر این اساس خلافت عمومی انسان ازبعد بشری (امانتی عمومی) است.(34)
بررسی سه واژه (استخلاف، استئمام و استئمان) از نظر صدر
استخلاف را به معنی جانشین کردن، به خلافت فراخواندن تعبیر کرده است که این به خلافت فراخواندن سه رابطه در آن وجود دارد:
الف. رابطه انسان با انسان (خود).
ب. انسان با دیگران (جامعه).
ج. انسان با طبیعت).
پس انسان در برابر هر سه موضوع مسئول و امانت داراست سرنوشت خویش، اجتماع و طبیعت سپس ایشان اظهار می دارند که ارکان استخلاف شامل : یک) خدا (مستخلف)؛ دو) انسان (مستخلف)؛ سه وچهار) مستخلف علیه ]اجتماع و طبیعت و آنچه خلافت بر آن صورت می گیرد ]وی بعد از عناصر چهارگانه استخلاف نقش انسان در برخورد بازندگیاش را نقش استخلاف می داند.(35)
از نظر صدر در بحث خلافت عمومی انسان ساختمان حیات اجتماعی بشر در صورتی که رکن اول آن یعنی (خدا) را برداریم دگرگون می شود.(36) در مورد واژه استئمام به معنی امامت دادن، امام گذاشتن که از نظر صدر خدا انسان را به مقام امامت در زمین مفتخر کرده است است، استئمام تعبیر دیگری از استخلاف یا خلافت انسان است. از بعدآسمانی و از ناحیه جاعل خلیفه استخلاف نیابت و جانشینی و از بعدزمینی و از ناحیه انسان استئمام و امامت و رهبری است یعنی انسان هم جانشین خدا در زمین و هم به عنوان امام و رهبری و حاکم. شایان ذکراست امام مفهوم تکوینی دارد نه تشریعی یعنی حال تکوینی و مبتنی برطبیعت خلقت انسان و ویژگی های فطری او یعنی عقل و آزادی می باشدو لذا معنایی عام دارد نه خاص.
استئمان : عرضه امانت یا واگذاردن امانت و امین قرار دادن. امانت یک پذیرش تکوینی است. و در واقع یک سنت الهی است که تحقق یافته،این امانتی که انسان آنرا پذیرفته و زیر بارش رفته و وقتی طبق آیه 72سوره احزاب بر او عرضه شده... پذیرش تکوینی پدید آمد و درواقع معنای سنت تاریخی یافته است.(37)
وی سپس نتیجه می گیرد که استخلاف و امامت انسان در زمین یک امانت است و رابطه انسان با اجتماع رابطه امین با مورد امانت می باشد؛در واقع همان امانتی است که آسمان و کوه و زمین از پذیرش آن سر زد.
نظریه عمومی خلافت
از نظر صدر (استخلاف بر عهده خدا و استئمان بر عهده انسان است پس خلافت و امامت از ناحیه خدا عرضه می شود، ولی پذیرش آن ازسوی انسان در قالب امانت تحقق می یابد.(38)
از نظر صدر جعل و عرضه، یک سنت اجتماعی ـ سیاسی یا تاریخی است نه یک تشریع و قانونگذاری است.(39)
سید محمدباقر صدر سپس در مورد استخلاف این سوال را مطرح می کند که استخلاف عمومی برای شخص آدم (ع) یا نوع انسان است ؟در پاسخ می گوید: از احتجاج فرشته ها با خدا نشان می دهد اختصاصی به حضرت آدم (ع) نداشته فرشتگان به موضوعی مستمر و همیشگی اعتراض کردند، موضوعی که به عنوان یک سنت در تاریخ جهان درمی آید و همچنین در خصوص استخلاف نتیجه می گیرد امری است همگانی و عمومی است (و جنس انسان به صورت کلی در واقع تکوینی برای کمال انسان از جانب خداست و این حرف را مستند به نتیجه گیری از آیات 62 سوره نمل، 69 سوره اعراف و 165 سوره انعام می کند.
مبانی و اصول نظریه خلافت عمومی انسان
سید محمدباقر صدر ابتنا نظریه را بر فطرت بشری، عقل و خرد، آزادی و اختیار، اراده و عزم، اعتقاد به وحدانیت و شورا و مشورت قرارمی دهد.(40)
سرانجام در نتیجه گیری کلی از نظریه خلافت انسان این مطالب رابیان می کنند:
الف. خداگونه شدن و هدف نامحدود(41)
ب. روند تکامل انسان تا رسیدن به الی الله یعنی (ایده مطلق)(42)
ج. ایجاد اجتماع سیاسی، دولت و تشکیل حکومت (43)
د. آزادی انسان و عدم سلطه جویی (44)
ه. عمومیت و همگانی است یعنی به هیچ فرد و طبقه خاصی تعلق ندارد.(45)
و. برابری و مساوات در خلافت یعنی مردم صاحب حق و عهده دارحمل این امانت هستند و همگی در برابر قانون برابرند.(46)
ز. در بعد سیاسی خلافت سه جنبه بوجود می آید:
یکم. ولایت - رهبری در جامعه.
دوم. امانتداری و تحقق مسئوولیت.
سوم. نظارت، گواهی شهادت و مشارکت در جامعه (47) که هر سه ناشی از عقل و آزادی انسان است.
نتیجه بحث
در بحث هستی شناسی شهید صدر در جستجوی این مطلب بود که پدیده های طبیعی را در پرتو ربط و نسبت آنها با انسان و خدا معرفی کند.در این بینش نه تنها خداوند خالق جهان، قوانین و سنن حاکم بر هستی است بلکه مهمتر از آن مدبر هستی نیز اوست و از این زاویه به تعقیب شناسایی بیشتر خالق،اوصاف او و شناخت کامل تر جایگاه انسان درهستی و غایات آفرینش اوست. و در بحث انسان شناسی توجه وافری به تعامل بین حب ذات و خود دوستی انسان و بعد معنوی انسان دارد ومعتقد است راه و سرشت نیک و بی راهه در اجتماع و سیاست هر دو برساخته انسان است و نقش فکر و اراده را تعیین کننده در حیات سیاسی انسانها می داند. در بحث معرفت شناسی صدر در تلاش است تا بوسیله بازسازی منطق صدرایی و تغییر در حوزه ساختار شناسی معرفت وادراکات در واقع به نوعی در فلسفه سیاسی اسلام که صرفابه مباحث هستی شناسی می پرداخت، تنوع ایجادکند. در بحث صورت بندی سنن تاریخی ضمن برشمردن سنن تاریخی به شرطی، قطعی و غیرقطعی معتقد است نوع سوم مورد اهتمام قران قرارگرفته است و نقش انسان درسازندگی حرکت تاریخ رانشان می دهد. سرانجام در نظریه خلافت عمومی انسان رانماینده خدا در روی زمین با ویژگی های خاص می داند.
پی نوشت ها:
1. امام خمینی، صحیفه نور، ج 14، ص 177.
2. سید کاظم حسینی حایری، زندگی و افکار شهید صدر، تهران :وزرارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375، ص 56.
3. محمد حسین جمشیدی، اندیشه سیاسی شهید رابع، تهران : دفترمطالعات سیاسی و بین المللی، 1377، ص 43
4. محمد باقرصدر، فلسفتنا، قم، مجمع علمی للشهید صدر، 1408ه،ص 28.
5. همان، ص 29.
6. محمدباقرصدر، رسالتنا، تهران : نشر توحید، 1407ه، صص 73.71
7. همان، صص 82ـ81
8.همان، ص 18.
9. همان، ص 20.
10.فلسفتنا، پیشین، ص 4.
11. صدر، المدرسه القرانیه، بیروت :دارلتعارف للمطبوعات، ص 138.
12. صدر، اقتصادنا، بیروت :دارلتعارف للمطبوعات، 1399ه.ق،ص 337.
13. المدرسه القرانیه، پیشین، ص 67.
14. فلسفتنا، پیشین، ص 28.
15. ر.ک.المدرسه القرانیه، پیشین، صص 140ـ139
16. ر.ک.رسالتنا، پیشین، صص 46ـ41
17. ر.ک.صدر، اثبات خدا باروش علمی و فلسفی، ترجمه عابدی،تهران : روزبه، 1362، صص 66ـ64.
18. صدر، تیوری شناخت و جهان بینی در فلسفه ما، ترجمه حسینی،تهران : بدر، 1362، ص 24.
19. اثبات خدابا روش علمی، پیشین، ض 20.
20. صدر، خلافه الانسان وشهاده الانبیا، تهران جهاد البنا، 1399ه،صص 13ـ10.
21. صدر، تفسیر موضوعی سنت های تاریخ در قرآن، پیشین، ص 46.
22. همان، ص 131.
23. همان، ص 139.
24. همان، ص 141.
25. همان، ص 155.
26. همان، ص 159.
27. همان، ص 195.
28. همان، ص 172.
29. فصلنامه قبسات، سال 78 ـ 1377، شماره 10 و 11، صص 50ـ60.
30. المدرسه القرانیه، پیشین، صص 141 ـ 142.
31. فلسفتنا، پیشین، ص 11.
32. خلافه الانسان و شهاده الانبیاء، پیشین، صص 50 ـ 53.
33. محمدباقر صدر، الاسلام یقود الحیاه، تهران : وزارت ارشاداسلامی، بیتا، ص 170.
34. همان، ص 134.
35. المدرسه القرانیه، پیشین، ص 129.
36. همان، ص 130.
37. همان، ص 133.
38. همان، ص 132.
39. همان، ص 135.
40. خلافه الانسان و شهاده الانبیاء، پیشین، ص 54.
41. همان، صص 17 ـ 18.
42. المدرسه القرانیه، ص 179.
43. تفسیر موضوعی قرآن، پیشین، ص 229.
44. خلافه الانسان، پیشین، صص 10 ـ 12.
45. محمدباقر صدر، صوره عن اقتصاد، المجتمع الاسلامی، تهران :جهاد النباء، 1399 ه. ق، ص 15.
46. محمدباقر صدر، لمحه فقهیه عن مشروع دستور الجمهوریه الاسلامیه فی ایران، تهران : جهاد النباء، 1399، ص 14.
47. خلافه الانسان، پیشین، صص 9 ـ 10.
تبلیغات
