مصاحبهای کوتاه با دکتر میرزا ملا احمد مترجم قرآن به زبان تاجیکی
آرشیو
چکیده
متن
تاجیکها، حاملان اصلی فرهنگ و ادب فارسی آسیای مرکزی هستند. گذشته تاریخ آنان این نکته را به خوبی روشن میسازد.
رسم الخط مردم تاجیک تا سال 1930 م (1309 ش) عربی بود و از آن پس رسم الخط لاتینی جانشین آن شد. در سال 1940 م (1319 ش) نیز خط کریلی به جای خط لاتینی مورد استفاده قرار گرفت. در طول سالهای پس از 1940 م تمام مطبوعات تاجیکستان در حالی که دارای زبان تاجیکی (فارسی) بودند به رسم الخط کریلی چاپ میشدند. این واقعیت ناگوار موجب گردید که عموم مردم با آن که به زبان تاجیکی گفت و گو میکردند، قادر به خواندن و نوشتن الفبا و خط فارسی نباشند.
خوشبختانه در سال گذشته برای اولین بار ترجمه فارسی قرآن، با حروف کریلی در تیراژ پنج هزار نسخه، از سوی انتشارات سروش برای مسلمانان کشور تاجیکستان به چاپ رسید که مورد استقبال آنان قرار گرفت. برگردان حروف فارسی این ترجمه به حروف کریلی توسط آقای میرزا ملا احمد، ادیب و ایرانشناس که از اساتید دانشگاه در کشور اسلامی تاجیکستان است انجام گرفته است.
رایزن محترم فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، جناب آقای جعفری، گفت و گویی را با ایشان ترتیب داده و برای مجله ارسال داشتهاند که برای اطلاع خوانندگان عزیز درج میشود.
لطفا مختصری از شرح حال و تحصیلات خود را بیان کنید.
این جانب میرزا ملا احمد در تاریخ 20/2/1948م در روستای دَردَر، ناحیه کوهستانی فلغر که در ساحل رودخانه زرافشان تاجیکستان واقع شده و تقریبا صد و بیست کیلومتر با زادگاه آدم الشعراء رودکی فاصله دارد، به دنیا آمدم. پدر و مادرم به کشاورزی اشتغال داشتند. من سال 1969م دوره دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه ملی تاجیکستان را به پایان رساندم و وارد آکادمی علوم تاجیکستان شدم و تا امروز در این جا کار میکنم. فعالیت علمی را در پژوهشگاه شرقشناسی آکادمی مذکور شروع نمودم و سالها سرپرست شعبه ادبیات ایران و افغانستان بودم. سپس سرپرستی شعبه ایرانشناسی و هندشناسی و معاونت علمی ریاست پژوهشگاه مزبور را به عهده گرفتم. از سال 1993 که به علل نامعلومی پژوهشگاه مذکور منحل شد، در پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی آکادمی علوم تاجیکستان انجام وظیفه نمودم و در حال حاضر مدیر شعبه تاریخ و ادبیات هستم و بیش از پانزده سال است که به عنوان استاد دانشگاه تاریخ ادبیات فارسی و تاجیک و ادبیات شرق به تدریس نیز اشتغال دارم.
از دوران دانشجویی به تاریخ ادبیات ایران علاقه فراوانی داشتم و پایاننامه دانشگاهی خود را درباره مقطعات شاعر معروف و خلاق المعانی، کمال الدین اسماعیل اصفهانی نوشتم. رساله دکتری (به اصطلاح ما نامزد علم) را در موضوع «آثار فرخی سیستانی» دفاع نمودم. رساله فوق دکتری (پروفسوری) من به موضوع «نهضت عصر قاجار برای بازگشت ادبیات به ایران» اختصاص داشت. در رابطه با مسائل مختلف ادبیات و فرهنگ ایران و تاجیکستان پنج رساله علمی، 15 کتاب و مجموعه و بیش از 250 مقاله تألیف کردهام که در نشریات و مجلهها و روزنامههای تاجیکستان و ایران و کشورهای دیگر چاپ شدهاند. نیز درباره فرخی سیستانی، نشاط، مجمر اصفهانی، ادیب الممالک امیری فراهانی، فروغی بسطامی و قاآنی شیرازی یک سلسله تحقیقات علمی را به چاپ رساندهام و رباعیات عمر خیام، قابوسنامه عنصر المعالی کیکاوس، برگزیده آثار شهریار، داستانهای کوتاه نویسندگان معاصر ایران، غزلیات فروغی بسطامی، روزنامه سفر اسکندر کول و در نهایت، سال گذشته قرآن مجید را با حروف کریلی انتشار دادهام.
پیش از آن که در باره برگردان قرآن مجید گفت و گو کنیم راجع به خط کریلی تاجیکی توضیحی بدهید.
ما مردم تاجیکستان با ایرانیان در طول هزار سال دارای تاریخ، ادبیات، فرهنگ، زبان و خط مشترک بودیم. با تسلط اعراب و گسترش اسلام، خط مردم ما نیز بر اساس خط عربی شکل گرفت و این خط تا سال 1930م یعنی سال تأسیس جمهوری تاجیکستان باقی بود، سپس به خط لاتینی تبدیل شد و از سال 1940م به خط روسی یا کریلی تغییر یافت.
حقیقت این است که هیچ خط و الفبایی نمیتواند تمام ویژگیهای صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند. الفبای روسی نیز برای انعکاس خصوصیات زبان فارسی تاجیکی ناتوان است؛ به همین جهت حرفهای qõ(ج)، Wõ(ق) Û(غ)، mõ(ح)، mõ(ه)، iô(او)، Sô(ی) به آن اضافه شد و تعداد حروف به 39 حرف رسید. با این همه الفبای روسی نه تنها نتوانست تمام ویژگیهای صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند بلکه در بعضی موارد مشکلاتی نیز به وجود آورد. به عنوان مثال حروف o، y، u، } ر که در زبان تاجیکی مرادف نداشتند به حکم ضرورت وارد این زبان کردند. از جمله حرف uچندین سال بعد، یعنی در سال 1954 فقط به خاطر نام منشی اول حزب کمونیست شوروی خروشچف به الفبای تاجیکی وارد گردید. همچنین حرف } که در خط روسی نشانه نرمی تلفظ حرف پیش از آن است با زبان تاجیکی سازگار نبود، زیرا در زبان تاجیکی تلفظ نرم یا سخت حروف صامت در معنای واژه تأثیری ندارد. حروف مذکور در طول مدتی بیش از پنجاه سال در نوشتههای تاجیکی مورد استفاده بودند، ولی درست تلفظ نمیشدند. به همین جهت در سالهای اخیر مردم از به کار بردن آنها دست کشیدند، ولی هنوز هم آن حرفها به طور رسمی از الفبای تاجیکی حذف نشدهاند. در طرح جدید دستور املای تاجیکی برخی از این گونه اشتباهات برطرف شدهاند، ولی هنوز هم این طرح از کاستیها پیراسته نشده است.
علت برگردان قرآن مجید به خط کنونی تاجیکی چیست؟ آیا امکان ترجمه تاجیکی آن هست؟
قرآن کریم برای همه مسلمانان، از جمله مردم مسلمان تاجیک، مقدسترین و والاترین کتاب است که بر تمامی ابعاد فرهنگ، تمدن، حیات و اندیشه آنان تأثیری عمیق گذاشته است. البته در این زمینه ساعتها میتوان به گفت و گو نشست، ام من در این جا فقط به ذکر این نکته اکتفا میکنم که درک ادبیات کلاسیک فارسی و تاجیک بدون آگاهی از تعلیمات قرآنی امکان پذیر نیست، و بیجهت نیست که حافظ، آن شاعر بزرگ، میگوید:
صبح خیزی و سلامتطلبی چون حافظهر چه کردم همه از دولت قرآن کردم
قرآن یک غذای معنوی است که مردم ما در طول بیش از هزار سال از آن نیرو گرفتهاند و همچون خورشیدی است که مردم در پرتو آن راه درست زندگی را پیدا کردهاند. به همین سبب است که با وجود مشکلات فراوان، در قرن دهم میلادی در عهد سامانیان قرآن مجید به زبان پارسی دری ترجمه و تفسیر شد تا مردم از تعلیمات پر ارزش آن استفاده کنند. در قرون بعد نیز دهها ترجمه و تفسیر دیگر به وجود آمد. ولی در قرن بیستم میلادی بر اثر بروز حوادث سیاسی، مردم تاجیک نه تنها از شیوه و سنت هزار ساله خود، بلکه از شناخت قرآن مجید نیز دور ماندند. بیشتر مردم تاجیک آیات فراوانی را از این کتاب مقدس از حفظ دارند که غالبا آنها را از اجداد خود فرا گرفتهاند، اما متأسفانه به علت ندانستن زبان عربی معانی آنها ر نمیفهمند و از نکتههای مهم و پر ارزش اخلاقی آنها بیبهرهاند، حتی اهل علم و ادب نیز در سالهای اخیر از ترجمههای روسی قرآن استفاده میکردند. خلاصه سخن این که مردم تاجیک تشنه تعلیمات و رهنمودهای اخلاقی و تربیتی قرآن شریف بوده و هستند.
با فروپاشی دولت شوروی که نه تنها از انتشار کتب دینی جلوگیری میکرد بلکه بر ضد ادیان نیز مبارزه مینمود، و با پدید آمدن استقلال ملی در تاجیکستان، امکان ترجمه و برگردان قرآن به زبان فارسی تاجیکی به وجود آمد و در مجلات و روزنامههای این جمهوری بعضی از سورههای قرآن مجید همراه با ترجمه انتشار یافت ولی برای چاپ ترجمه کامل قرآن امکانات مادی گستردهای برای ناشران وجود نداشت.
خوشبختانه هنگامی که من همراه با هیأت دانشمندان تاجیکستان در جشن بزرگداشت شیخ کمال الدین خجندی در شهرهای تهران و تبریز شرکت نموده بودم، ضمن یکی از گفت و گوها آقای دکتر علی اصغر شعر دوست طرح آماده سازی و چاپ ترجمه قرآن مجید به خط کریلی را پیشنهاد نمودند و من که سالها آرزوی این کار خیر را در دل میپروراندم، ب خوشنودی تمام آن را پذیرفتم، بدان امید که بتوانم برای رهایی مردم کشور از بحرانها و فسادهای اخلاقی سهمی داشته باشم و علاوه بر این مردم تاجیک را با محتوای غنی این کتاب مقدس آشنا سازم.
البته امروز در تاجیکستان امکان ترجمه قرآن از زبان عربی به زبان کنونی تاجیکی فراهم است. در میان فارغ التحصیلان بخش عربی دانشکده زبانهای شرقی دانشگاه ملی تاجیکستان جوانانی هستند که قدرت انجام این کار را دارند، ولی این کار فرصت و امکانات گستردهای رامیطلبد، و من اطمینان دارم که به زودی در سالهای آینده امکانات فراهم خواهم شد و این کار خیر انجام خواهد یافت. در حال حاضر ترجمههای فارسی هم میتوانند مشکلات ما را حل کنند، زیرا زبان تاجیکی و فارسی از یک ریشهاند و دارای خصوصیات مشترک فراوانی هستند، و بیجهت نیست که بسیاری از دانشمندان این دو را یک زبان به شمار میآورند و ترجمه مترجم ایرانی آقای عبدالمحمد آیتی بدون هیچ گونه تغییر، برای مردم تاجیک قابل فهم است.
در ترجمه قرآن چه مشکلاتی برای شما پیش آمد؟
قرآن مجید کتابی است مقدس و آسمانی که در نهایت ایجاز و اعجاز و فصاحت و بلاغت قرار دارد و این همه را به زبان دیگر انتقال دادن بسی دشوار و گاه ناممکن است. از این روست که تا کنون دهها ترجمه از این کتاب آسمانی به زبان فارسی نگارش یافته و در آینده نیز ترجمههای دیگری نگارش خواهد یافت. به نظر من ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمههای موجود است که مفاهیم قرآن را با زبان ساده و شیوا به خواننده فارسی (به تصویر صفحه مراجعه شود)
زبان ارائه می دهد. البته در برگرداندن آن به خط کریلی مشکلاتی برای ما پیش آمد، ولی ما با استفاده از فرهنگ ها، ترجمه ها و تفسیرهای گوناگون که توسط رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دوشنبه و کتابخانه رودکی در اختیارمان قرار گرفت، توانستیم آن مشکلات را حل کنیم.
مشکل اول این بود که بعضی از صداهای کوتاه در خط عربی و فارسی نوشته نمی شوند،
ولی در خط کریلی آن مصوتها باید نوشته شوند. مشکل دیگر نیامدن علایمی از قبیل نقطه، ویرگول، دو نقطه، و گیومه در متن ترجمه است که در خط کریلی بدون آنها درک مطلب خیلی دشوار است. مثلاً برای جدا کردن گفتار اشخاص گوناگون در ضمن گفت و گو، آوردن این علامات خیلی ضروری است.
دیگر این که بعضی از واژههای متداول در زبان فارسی ایرانی را مردم تاجیک به کار نمیبرند. از این رو ما تصمیم گرفتیم که واژههای نا آشنا برای مردم تاجیک را در قلاب []توضیح دهیم. به عنوان مثال واژههای عربی را که در زبان تاجیکی به کار نمیروند این گونه توضیح دادهایم: مصلحان [نیکوکاران]، تفحص [جستجو]، منزّه [پاک]، معاد [آخرت]، مخاصمت [دشمنی]، جُنُب [آلوده]...
همچنین بعضی از واژههای فارسی ایرانی که در گویش تاجیکی معنای دیگری دارند توضیح داده شدهاند، مثلاً واژه «پاره» در زبان تاجیکی فقط در مورد اشیاء بیجان به کار میرود، بنا بر این ما در توضیح آن واژه عربی [بعضی] را به کار بردهایم. واژههای دیگر نیز به همین ترتیب توضیح داده شدهاند، مانند: کتمان [پنهان]، سنگین [وزنین]، کف [کفک]، جَوّ [فضا]، مرکّب [رنگ]، صورت [روی]...
چنان که گفتم، ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمههای کنونی قرآن مجید است که به زبان فارسی معیار انجام شده و برای همه فارسی زبانان قابل فهم است. بنا بر این ما در برگردان آن از هر گونه ویرایش خودداری نمودیم؛ حتی در مورد زیر که به نظر ما ترجمه ایشان نادرست است، در متن ترجمه دخالت نکردیم: «پس به بریدن [مسح] ساقها و گردنشان آغاز کرد». (سوره ص، آیه 33، صفحه 456). در جمله مذکور واژه عربی «مسح» به بریدن ترجمه شده است که درست نیست. به همین جهت ما اصل واژه را در کروشه آوردیم که در زبان تاجیکی به ندرت به معنای مالش دادن به کار میرود. ضمنا باید گفت که جمله مزبور را آقای بهاء الدین خرمشاهی به شکل زیر ترجمه کرده است که نسبتا صحیحتر به نظر میرسد: «آنگاه به دست کشیدن بر ساقها و گردنهای آنها پرداخت» (صفحه 455). ولی به نظر ما به جای «دست کشیدن» استفاده کردن از «مالش دادن» صحیحتر است، زیرا تعبیر «دست کشیدن» بیشتر به معنای رها کردن و تعطیل کردن است (نگ: حبیب اللّه آموزگار، فرهنگ فارسی دانش، ص 400).
دیگر این که سوره 76 با دو نام معروف است که در ترجمه آقای آیتی «سورة الدهر» آمده است، ولی ما با توجه به متن اصلی عنوان «انسان» را انتخاب نمودیم.
انعکاس این ترجمه در تاجیکستان چگونه بوده است؟
انتشار ترجمه فارسی قرآن مجید با حروف کریلی تاجیکی در تاجیکستان با استقبال مردم رو به روشد. مردم با اشتیاق فراوان آن را مورد مطالعه و آموزش قرار میدهند. رئیس جمهور تاجیکستان، آقای امام علی رحماناف، در چند سخنرانی خود انتشار قرآن با حروف تاجیکی را کار خیری دانست و آن را پدیده مهمی در حیات معنوی کشور به شمار آورد و مردم ر به آموزش آن دعوت نمود. روحانیان و علما نیز رضایت و مسرت خود را در این زمینه توسط صدا و سیمای جمهوری ابراز نمودند. در محافل علمی و ادبی و همایشهای مردمی از ارزش و اهمیت این کار و تأثیر آن در تربیت جامعه و رویکرد آنان به خصلتهای پسندیده سخن به میان میآید، و با وجود این که وضع مالی مردم چندان خوب نیست، این ترجمه را تهیه و مطالعه میکنند.
در این زمینه در آینده چه کارهایی میتوان انجام داد؟
انتشار ترجمه قرآن مجید آغاز کار است. وقت آن رسیده است که تحقیق و آموزش این کتاب مقدس نیز در تاجیکستان رواج پیدا کند و ارزشهای والای آن برای مردم آشکار شود. جای تأسف است که ما تا کنون ترجمهای از قرآن به زبان تاجیکی نداریم؛ در صورتی که از آمار اجمالی قرآنهای مترجم به زبانهای خارجی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید، که در شماره دوم مجله ترجمان وحی درج یافته است بر میآید که کتاب آسمانی مسلمانان به زبانهای اردو 98 بار، انگلیسی 74 بار، ترکی 58 بار و حتی به زبانهای جمهوری شوروی سابق از جمله قزاقی 4 بار، آذری 6 بار، ازبکی 2 بار، ارمنی 2 بار ترجمه و چاپ شده و به طور گستردهای مورد استفاده قرار گرفته است. من اطمینان دارم که در آیندهای نه چندان دور در تاجیکستان نیز مرکزی علمی تأسیس خواهد شد که به تحقیق همه جانبه درباره قرآن و اشاعه فرهنگ والای آن در میان مردم تاجیک خواهد پرداخت.
رسم الخط مردم تاجیک تا سال 1930 م (1309 ش) عربی بود و از آن پس رسم الخط لاتینی جانشین آن شد. در سال 1940 م (1319 ش) نیز خط کریلی به جای خط لاتینی مورد استفاده قرار گرفت. در طول سالهای پس از 1940 م تمام مطبوعات تاجیکستان در حالی که دارای زبان تاجیکی (فارسی) بودند به رسم الخط کریلی چاپ میشدند. این واقعیت ناگوار موجب گردید که عموم مردم با آن که به زبان تاجیکی گفت و گو میکردند، قادر به خواندن و نوشتن الفبا و خط فارسی نباشند.
خوشبختانه در سال گذشته برای اولین بار ترجمه فارسی قرآن، با حروف کریلی در تیراژ پنج هزار نسخه، از سوی انتشارات سروش برای مسلمانان کشور تاجیکستان به چاپ رسید که مورد استقبال آنان قرار گرفت. برگردان حروف فارسی این ترجمه به حروف کریلی توسط آقای میرزا ملا احمد، ادیب و ایرانشناس که از اساتید دانشگاه در کشور اسلامی تاجیکستان است انجام گرفته است.
رایزن محترم فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، جناب آقای جعفری، گفت و گویی را با ایشان ترتیب داده و برای مجله ارسال داشتهاند که برای اطلاع خوانندگان عزیز درج میشود.
لطفا مختصری از شرح حال و تحصیلات خود را بیان کنید.
این جانب میرزا ملا احمد در تاریخ 20/2/1948م در روستای دَردَر، ناحیه کوهستانی فلغر که در ساحل رودخانه زرافشان تاجیکستان واقع شده و تقریبا صد و بیست کیلومتر با زادگاه آدم الشعراء رودکی فاصله دارد، به دنیا آمدم. پدر و مادرم به کشاورزی اشتغال داشتند. من سال 1969م دوره دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه ملی تاجیکستان را به پایان رساندم و وارد آکادمی علوم تاجیکستان شدم و تا امروز در این جا کار میکنم. فعالیت علمی را در پژوهشگاه شرقشناسی آکادمی مذکور شروع نمودم و سالها سرپرست شعبه ادبیات ایران و افغانستان بودم. سپس سرپرستی شعبه ایرانشناسی و هندشناسی و معاونت علمی ریاست پژوهشگاه مزبور را به عهده گرفتم. از سال 1993 که به علل نامعلومی پژوهشگاه مذکور منحل شد، در پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی آکادمی علوم تاجیکستان انجام وظیفه نمودم و در حال حاضر مدیر شعبه تاریخ و ادبیات هستم و بیش از پانزده سال است که به عنوان استاد دانشگاه تاریخ ادبیات فارسی و تاجیک و ادبیات شرق به تدریس نیز اشتغال دارم.
از دوران دانشجویی به تاریخ ادبیات ایران علاقه فراوانی داشتم و پایاننامه دانشگاهی خود را درباره مقطعات شاعر معروف و خلاق المعانی، کمال الدین اسماعیل اصفهانی نوشتم. رساله دکتری (به اصطلاح ما نامزد علم) را در موضوع «آثار فرخی سیستانی» دفاع نمودم. رساله فوق دکتری (پروفسوری) من به موضوع «نهضت عصر قاجار برای بازگشت ادبیات به ایران» اختصاص داشت. در رابطه با مسائل مختلف ادبیات و فرهنگ ایران و تاجیکستان پنج رساله علمی، 15 کتاب و مجموعه و بیش از 250 مقاله تألیف کردهام که در نشریات و مجلهها و روزنامههای تاجیکستان و ایران و کشورهای دیگر چاپ شدهاند. نیز درباره فرخی سیستانی، نشاط، مجمر اصفهانی، ادیب الممالک امیری فراهانی، فروغی بسطامی و قاآنی شیرازی یک سلسله تحقیقات علمی را به چاپ رساندهام و رباعیات عمر خیام، قابوسنامه عنصر المعالی کیکاوس، برگزیده آثار شهریار، داستانهای کوتاه نویسندگان معاصر ایران، غزلیات فروغی بسطامی، روزنامه سفر اسکندر کول و در نهایت، سال گذشته قرآن مجید را با حروف کریلی انتشار دادهام.
پیش از آن که در باره برگردان قرآن مجید گفت و گو کنیم راجع به خط کریلی تاجیکی توضیحی بدهید.
ما مردم تاجیکستان با ایرانیان در طول هزار سال دارای تاریخ، ادبیات، فرهنگ، زبان و خط مشترک بودیم. با تسلط اعراب و گسترش اسلام، خط مردم ما نیز بر اساس خط عربی شکل گرفت و این خط تا سال 1930م یعنی سال تأسیس جمهوری تاجیکستان باقی بود، سپس به خط لاتینی تبدیل شد و از سال 1940م به خط روسی یا کریلی تغییر یافت.
حقیقت این است که هیچ خط و الفبایی نمیتواند تمام ویژگیهای صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند. الفبای روسی نیز برای انعکاس خصوصیات زبان فارسی تاجیکی ناتوان است؛ به همین جهت حرفهای qõ(ج)، Wõ(ق) Û(غ)، mõ(ح)، mõ(ه)، iô(او)، Sô(ی) به آن اضافه شد و تعداد حروف به 39 حرف رسید. با این همه الفبای روسی نه تنها نتوانست تمام ویژگیهای صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند بلکه در بعضی موارد مشکلاتی نیز به وجود آورد. به عنوان مثال حروف o، y، u، } ر که در زبان تاجیکی مرادف نداشتند به حکم ضرورت وارد این زبان کردند. از جمله حرف uچندین سال بعد، یعنی در سال 1954 فقط به خاطر نام منشی اول حزب کمونیست شوروی خروشچف به الفبای تاجیکی وارد گردید. همچنین حرف } که در خط روسی نشانه نرمی تلفظ حرف پیش از آن است با زبان تاجیکی سازگار نبود، زیرا در زبان تاجیکی تلفظ نرم یا سخت حروف صامت در معنای واژه تأثیری ندارد. حروف مذکور در طول مدتی بیش از پنجاه سال در نوشتههای تاجیکی مورد استفاده بودند، ولی درست تلفظ نمیشدند. به همین جهت در سالهای اخیر مردم از به کار بردن آنها دست کشیدند، ولی هنوز هم آن حرفها به طور رسمی از الفبای تاجیکی حذف نشدهاند. در طرح جدید دستور املای تاجیکی برخی از این گونه اشتباهات برطرف شدهاند، ولی هنوز هم این طرح از کاستیها پیراسته نشده است.
علت برگردان قرآن مجید به خط کنونی تاجیکی چیست؟ آیا امکان ترجمه تاجیکی آن هست؟
قرآن کریم برای همه مسلمانان، از جمله مردم مسلمان تاجیک، مقدسترین و والاترین کتاب است که بر تمامی ابعاد فرهنگ، تمدن، حیات و اندیشه آنان تأثیری عمیق گذاشته است. البته در این زمینه ساعتها میتوان به گفت و گو نشست، ام من در این جا فقط به ذکر این نکته اکتفا میکنم که درک ادبیات کلاسیک فارسی و تاجیک بدون آگاهی از تعلیمات قرآنی امکان پذیر نیست، و بیجهت نیست که حافظ، آن شاعر بزرگ، میگوید:
صبح خیزی و سلامتطلبی چون حافظهر چه کردم همه از دولت قرآن کردم
قرآن یک غذای معنوی است که مردم ما در طول بیش از هزار سال از آن نیرو گرفتهاند و همچون خورشیدی است که مردم در پرتو آن راه درست زندگی را پیدا کردهاند. به همین سبب است که با وجود مشکلات فراوان، در قرن دهم میلادی در عهد سامانیان قرآن مجید به زبان پارسی دری ترجمه و تفسیر شد تا مردم از تعلیمات پر ارزش آن استفاده کنند. در قرون بعد نیز دهها ترجمه و تفسیر دیگر به وجود آمد. ولی در قرن بیستم میلادی بر اثر بروز حوادث سیاسی، مردم تاجیک نه تنها از شیوه و سنت هزار ساله خود، بلکه از شناخت قرآن مجید نیز دور ماندند. بیشتر مردم تاجیک آیات فراوانی را از این کتاب مقدس از حفظ دارند که غالبا آنها را از اجداد خود فرا گرفتهاند، اما متأسفانه به علت ندانستن زبان عربی معانی آنها ر نمیفهمند و از نکتههای مهم و پر ارزش اخلاقی آنها بیبهرهاند، حتی اهل علم و ادب نیز در سالهای اخیر از ترجمههای روسی قرآن استفاده میکردند. خلاصه سخن این که مردم تاجیک تشنه تعلیمات و رهنمودهای اخلاقی و تربیتی قرآن شریف بوده و هستند.
با فروپاشی دولت شوروی که نه تنها از انتشار کتب دینی جلوگیری میکرد بلکه بر ضد ادیان نیز مبارزه مینمود، و با پدید آمدن استقلال ملی در تاجیکستان، امکان ترجمه و برگردان قرآن به زبان فارسی تاجیکی به وجود آمد و در مجلات و روزنامههای این جمهوری بعضی از سورههای قرآن مجید همراه با ترجمه انتشار یافت ولی برای چاپ ترجمه کامل قرآن امکانات مادی گستردهای برای ناشران وجود نداشت.
خوشبختانه هنگامی که من همراه با هیأت دانشمندان تاجیکستان در جشن بزرگداشت شیخ کمال الدین خجندی در شهرهای تهران و تبریز شرکت نموده بودم، ضمن یکی از گفت و گوها آقای دکتر علی اصغر شعر دوست طرح آماده سازی و چاپ ترجمه قرآن مجید به خط کریلی را پیشنهاد نمودند و من که سالها آرزوی این کار خیر را در دل میپروراندم، ب خوشنودی تمام آن را پذیرفتم، بدان امید که بتوانم برای رهایی مردم کشور از بحرانها و فسادهای اخلاقی سهمی داشته باشم و علاوه بر این مردم تاجیک را با محتوای غنی این کتاب مقدس آشنا سازم.
البته امروز در تاجیکستان امکان ترجمه قرآن از زبان عربی به زبان کنونی تاجیکی فراهم است. در میان فارغ التحصیلان بخش عربی دانشکده زبانهای شرقی دانشگاه ملی تاجیکستان جوانانی هستند که قدرت انجام این کار را دارند، ولی این کار فرصت و امکانات گستردهای رامیطلبد، و من اطمینان دارم که به زودی در سالهای آینده امکانات فراهم خواهم شد و این کار خیر انجام خواهد یافت. در حال حاضر ترجمههای فارسی هم میتوانند مشکلات ما را حل کنند، زیرا زبان تاجیکی و فارسی از یک ریشهاند و دارای خصوصیات مشترک فراوانی هستند، و بیجهت نیست که بسیاری از دانشمندان این دو را یک زبان به شمار میآورند و ترجمه مترجم ایرانی آقای عبدالمحمد آیتی بدون هیچ گونه تغییر، برای مردم تاجیک قابل فهم است.
در ترجمه قرآن چه مشکلاتی برای شما پیش آمد؟
قرآن مجید کتابی است مقدس و آسمانی که در نهایت ایجاز و اعجاز و فصاحت و بلاغت قرار دارد و این همه را به زبان دیگر انتقال دادن بسی دشوار و گاه ناممکن است. از این روست که تا کنون دهها ترجمه از این کتاب آسمانی به زبان فارسی نگارش یافته و در آینده نیز ترجمههای دیگری نگارش خواهد یافت. به نظر من ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمههای موجود است که مفاهیم قرآن را با زبان ساده و شیوا به خواننده فارسی (به تصویر صفحه مراجعه شود)
زبان ارائه می دهد. البته در برگرداندن آن به خط کریلی مشکلاتی برای ما پیش آمد، ولی ما با استفاده از فرهنگ ها، ترجمه ها و تفسیرهای گوناگون که توسط رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دوشنبه و کتابخانه رودکی در اختیارمان قرار گرفت، توانستیم آن مشکلات را حل کنیم.
مشکل اول این بود که بعضی از صداهای کوتاه در خط عربی و فارسی نوشته نمی شوند،
ولی در خط کریلی آن مصوتها باید نوشته شوند. مشکل دیگر نیامدن علایمی از قبیل نقطه، ویرگول، دو نقطه، و گیومه در متن ترجمه است که در خط کریلی بدون آنها درک مطلب خیلی دشوار است. مثلاً برای جدا کردن گفتار اشخاص گوناگون در ضمن گفت و گو، آوردن این علامات خیلی ضروری است.
دیگر این که بعضی از واژههای متداول در زبان فارسی ایرانی را مردم تاجیک به کار نمیبرند. از این رو ما تصمیم گرفتیم که واژههای نا آشنا برای مردم تاجیک را در قلاب []توضیح دهیم. به عنوان مثال واژههای عربی را که در زبان تاجیکی به کار نمیروند این گونه توضیح دادهایم: مصلحان [نیکوکاران]، تفحص [جستجو]، منزّه [پاک]، معاد [آخرت]، مخاصمت [دشمنی]، جُنُب [آلوده]...
همچنین بعضی از واژههای فارسی ایرانی که در گویش تاجیکی معنای دیگری دارند توضیح داده شدهاند، مثلاً واژه «پاره» در زبان تاجیکی فقط در مورد اشیاء بیجان به کار میرود، بنا بر این ما در توضیح آن واژه عربی [بعضی] را به کار بردهایم. واژههای دیگر نیز به همین ترتیب توضیح داده شدهاند، مانند: کتمان [پنهان]، سنگین [وزنین]، کف [کفک]، جَوّ [فضا]، مرکّب [رنگ]، صورت [روی]...
چنان که گفتم، ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمههای کنونی قرآن مجید است که به زبان فارسی معیار انجام شده و برای همه فارسی زبانان قابل فهم است. بنا بر این ما در برگردان آن از هر گونه ویرایش خودداری نمودیم؛ حتی در مورد زیر که به نظر ما ترجمه ایشان نادرست است، در متن ترجمه دخالت نکردیم: «پس به بریدن [مسح] ساقها و گردنشان آغاز کرد». (سوره ص، آیه 33، صفحه 456). در جمله مذکور واژه عربی «مسح» به بریدن ترجمه شده است که درست نیست. به همین جهت ما اصل واژه را در کروشه آوردیم که در زبان تاجیکی به ندرت به معنای مالش دادن به کار میرود. ضمنا باید گفت که جمله مزبور را آقای بهاء الدین خرمشاهی به شکل زیر ترجمه کرده است که نسبتا صحیحتر به نظر میرسد: «آنگاه به دست کشیدن بر ساقها و گردنهای آنها پرداخت» (صفحه 455). ولی به نظر ما به جای «دست کشیدن» استفاده کردن از «مالش دادن» صحیحتر است، زیرا تعبیر «دست کشیدن» بیشتر به معنای رها کردن و تعطیل کردن است (نگ: حبیب اللّه آموزگار، فرهنگ فارسی دانش، ص 400).
دیگر این که سوره 76 با دو نام معروف است که در ترجمه آقای آیتی «سورة الدهر» آمده است، ولی ما با توجه به متن اصلی عنوان «انسان» را انتخاب نمودیم.
انعکاس این ترجمه در تاجیکستان چگونه بوده است؟
انتشار ترجمه فارسی قرآن مجید با حروف کریلی تاجیکی در تاجیکستان با استقبال مردم رو به روشد. مردم با اشتیاق فراوان آن را مورد مطالعه و آموزش قرار میدهند. رئیس جمهور تاجیکستان، آقای امام علی رحماناف، در چند سخنرانی خود انتشار قرآن با حروف تاجیکی را کار خیری دانست و آن را پدیده مهمی در حیات معنوی کشور به شمار آورد و مردم ر به آموزش آن دعوت نمود. روحانیان و علما نیز رضایت و مسرت خود را در این زمینه توسط صدا و سیمای جمهوری ابراز نمودند. در محافل علمی و ادبی و همایشهای مردمی از ارزش و اهمیت این کار و تأثیر آن در تربیت جامعه و رویکرد آنان به خصلتهای پسندیده سخن به میان میآید، و با وجود این که وضع مالی مردم چندان خوب نیست، این ترجمه را تهیه و مطالعه میکنند.
در این زمینه در آینده چه کارهایی میتوان انجام داد؟
انتشار ترجمه قرآن مجید آغاز کار است. وقت آن رسیده است که تحقیق و آموزش این کتاب مقدس نیز در تاجیکستان رواج پیدا کند و ارزشهای والای آن برای مردم آشکار شود. جای تأسف است که ما تا کنون ترجمهای از قرآن به زبان تاجیکی نداریم؛ در صورتی که از آمار اجمالی قرآنهای مترجم به زبانهای خارجی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید، که در شماره دوم مجله ترجمان وحی درج یافته است بر میآید که کتاب آسمانی مسلمانان به زبانهای اردو 98 بار، انگلیسی 74 بار، ترکی 58 بار و حتی به زبانهای جمهوری شوروی سابق از جمله قزاقی 4 بار، آذری 6 بار، ازبکی 2 بار، ارمنی 2 بار ترجمه و چاپ شده و به طور گستردهای مورد استفاده قرار گرفته است. من اطمینان دارم که در آیندهای نه چندان دور در تاجیکستان نیز مرکزی علمی تأسیس خواهد شد که به تحقیق همه جانبه درباره قرآن و اشاعه فرهنگ والای آن در میان مردم تاجیک خواهد پرداخت.
تبلیغات
