آرشیو

آرشیو شماره ها:
۵۱

چکیده

نویسنده زیربناى این «سخن را که وحى تابع پیامبر است نه او تابع وحى‏» را مدل کانتى مى‏داند کانت مى‏گوید ذهن، منفعل و دریافت کننده محض نیست‏بلکه فاعلیت هم دارد و صورى را از خود به مدرکاتش مى‏افزاید و در حقیقت تجربه‏اى محض در کار نیست. با توجه به این ایده به اعتقاد بعضى از متفکرین داخلى موضع‏گیریها و تجارب پیامبر صلى الله علیه و آله با شرایط اجتماعى رابطه دیالوگى داشت. مؤلف پس از تبیین رابطه دیالوگى با نقد این نظریه مى‏نویسد: اسلام پیامى خاص براى جامعه داشت و پیامبر حامل آن پیام بود و مضمون این پیام از پیش تعیین شده بود، شرایط اجتماعى و تاریخى، محتوا و مضمون آن پیام را تغییر نمى‏داند بلکه مواردى پیش مى‏آوردند که پیامبر صلى الله علیه و آله آن پیام را بهتر تفسیر و تبیین مى‏کردند. بحث اساسى و بنیادى‏تر که نسبت‏به کل این مقاله مطرح مى‏شود، از این قرار است که: بطور کلى، سه نظریه اساسى در مورد سرشت وحى در غرب مطرح شده است. یکى از این نظریات که دیدگاه گزاره‏اى درباب وحى است از قرون وسطا در میان متکلمان مسیحى مطرح بوده است. بر طبق این نظریه، وحى مجموعه‏اى از گزاره‏ها است که خدا به پیامبر القاء مى‏کند. دوم، دیدگاه تجربه دینى که بر طبق آن وحى گونه‏اى تجربه دینى است و خدا بر پیامبر وحى کرد به این معنا است که پیامبر خدا را تجربه کرد. این نظریه از زمان شلایرماخر در الهیات پروتستان مطرح بوده است و بالاخره، دیدگاه سوم; یعنى نظریه‏اى که در قرن بیستم مطرح شد دیدگاه افعال گفتارى است. این نظریه را متکلمان و فلاسفه دینى مطرح کرده‏اند که از آثار آستین فیلسوف تحلیلى متاثر بوده‏اند. بر طبق دیدگاه اخیر خدا بر پیامبر وحى کرد. به این معنا که اولا خدا جملاتى معنادار را از زبانى خاص براى پیامبر اظهار کرده است و ثانیا، این جملات مضمونى خاص داشته‏اند; یعنى خدا مضامینى

متن

خاص را به پیامبر با این جملات انتقال داده است و ثالثا، پیامبر را به کارهایى واداشته است.
وحى تنها بر طبق یک دیدگاه که از قضا آن هم نظر نادرستى است و به یقین در مورد وحى اسلامى غلط است گونه‏اى تجربه دینى است ولى دیدگاه دیگرى که امروزه با اقبال و توجه روزافزون مواجه شده است دیدگاه افعال گفتارى است. هر بحثى که درباب وحى صورت گیرد، باید پیش از همه تکلیف خود را در مورد این نظریات روشن کند چراکه هر یک پیامدها و نتایج‏خاصى را دارند. مقاله «بسط تجربه نبوى‏» بر پایه تقریرى خام از دیدگاه تجربه دینى استوار شده است و شتابزدگى نویسنده موجب شده است که از یک سو به نظریات مطرح درباب سرشت وحى توجه نکند، و از سوى دیگر به ناسازگارى و تناقضى که میان دیدگاه تجربه دینى و وحى اسلامى است دقت کافى را مبذول نکند. بنابه نظریه تجربى وحى مواجهه پیامبر با خدا است و گزارشهایى که پیامبر از وحى خود - یعنى از تجربه‏اش - به دیگران ارائه مى‏دهد تفاسیر پیامبر از تجربه‏اش هستند نه مضمون خود وحى. چراکه وحى بر طبق این دیدگاه اصلا از سنخ گزاره‏ها نیست. بر طبق دیدگاه گزاره‏اى، گزارشهاى پیامبر مضمون وحى را دارا هستند و خود وحى از سنخ گزاره‏ها است. همچنین در دیدگاه افعال گفتارى، خود افعال گفتارى (فعل گفتار و ضمن گفتار) مضمون وحى هستند، به این معنا که خدا جملاتى معنادار را بر پیامبر اظهار کرده است و این جملات مضمونى خاص داشته‏اند از این گذشته، بنا به دیدگاه تجربه دینى، ارتباط زبانى میان خدا و پیامبر صورت نگرفته است. لذا پیامبر هیچ‏گاه نمى‏تواند ادعا کند جملاتى را که براى دیگران بازگو مى‏کند دقیقا جملاتى هستند که خدا به کار برده است. ارتباط زبانى صورت نگرفته تا جملاتى رد و بدل شود و پیامبر هم همان جملات را به‏کار ببرد. تحلیل دیدگاه گزاره‏اى به این مى‏انجامد که اطلاعاتى میان خدا و پیامبر رد و بدل شده است ولى نمى‏توانیم بگوییم که جملاتى که پیامبر به کار مى‏برد همان جملاتى است که خدا اظهار کرده است. آنچه مسلم است این است که خدا اطلاعاتى را به پیامبر داده و او هم همان اطلاعات را بیان مى‏کند، ولى ممکن است زبان وحى - اگر انتقال اطلاعات با زبان بوده - با زبان گزارش وحى تفاوت داشته باشد. مضمون وحى - که همان اطلاعات باشد - ثابت است ولى فرم زبانى آن مى‏تواند تفاوت داشته باشد. در تحلیل افعال گفتارى هم محتوا و هم فرم وحى ثابت است و پیامبر هیچ دخل و تصرفى در آن نمى‏کند.
تجربه بودن وحى، بیشتر با مسیحیت فعلى سازگار است تا با اسلام، چرا که در اسلام زبان وحى و کتاب در وحى محوریت دارد، ولى در مسیحیت کتاب و زبان وحى محوریت ندارد. براى مسیحیان خدا در حضرت عیسى (ع) تجلى کرده و براى مسلمانان در قرآن. از این‏رو در اسلام کتاب، محور است و در مسیحیت‏شخص. وحى خدا در اسلام با القاى حقایق و انجام افعال گفتارى از جانب خدا است و وحى خدا در مسیحیت، تجربه خدا از جانب عیسى (ع) است. اگر هم در پاره‏اى موارد، در مسیحیت‏سخن از سخن گفتن خدا با بشر رفته است آنقدر چشمگیر و برجسته نیست که وحى مسیحى را که گونه‏اى تجربه است تحت‏الشعاع قرار دهد و اگر هم در اسلام در مواردى از حالات و تجارب وحیانى پیامبر سخن به‏میان آمده آنقدر محوریت ندارد تا وحى اسلامى را تحت‏الشعاع قرار دهد. بنابراین وقتى در اسلام محوریت را به تجارب وحیانى مى‏دهیم گویا به جاى اسلام از مسیحیت‏سخن مى‏گوییم.
تبعیت وحى از پیامبر
یکى از سخنان عجیبى که دکتر سروش در مقاله بسط تجربه نبوى دارد این است که «وحى تابع او (پیامبر) بود نه او تابع وحى‏» . دکتر سروش در این مقاله و در گفتگویى که در این‏باره در مجله کیان منتشر شده است تلاش کرده است تا آن را مفهوم و موجه سازد، ولى على‏رغم این تلاشها نتوانسته است صورت معقولى به آن بدهد.
زیربناى سخنان فوق مدل کانتى است. کانت مى‏گفت ذهن منفعل و دریافت‏کننده محض نیست‏بلکه فاعلیتى هم دارد و صورى را از خود به مدرکاتش مى‏افزاید. در حقیقت تجربه‏اى محض در کار نیست; در محتواى هر تجربه‏اى عواملى از ذهن دخیلند و تجارب تابع ذهن و متناسب با آن هستند. وحى هم به این معنا تابع پیامبر است که شخصیت پیامبر در وحى تاثیر دارد و متناسب با آن است; پیامبر هم فاعل است و هم قابل!
مدل کانتى در واقع با استدلال ضمنى زیر شامل تجارب وحیانى پیامبر نیز مى‏شود:
1. در تجارب معمولى; این تجارب تابع شخصیت فاعلشان هستند.
2. تجارب وحیانى هم مانند تجارب معمولى‏اند.
نتیجه: تجارب وحیانى هم تابع شخصیت پیامبرند.
مقدمه نخست‏بیانگر مدل کانتى است. اگر این مدل را بپذیریم و بر فرض تمامیت آن، براى این که بگوییم تجارب پیامبر هم تابع شخصیت او هستند باید مقدمه دوم را نیز بپذیریم و تجارب او را مانند تجارب معمولى بدانیم. ولى مقدمه دوم ناتمام است. پذیرش تجارب وحیانى تصدیق وجود تجاربى غیرعادى است. مقدمه دوم در کلام سروش تنیده است و سخنى ناتمام است. در سخنان فوق تناقض هم به‏چشم مى‏خورد; آیا با پذیرفتن مدل کانتى در تجارب وحیانى و تابع دانستن این تجارب مى‏توان از کشف تام محمدى (ص) سخن گفت؟ کشف تام به این معنا است که واقع آنگونه که هست‏به تمام و کمال براى پیامبر منکشف مى‏شود و این تنها در صورتى امکان‏پذیر است که شخصیت پیامبر و ظرفیت وجودى او در تجاربش دخالت نداشته باشند. پذیرفتن مدل کانتى راهى براى پذیرفتن کشف تام باقى نمى‏گذارد; در تجارب پیامبر همواره عناصرى از شخصیت و ظرفیت وجودى او حضور دارند، تجربه‏اى محض در کار نیست تا کشف تام در کار باشد. (بگذریم از این که این سخن به‏معناى نفى عصمت پیامبران است، چراکه پیامبر هیچ‏گاه به وحى آنگونه که هست دسترسى ندارد و وحى تابع شخصیت اوست.)
چرا مدل کانتى؟
این نکته جاى تامل دارد که در قلمرو فلسفه کانت جایى براى تجارب وحیانى وجود ندارد. به‏نظر کانت، ذهن به تجاربى که از عالم خارج دارد صور مکان و زمان را مى‏دهد. تجارب عرفانى و نیز تجارب وحیانى در این فلسفه جایى ندارند. همه معرفتها به حواس منتهى مى‏شوند. به‏نظر کانت، هر معرفتى با تجربه [حسى ] آغاز مى‏شود و ما هیچ معرفتى مقدم بر تجربه [حسى] نداریم و معرفت‏با تجربه آغاز مى‏شود.
بنابراین، در قلمرو معرفت‏شناسى کانت تجارب وحیانى معنا ندارد چراکه این تجارب (به‏طور کلى تجارب دینى) به عالمى دیگر تعلق دارند، از حس آغاز نمى‏شوند و در قالب صور مکان و زمان درنمى‏آیند. در اینجا این پرسش مطرح مى‏شود که چرا برخى از روشنفکران بر این مدل اصرار دارند و آن را به تجارب سرایت مى‏دهند؟ لابد کسانى که این مدل را به تجارب وحیانى و تجارب پیامبر گسترش مى‏دهند، این رکن معرفت‏شناسى کانت را نمى‏پذیرند و تنها به رکن دیگر آن بسنده مى‏کنند و مى‏گویند شخصیت و صور پیشینى شخص - و از جمله شخصیت پیامبر (ص) - در تجاربش تاثیر دارند. ولى به‏نظر ما، بر فرض این که مدل معرفت‏شناسى کانت را بپذیریم، این مدل شامل حال تجارب پیامبر نمى‏شود. تجارب پیامبر تجاربى غیرطبیعى‏اند. پذیرفتن وجود تجارب پیامبر به این معنا است که رکن اول معرفت‏شناسى کانت را کنار بگذاریم و به صورى از معرفت قائل شویم که به تجارب حسى منتهى نمى‏شوند. رکن دیگر این معرفت‏شناسى را نیز باید کنار نهاد، چرا که تجارب پیامبر تجارب غیرطبیعى‏اند و ما هیچ دلیلى در اختیار نداریم که تجارب غیرطبیعى هم مانند تجارب طبیعى باشند، بلکه اقتضاى غیرطبیعى بودن تجارب پیامبر این است که برخلاف تجارب طبیعى باشند و از مدل معرفت‏شناسى دیگرى پیروى کنند.
نقد رابطه دیالوگى
اسلام مانند هر دین دیگرى به صحنه اجتماع وارد شد و پیامبر (ص) هم مانند هر انسان دیگرى در صحنه شرایط این اجتماع پا گذاشت; گاهى جنگ مى‏کرد و گاهى صلح، در صحنه شرایط جدید، حادثه‏هاى جدیدى به‏وجود مى‏آمد و پیامبر (ص) هم موضع‏گیریهاى خاصى در قبال این حوادث داشتند. رابطه اسلام با این شرایط اجتماعى چه رابطه‏اى بود؟ و نیز، موضع‏گیریهاى پیامبر (ص) با این شرایط اجتماعى چه رابطه‏اى داشت؟
پرسش‏هاى فوق را مى‏توان این‏گونه نیز مطرح کرد که آیا اسلام - و نیز موضع‏گیریهاى پیامبر (ص) - با شرایط اجتماعى رابطه داد و ستدى داشت؟ رابطه داد و ستدى یا رابطه دیالوگى به این معنا است که اسلام چیزى به این شرایط مى‏داد و چیزى از آن‏ها مى‏گرفت; در نتیجه، اسلام محتوایى ثابت نداشت و تا حدى شرایط اجتماعى، محتواى آن را تعیین مى‏کردند.
به اعتقاد دکتر سروش، اسلام (و نیز موضع‏گیریها و تجارب پیامبر (ص)) رابطه دیالوگى با شرایط اجتماعى داشت. ورود پیامبر به صحنه اجتماع مانند ورود یک استاد به صحنه درس است. استادى که پا به کلاس مى‏گذارد اجمالا مى‏داند چه نکاتى و مطالبى را مى‏خواهد به شاگردان القاء کند. این حد از مساله براى استاد قابل ضبط و تهیه و پیش‏بینى است. اما از این مرحله به بعد همه چیز از جنس امکان است، نه ضرورت و لذا غیرقابل پیش‏بینى و در عین حال مؤثر در تعلیم و تربیت. استاد دقیقا نمى‏داند در سر کلاس چه پیش خواهد آمد... و پیغمبر بزرگوار اسلام هم در میان امت‏خود چنین وضعى داشت. وقتى مى‏گوییم دین امر بشرى است. منظورمان نفى روح قدسى آن نیست، منظور این است که پیامبر به میان آدمیان مى‏آید، پابه‏پاى آنها حرکت مى‏کند.... گاهى به جنگ، گاهى به صلح کشیده مى‏شود... دین مجموعه برخوردها و موضع‏گیریهاى تدریجى و تاریخى پیامبر است.
پیش از تصدیق یا رد نظر فوق باید رابطه دیالوگى را دقیقا روشن سازیم. ما همان مثال استاد و شاگردان را به دو نحو تصور مى‏کنیم تا رابطه دیالوگى را تعریف کنیم.
1. فرض کنید یک استاد ریاضى به کلاس وارد مى‏شود و مساله‏اى ریاضى را طرح مى‏کند، آنگاه برخى از شاگردان پرسشهایى درباره این مساله مى‏پرسند و او پاسخ مى‏دهد و نیز از کاربردهاى آن جویا مى‏شوند، او هم مواردى را ذکر مى‏کند.
2. باز فرض کنید یک استاد ریاضى سر کلاس مى‏آید و از خود نظریه‏اى جدید را در زمینه‏اى از ریاضیات ارائه مى‏دهد. برخى از دانشجویان این نظریه را رد مى‏کنند و او در دفاع، قیودى به نظریه‏اش اضافه مى‏کند - و مثلا متغیرهایى را به آن مى‏افزاید - و این جر و بحث همچنان ادامه مى‏یابد تا در نهایت استاد شکل منطقى و قابل قبولى به نظریه‏اش مى‏دهد. او در خلال این بحث تمام متغیرها و ثابتهایى را که لازم است در فرمول‏بندى نظریه‏اش داخل مى‏سازد.
گرچه در دو مثال فوق به ظاهر رابطه‏اى دیالوگى در کار است، ولى تفاوتى عمده در میان آنها است. در مثال اول، استاد با مساله‏اى ثابت که مضمونى ثابت دارد به سراغ کلاس درس رفته است و این مضمون در طول درس ثابت مانده است. تمام مباحثى که در این خلال مطرح شده است‏شرح و تفسیر و بیان همان مساله و یافتن کاربردهاى آن است. به یک معنا حرکت تدریجى در اینجا صورت نگرفته است، چراکه مضمونى ثابت در طول درس و گفتگو در میان بوده است. اما در مثال دوم گرچه استاد در ابتدا با نظریه‏اى که مضمونى ثابت دارد سراغ کلاس درس رفته است، ولى همین که در کلاس آن را بیان کرده است، ایراداتى به آن وارده شده و او را وادار کرده که متغیرها و یا ثابت‏هایى را به نظریه‏اش بیفزاید تا شکل نهایى به آن بدهد. به این معنا در طول کلاس درس، مضمونى ثابت در کار نیست و تنها نتیجه آن مورد نظر است. در این مورد واقعا حرکتى تدریجى در این مضمون در کار است. با استفاده از این وجه تفاوت مى‏توانیم بگوییم که مثال اول بیانگر یک رابطه دیالوگى حقیقى نیست، ولى مثال دوم از یک رابطه دیالوگى حقیقى حاکى است. در رابطه دیالوگى حقیقى مضمونى ثابت در کار نیست، بلکه داد و ستدى واقعى در کار است. شرایط، به مضمون هت‏خاصى مى‏دهند و آن را به صورت خاصى درمى‏آورند. ولى در رابطه دیالوگى غیرحقیقى شرایط محتوا را تعیین نمى‏کنند و به آن جهت‏خاصى را نمى‏دهند; بلکه صرفا موارد تفسیرى و کاربردى براى آن فراهم مى‏آورند.
اکنون این پرسش مطرح مى‏شود که آیا اسلام (و تجارب پیامبر (ص)) با شرایط تاریخى و اجتماعى رابطه دیالوگى حقیقى داشت‏یا نه، این رابطه، رابطه دیالوگى غیرحقیقى بود؟ اسلام در ابتدا پیامى خاص براى جامعه داشت و پیامبر (ص) حامل آن پیام بود مضمون این پیام از پیش تعیین شده بود. شرایط اجتماعى و تاریخى، محتوا و مضمون آن پیام را تغییر نمى‏داد، بلکه مواردى را پیش مى‏آوردند که آن پیام را بهتر تفسیر و تبیین مى‏کرد. البته در برخى موارد هم نکاتى حاشیه‏اى در کنار آن پیام صورت مى‏گرفتند. حوادث تاریخى و موضع‏گیریهاى پیامبر (ص) درواقع تفسیر و کاربردهایى از آن پیام را نشان مى‏دادند، گرچه در برخى موارد حوادثى هم شکل مى‏گرفتند که تاثیرى در تفسیر و تبیین آن پیام نداشتند. مثلا این که واقعا کدامیک از زنان حضرت پیامبر (ص) مورد اتهام قرار گرفت. تاثیرى در محتواى پیام اسلام و دین اسلام بطور کلى نداشت.
پى‏نوشت:
(×) موضوع بحث این مقاله نقد برخى از مطالبى است که در مقاله بسط تجربه نبوى دکتر سروش آمده است از قبیل: تجربه دینى بودن وحى، رابطه دیالوگى، تبعیت وحى از شخصیت پیامبر و غیره . این مقاله در اصل چکیده‏اى از بخشى مفصل از کتاب «وحى و افعال گفتارى‏» از نگارنده (در دست انتشار) است.

 

تبلیغات