ضیافت و مهمانى

مهمانى براى مردم مسلمان ایران در عید نوروز اهمیتى ویژه مى‏یابد. به این منظور بر آن شدیم تا در خصوص ضیافت و سفره‏دارى نظرى کوتاه به آداب اسلامى بیفکنیم.
سخاوت
سخاوت از صفات پسندیده‏اى است که در فرهنگ اسلام ارزش بالایى دارد، امام جعفر صادق(ع) فرمود:
«السخاء من اخلاق الانبیاء و هو عماد الایمان و لا یکون مؤمن الا سخیا»سخاوت از اخلاق پیامبران و ستون ایمان است و مؤمن نمى‏تواند سخى نباشد. مهماندارى و سفره انداختن یکى از جلوه‏هاى بزرگ سخاوت است، این کار با ارزش آنجا مى‏تواند جلوه‏اى الهى داشته باشد که حدود اسلامى آن رعایت‏شود.
فضیلت ضیافت
از پیامبر اسلام(ص) روایت‏شده است: «لا خیر فیمن لا یضیف‏»در کسى که ضیافت نمى‏کند، خیرى نیست.
حضرت ابراهیم خلیل(ع) وقتى مى‏خواست غذایى تناول کند، یکى دو میل راه مى‏رفت تا کسى را پیدا کند و با هم غذا بخورند، به همین جهت کنیه ابوالضیفان (پدر مهمانها) به او داده شد.
در قرآن کریم نیز داستان مهمانان حضرت ابراهیم(ع) را مى‏خوانیم: «هل اتیک حدیث ضیف ابراهیم‏» که پس از وارد شدن مهمانان و احوالپرسى با آنها، پنهانى به سوى خانواده خود رفت و گوساله چاقى را بریان کرد و براى آنان آورد.
از امام صادق(ع) روایت‏شده است که:
«مهمانان وقتى بر میزبان وارد مى‏شوند، روزى بسیارى با خود مى‏آورند و وقتى مى‏روند آمرزش الهى را به میزبان مى‏دهند.»
تکلف، عامل بازدارنده
از جمله نکاتى که در برخى از ضیافتها وجود دارد این است که میزبان خود را به زحمت طاقت‏فرسایى مى‏اندازد. از رسول گرامى اسلام روایت‏شده است که:
«خویش را براى مهمانى به تکلف و زحمت زیاد نیندازید چون این امر موجب مى‏شود که مهمان و مهمانى مورد دشمنى شما قرار گیرد و هر کس نسبت‏به مهمان بغض داشته باشد خداوند را مبغوض داشته است و هر کس خداوند را مبغوض بدارد، خداوند هم او را مورد غضب خویش قرار مى‏دهد.»
از این‏روى پیامبر اکرم(ص) اهل تکلف نبود.
«و ما انا من المتکلفین‏» کما اینکه متکلفین را هم دوست ندارد.
آنچه بیان شد به معناى تنگ‏نظرى نیست که خود صفتى مذموم است‏بلکه به این معناست که باید به اندازه قدرت مالى پذیرایى کرد. حال اگر کسى توانایى داشت‏باید بهتر از مهمانان پذیرایى کند و هر چه در این زمینه مورد بهره‏بردارى درست واقع شود، اسراف نخواهد بود. در روایتى آمده است که:
«اگر غذایى را به صد هزار درهم! تهیه کنى و از آن فقط یک مؤمن بخورد، اسراف نکرده‏اى!»مقصود این است که در صورت توانایى، پذیرایى خوب کردن، اسراف محسوب نمى‏شود.
وظایف میزبان
1 - دعوت به ضیافت
دعوت از مؤمنین براى ضیافت، سنتى ریشه‏دار، و سیره‏اى رایج نزد پیشوایان، بزرگان و عالمان ما است‏بنابراین سزاوار است ارزش این سنت‏بیش از گذشته حفظ شود. مهم آن است که دعوتها و ضیافتها به قشر و طبقه خاصى تعلق نداشته باشد و نیازمندان و انسانهاى پرهیزگار و شریف در لیست دعوتها وارد شوند زیرا رسول گرامى اسلام فرمودند: «لا تاکل الا طعام تقى و لا یاکل طعامک الا تقى‏»تنها، غذاى پرهیزکار را بخور و غذاى تو را تنها، پرهیزکار باید بخورد.
2 - پرهیز از فخرفروشى
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «من صنع شیئا للمفاخرة حشره الله یوم القیامة اسود».
هر کس سفره‏اى را براى فخرفروشى ساخته و پرداخته کند، خداوند روز قیامت او را سیاه محشور مى‏کند.
چون فخرفروشى در میهمانى سبب ریخت و پاش مى‏شود، دیگران را به این امر تشویق مى‏کند، آنگاه عده‏اى هم به خاطر عدم توانایى، از میهمانى صرف‏نظر مى‏کنند.
3 - احترام به مهمان
رسول گرامى اسلام(ص) فرمود: «من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلیکرم ضیفه‏».
هر کس به خداوند و روز قیامت ایمان دارد به مهمانش احترام کند.
این دستور نورانى موجب مى‏شود مهمان از نظر روحى خود را در حالت انفعالى احساس نکند، در نتیجه، مودت و حبت‏بین مسلمانان ریشه‏دارتر و پیوندهاى دینى و برادرى محکمتر خواهد شد.
4 - پذیرایى خوب
میزبان در حد توانایى باید غذایى که مهمان را به اشتهاء درآورد تهیه کند.
ابوحمزه مى‏گوید: ما با جماعتى نزد امام صادق(ع) بودیم، امام صادق(ع) فرمود، طعامى آوردند که از نظر لذیذ و پاکیزه بودن، چنان غذایى ندیده بودیم، و خرمایى آوردند که از خوبى و تمیزى آن، به چهره یکدیگر نگاه مى‏کردیم.
5 - رفع موانع
میزبان علاوه بر ایجاد زمینه مناسب براى مهمان، باید به رفع موانعى که مانع پذیرایى کامل از او مى‏شود، بپردازد. روایات نکات گوناگونى در این باره آمده است از جمله اینکه;
میزبان اولین نفرى باشد که دست‏به سفره مى‏برد و آخرین نفرى باشد که از سفره دست‏برمى‏دارد.
در روایتى مى‏خوانیم;
هنگامى که رسول گرامى اسلام(ص) با جماعتى غذا مى‏خوردند، اولین کسى بود که دست‏به طرف سفره مى‏برد و آخرین نفرى بود که از سفره دست‏برمى‏داشت، تا مهمانان غذا بخورند.
6 - از مهمان کار نکشید
میزبان نباید در امور مربوط به مهمانى یا دیگر کارها از مهمان کار بکشد. حتى در برخى روایات آمده است که خود مهمان بدون آنکه از او تقاضایى شده باشد مى‏خواست کارى انجام بدهد، امام(ع) مانع شد.
الف - مهمان امام صادق(ع) برخاست تا برخى از نیازمندیهاى منزل حضرت را برآورده سازد، امام(ع) مانع شد و خود به انجام آن پرداخت آنگاه فرمود: «نهى رسول الله عن ان یستخدم الضیف‏» رسول الله(ص) از بکارگیرى مهمان نهى فرموده است.
ب - شب هنگام امام رضا(ع) با مهمانش گفتگو مى‏کرد، ناگهان در بین صحبت روشنى چراغ از حالت طبیعى خارج شد، مهمان دست‏برد تا آن را اصلاح کند، امام رضا(ع) مانع شد و خود آن حضرت به اصلاح و تنظیم چراغ اقدام کرد و فرمود: «انا قوم لا نستخدم اضیافنا»ما مردمى هستیم که مهمانان خود را به کار نمى‏گیریم.
7 - سفره را زود جمع نکنید
در روایتى از امام صادق(ع) آمده است که:
«نشستن بر سر سفره را طول بدهید، این ساعتى است که از عمر شما حساب نمى‏شود.»
و در مهمانى و ضیافت این مساله از تاکید بیشترى برخوردار مى‏گردد تا همه بتوانند غذاى خود را بخورند و کسى گرسنه از سر سفره برنخیزد.
وظایف مهمانها
مهمانها نیز آداب و وظایفى دارند از جمله;
1 - بدون دعوت، مهمان نشوید!
اگر شما را به مجلسى دعوت نکرده‏اند، نروید، در غیر این صورت چنانچه اگر با بى‏اعتنایى روبرو شدید، باید خود را سرزنش کنید. در روایتى از پیامبر(ص) آمده است که: هشت گروه اگر مورد اهانت قرار گرفتند، نباید کسى جز خودشان را ملامت کنند.
«الذاهب الى مائدة لم یدع الیها»کسى که دعوت به غذا خوردن نشده است، بدون دعوت برود.
گذشته از آن، غذایى که مهمان ناخوانده مى‏خورد، خالى از اشکال نخواهد بود.
امام صادق(ع) فرمودند: «من اکل طعاما لم یدع الیه فانما اکل قطعة من النار»اگر کسى غذایى بخورد که به آن دعوت نشده است، گویا پاره‏اى از آتش را مى‏خورد.
2 - رعایت تعداد دعوت‏شوندگان
امام صادق(ع) فرمود:
«هرگاه شما را دعوت به طعامى کردند، فرزند خود را به همراه مبرید زیرا; اگر چنین کارى بکنید آنچه خورده مى‏شود، حرام خواهد بود و غاصب بشمار مى‏روید!
3 - پذیرش دعوت
امام صادق(ع) فرمود: «ان من حق المسلم على المسلم ان یجیبه اذا دعاه‏»از جمله حقوق مسلمان بر مسلمان این است که; هرگاه او را دعوت بنماید، بپذیرد.
و در روایتى دیگر پذیرفتن دعوت مؤمن را از حقوق واجب شمرده است.
4 - وقت‏شناسى
در جلسات عمومى معمولا پس از صرف غذا عده‏اى مى‏نشینند و با یکدیگر به صحبت مى‏پردازند، این کار چون موجب وقت‏گیرى میزبان مى‏شود درست نیست. البته مواردى که میزبان خود چنین مجالس را مى‏خواهد برگزار کند مستثنى است.
به این آیه شریفه توجه فرمایید:
«یا ایها الذین امنوا لا تدخلوا بیوت النبى الا ان یؤذن لکم الى طعام غیر ناظرین اناه ولکن اذا دعیتم فادخلوا و اذا طعمتم فانتشروا و لا مستانسین لحدیث، ان ذلکم یؤذى النبى‏»
اى کسانى که ایمان آورده‏اید، داخل خانه‏هاى پیامبر نشوید مگر به شما اجازه براى صرف غذا داده شود (مشروط بر اینکه قبل از موعد نیایید) و در انتظار وقت غذا ننشینید، اما هنگامى که دعوت شدید، داخل شوید و چون غذا خوردید، پراکنده گردید (و بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشینید، این عمل شما پیامبر را ناراحت مى‏کند.
5 - مکان نشستن
از حضرت امام محمدباقر(ع) نقل شده است که چون شخصى به خانه کسى برود، هر جا که صاحبخانه امر کرد، بنشیند زیرا، صاحبخانه امور مخفى خانه‏اش را بهتر مى‏داند.
6 - پرهیز از بهانه‏گیرى
مهمان در مورد غذایى که براى او تهیه شده است، نباید بهانه بگیرد. از امام صادق(ع) روایت‏شده است که:
«هلک امرء احتقر لاخیه ما یحضره و هلک امرء احتقر لاخیه ما قدم الیه.»
هلاک شد شخصى که براى پذیرایى از برادر دینى خود، آنچه را در خانه حاضر است ناچیز بشمارد، و هلاک شد شخصى که غذایى را که برایش آورده‏اند ناچیز بشمارد.
7 - پرهیز از تعارف
غذایى که تهیه شده است را بدون تعارف و بخورید. عده‏اى با امام صادق(ع) غذا مى‏خوردند و به اصطلاح زدوتر دست کشیدند، امام(ع) آنان را توصیه به غذا خوردن کرد فرمود: «ان اشدکم حبا لنا احسنکم اکلا عندنا»هر کس بهتر (و بیشتر) نزد ما غذا بخورد، بیشتر ما را دوست دارد!
و در حدیث دیگرى، امام صادق(ع) مهمان خود را توصیه به خوردن کرد و فرمود:
«کل اما علمت انه تعرف مودة الرجل لاخیه باکله من طعامه‏»بخور، مگر نمى‏دانى که دوستى انسان با برادر دینى خود با خوردن او از غذایش شناخته مى‏شود.
و حضرت امام رضا(ع) فرمود:
«سخى و صاحب همت‏» از طعام مردم مى‏خورد تا مردم از طعام او بخورند.
و بخیل غذاى مردم را نمى‏خورد تا از طعام او نخورند.
8 - دعا کردن
مهمان به خاطر نعمتهاى الهى شکر خدا را بجا آورد و براى سلامتى و برآورده شدن حاجتهاى میزبان دعا کند، رسول گرامى(ص) در خانه‏اى دعوت شده بود، در حق آنان فرمود:
«طعم عندکم الصائمون و اکل عندکم الابرار وصلت علیکم الملائکة الاخیار»روزه‏داران نزد شما طعام خوردند و ابرار و نیکان نزد شما پذیرایى شدند، و فرشتگان برگزیده بر شما درود مى‏فرستند.
و از امام محمدباقر(ع) روایت‏شده است که هرگاه سفره را جمع مى‏کردند، رسول گرامى اسلام(ص) مى‏فرمود:
«خداوندا، نعمت زیاد و پاکیزه و با برکت دادى، با آن ما را سیر کردى و سیراب نمودى، حمد و سپاس خدایى را که اطعام مى‏کند ولى اطعام نمى‏شود (چون مبراى از این چیزهاست)«الحمدلله الذى یطعم و لا یطعم‏».
دوازده نکته
در پایان این بحث‏به دوازه نکته اشاره مى‏کنیم:
1 - غذایى که تهیه مى‏شود، باید از مال حلال باشد.
2 - امام صادق(ع): هر کس قبل و بعد از غذا دستهاى خود را بشوید، زندگى آسوده و بدنى سالم خواهد داشت و نیز فرمود: وضو گرفتن قبل از غذا و پس از آن، روزى انسان را زیاد مى‏کند.
3 - رسول گرامى اسلام(ص): بنده خدا بر سر سفره، اگر با بسم‏الله شروع کند، فرشتگان براى او دعا مى‏کنند و شیطان را بیرون مى‏رانند و چنانچه پس از خوردن غذا، الحمدلله بگوید: فرشتگان مى‏گویند، اینها مردمى هستند که خداوند بر آنها نعمت داده و شکر پروردگارشان را بجا مى‏آورند.
4 - اول غذاى سبکتر را بخورید و بعد غذاى سنگین‏تر را، تا در هضم غذا دچار مشکل نشوید.
5 - افتتاح و اختتام غذا با نمک باشد. این از جمله سفارشات رسول گرامى اسلام(ص) به على(ع) است.
6 - از خوردن غذاى داغ پرهیز کنید.
7 - امام باقر(ع): نزد خداوند چیزى بدتر از شکمى که پر از غذا باشید نیست. و حضرت على(ع) به فرزند امام حسن(ع) چهار نکته را یادآور شد که اگر آنها را رعایت کند از مراجعه به پزشکان بى‏نیاز مى‏شود: وقتى گرسنه‏اى، بخور، تاء;ء میل به غذا دارى (و خیلى سیر نشده‏اى) از خوردن دست‏بکش، خوب غذا را بجو و قبل از خوابیدن، به دستشویى برو
8 - امام صادق(ع): در صورتى که مى‏توانى با دست راست غذا بخور.
9 - امام صادق(ع): نان را زیر ظرف قرار ندهید، و رسول گرامى اسلام(ص) فرمود: احترام نان به این است که وقتى بر سر سفره آوردند، به انتظار غذاى دیگر نباشید (و به نان بى‏توجهى نکنید بلکه با نان شروع کنید) و آن را به زیر دست و پا نیدازید و با کارد آن را نبرید.
10 - رسول گرامى اسلام(ص): مهمانى روز اول و دوم و سوم است، اما بعد از آن صدقه و تصدق (از جانب میزبان) حساب مى‏شود، حضرت فرمود: آنقدر نزد برادر مؤمن خود نمانید که او را درهم شکنید که دیگر چیزى نداشته باشد، تا خرج شما بنماید.
11 - با معصیت و گناه سفره رحمت را آلوده نسازیم، در معاشرتها حساب محرم و نامحرم بشود، گفتگوها حریم داشته باشد، عفت زبان حفظ شود، از غیبت و تهمت دیگران اجتناب شود، نوشیدنى یا غذایى که خوردنش حرام است در سفره مشاهده نشود.
12 - از باب ، من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق، از کسانى که در تهیه غذا و سفره زحمت کشیده‏اند، سپاسگزارى کنید میزبان نیز از خانواده خود و افرادى که کمک کرده‏اند، قدردانى کند.