«بسم الله» در فرهنگ عامیانه

قرآن کریم با ورود به هر جامعه‌ای تأثیرات شگرفی را در آن جامعه از خود بر جای گذاشته است. این کتاب آسمانی، بسیاری از آداب و رسوم آن جامعه را به صورت بنیادی تغییر داده و برخی از سنت‌ها را تعدیل کرده است. یکی از اقوامی که تأثیر زیادی از قرآن کریم گرفته و رنگ و بوی قرآن را در تمامی امور زندگی خود حضور داده است ملّت ایران است. مردم ایران پس از پذیرش اسلام سعی کردند همه امور زندگی خود را با معارف قرآنی تطبیق داده و هر چه بیشتر خود را به قرآن و خدای قرآن نزدیکتر سازند.
تأثیر قرآن بر فرهنگ ایران را می‌توان در زمینه‌های متفاوتی بررسی کرد. این تأثیر بر فرهنگ عامیانه و زندگی روزمره مردم فراوان دیده می‌شود. در ایین‌ها و سنت‌ها، معاشرت‌ها و داد و ستدها و بالاخره همه آداب زندگی ایرانیان می‌توان حضور قرآن را احساس کرد.
امّا آنچه این نوشتار عهده‌دار بیان آن است، بررسی حضور و ظهور جمله شریفه «بسم اللّه» در فرهنگ عامیانه ایران است. در میان همه مردم جهان با هر گرایش و ایینی مرسوم است که؛ هر کار مهم و با ارزشی را با نام بزرگی از بزرگان دینی و ملّی یا نام مقدسی آغاز می‌کنند و بدین وسیله این کار را با فرد مورد علاقه خود پیوند می‌دهند. با ظهور اسلام و تبیین معارف قرآن ، مسلمانان سعی می‌کردند برای پایداری برنامه‌ها و کارها و برکت داشتن آن، کارهایشان را با نام ذات فناناپذیر و پایدار آغاز کنند.
آموزه آغاز کارها با «بسم الله الرحمن الرحیم» در عمق جان ایرانیان نفوذ کرده و آن را در ادبیات خود به وفور استفاده می‌کنند. این استفاده به صورت‌های گوناگونی بروز و نمیان شده است.
مردم ایران در اشعار عامیانه،مَثَل‌ها، کنایه‌ها، تلمیحات، اشارات و دیگر گونه‌های کلامی پارسی از «بسم اللّه» بهره جسته‌اند. در این نوشته بر‌آنیم تا بخشی از این گنجینه اسلامی ایرانی را به تماشا بگذاریم.پیش از آن نکاتی چند درباره بسم الله را فرا دید قرار می‌دهیم.
* * *
بسم الله الرحمن الرحیم، نخستین جمله کتاب آفرینش و آغازین جمله کتاب‌های آسمانی و قرآن کریم و یکمین ایه تمام سوره‌ها و تاج آنهاست.
بسم الله الرحمن الرحیم، آغازگر همه کارها و مایه برکت آنهاست.
بسم الله الرحمن الرحیم، کلید طاعات و اسم اعظم الهی و از بزرگترین نام‌های خداوند است.
بسم الله الرحمن الرحیم،نماد مهر الهی و باعث طهارت از گناهان است.
بسم الله الرحمن الرحیم،موجب اجابت دعا و شفای دردهاست.
بسم الله الرحمن الرحیم،موجب حرز و امان و فرار شیطان است.
بسم الله الرحمن الرحیم،باعث سنگینی میزان در قیامت و نمایندگی خدای رحمان است.
بسم الله الرحمن الرحیم،با حروف نوزده گانه‌اش نگاهدارنده انسان در مقابل فرشتگان نوزده گانه عذاب است.
بسم الله الرحمن الرحیم،شریف‌ترین ایه قرآن کریم است.
بسم الله الرحمن الرحیم،برطرف کننده اندوه‌ها و شادی آفرین است.
بسم الله الرحمن الرحیم،ندای یاری خواهی بنده از حضرت پروردگار است.
اینک به مواردی از کاربرد «بسم الله» در محاورات و گفتگوی مردم ایران اشاره می کنیم. لازم به ذکر است که بسم الله به تمامی جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» گفته می‌شود؛ ولی غالباً در فرهنگ عامیانه شکل تخفیف یافته آن یعنی «بسم الله» استفاده می‌شود.
بسم اللّه،جمله‌ای است که فارسی زبانان در موارد زیر فراوان به کار می‌برند :
1. هنگام شروع کاری، با توجه به لزوم آغازگری همه امور با نام خدا، معمولاً مسلمانان در آغاز هر کاری بسم الله می‌گویند.
2. در نقاط تاریک یا ترسناک، برای پرهیز از خطرات ناشناخته و احتمالی و دفع بلاها و بدیها گفته می‌شود.
3. هنگام شنیدن صدای ترسناک یا امری خوف آور.
4. در شگفتی از مشاهده چیزی یا شنیدن مطلبی، گاه این نوع از بسم الله افاده انکار و ناباوری می‌کند مانند:
«بسم الله بحق چیزهای نشنیده».
5. به هنگام دعوت مخاطب به چیزی مانند: دعوت به سفره غذا، داخل شدن به خانه و ... .
بسم اللّه،بسم اللّه
هر گاه بخواهند حالت‌ترس همراه با احتیاط شدید را بیان دارند، این عبارت را به کار می‌برند، به عنوان نمونه«ترمز ماشینم بریده بود تا اینجا با بسم الله بسم الله آمدم». گاه برای احتراز و دور داشت از امری ناخوشایند گفته می‌شود. مانند:«ببین عمله حیاط خلوت از جنس ما هستند یا بسم الله بسم الله از جنس ما بهتران است.»
هنوز اول فتح است و وقت بسم الله
در جایی که کسی همراهان را به ادامه کار یا شرح ما وقع فرا می‌خواند و شنونده را به صبر سفارش می‌کند مورد استفاده می‌باشد:«عجله نکن هنوز اول فتح است و وقت بسم الله» به معنای اینکه هنوز اول کار است.
جنّ و بسم الله
این تعبیر کنایه از دو چیز متضاد و دور شونده از هم است که با پیدایی یکی، دیگری نا‌پیدا می‌شود. مانند:«به محض اینکه وجود آب لازم می‌شود از آب خبری نیست عین جن و بسم الله» و هر گاه در محاورات استفاده می‌شود به معنای متضادّ یکدیگر بودن و یکدیگر را دفع کردن است.
ریشه این تعبیر بر اساس رویاتی است که دستور می‌دهد برای دور شدن شیاطین باید از ذکر بسم الله الرحمن الرحیم کمک گرفت. در تفسیر ایه 46 سوره اسراء از فرار شیاطین هنگام شنیدن بسم الله الرحمن الرحیم سخن رفته است. امام صادق (ع) در روایتی می‌فرماید:«وقتی کسی می‌خواهد نماز بگزارد شیطان به فکر فریب او می‌افتد. هنگامی که بسم الله الرحمن الرحیم می‌گوید، شیطان فرار می‌کند».
به علت ناشناختگی و ترس انسان از جن به خصوص در جاهای تاریک و مکان‌های ترسناک نیز، به تأسی از رویات، بسم‌الله گفته می‌شود.
بسمل
بسمل، به حیوانی گفته می‌شود که آن را ذبح کرده و سر بریده باشند و وجه تسمیه‌اش آن است که در وقت ذبح کردن بنا به دستور شرع باید بسم الله الرحمن الرحیم گفته می‌شود.
بسمل کردن به معنای ذبح کردن و بسمل شدن به معنای ذبح شدن است.
تعبیر«نیم بسمل» زمانی بکار می‌رود که حیوان ذبح کامل نشده و نصفه جان شده است و در حال جان دادن به خود می‌پیچد. عطّار نیشابوری در استفاده از این عبار ت می‌گوید:
زیـن غـمم در خون و در گل مـانـده‌ای هـمچـو مـرغ نیـم بـسمـل مـانـده‌ای
از بای بسم الله تا سین و الناس
این مثل که مترادف با«از بای بسم الله تا تای تمّت» است از ابتدا تا انتهاست.ریشه این مثل چنین است که قرآن کریم با بای «بسم الله الرحمن الرحیم» در سوره حمد آغاز و با «سین»ِ کلمه «الناس» پیان می‌پذیرد. شاعر در این باره می‌گوید:
اول و آخـر قـرآن ز چـه آمـد با و سین یـعنی انـدر دو جهان رهـبر ما قرآن بس
بسم الله اگر حریف مایی
عبارتی است درحریف طلبیدن و به اصطلاح«هل من مبارز» گویی به معنای اینکه اگر خود را ردیف و همرزم من می‌دانی آماده باش.
از بِ بسم الله
از آنجا که بسم الله با حرف «ب » آغاز می‌شود. هرگاه بخواهند ابتدای کار یا چیزی را بیان دارند این عبارت را به کار می‌برند و معمولاً کنایه از اول ماجرا است.
بسم الله زدن
به معنای اینکه با عبارت بسم الله کسی را به جایی یا انجام کاری دعوت کردن است.مانند:«در راه یکی از آشنیان قدیمی را دیدم. بسم الله زدم که برای نهاربیاید».
رگ بسمل کسی خاریدن
این تعبیر گرفته شده از عبارت بسم الله گفتن در حیوانات است که با ذکر بسم اللّه سر حیوان را می‌برند و جان او را می‌گیرند. در اینجا رگ بسمل کسی خاریدن به معنای در معرض خطر و مرگ قرار گرفتن است و معمولاً درباره کسی استفاده می‌شود که تن به فنا و نابودی دهد. هر گاه بخواهند بگویند اجل کسی رسیده و سر به تن کسی زیادی کرده؛ با این عبارت بیان می‌کنند.
اول دشت است،بسم الله الرحمن الرحیم
پولِ اولین فروشی که به دست دکاندار می‌رسد را دشت گویند و برای خوش یمن و با برکت بودن آن اهمیت ویژه‌ای قائلند. این عبارت از اصطلاحات دکانداران است که در موقع باز کردن دکان یا اولین معامله روزانه این جمله را می‌گویند.
بِ بسم الله
در روایتی از امام علی (ع) آمده است که تمام اسرار خداوند در کتاب‌های آسمانی او گرد آمده است.و همه آنچه در کتاب‌های آسمانی است در قرآن جمع شده است و تمامی قرآن در سوره حمد خلاصه شده و آنچه در سوره حمد است در بسم الله الرحمن الرحیم آن تجلّی یافته است و تمام آنچه در بسم الله است در بای آن خلاصه شده است.
از این رو بای بسم الله دارای ارزشی افزوده بر دیگر حروف و یات قرآنی است و از جهت دیگر مقدمیت این حرف در آغاز سوره‌ها و ابتدای قرآن کریم بر این ارزش، افزوده است.تعبیر بِ بسم الله کنایه از بی‌نظیر بودن و از همه سر بودن است. هرگاه بخواهند برجستگی کسی یا چیزی را بیان کنند می‌گویند:«فلانی یا فلان چیز مانند بِ بسم الله است»
چهل بسم الله
برای حفظ و امان از بلاها و بدیها، تعویذ‌هایی را نوشته و همراه خود نگه می‌دارند. یکی از تعویذهای مشهور که خود به دو گونه ساخته می‌شود و بر گردن اطفال آویزان می‌کردند، تعویذ چل بسم الله است. نوع اول: بر روی قطعه‌ای از مس یا برنج چهل بار بسم الله و یات قرآن و رموزی را می‌نوشتند و برای دفع چشم زخم بر گردن اطفال می‌آویختند.
نوع دوم: چل بسم الله عبارت است از چهل ورقه کوچک مسی یا برنجی و در مواردی ازطلا که هر یک عبارت بسم الله الرحمن الرحیم بر روی آن حک شده است را بر گردن اطفال می‌بندند. در گذشته رسم بود که اولین پسر خانواده که به دنیا می‌آمد به عنوان رو نما چل بسم الله به او هدیه می‌دادند.
مرغِ بسم الله
هنرمندان دیندار همیشه سعی دارند تا مفاهیم و عبارات دینی را در قالب هنر عرضه کنند. خوشنویسان مسلمان ـ که به تعبیر پیامبر(ص) بر وضوح بیشتر حق می‌افزایند ـ از یات قرآنی و سخنان معصومین ـ علیهم السلام ـ بهره می‌جویند. خوشنویسی جمله شریفه بسم الله الرحمن الرحیم در کلام پیشویان دین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چنانکه امام صادق (ع) می‌فرماید:بسم الله الرحمن الرحیم را به زیباترین شکل بنویسید و پیامبر گرانقدر اسلام وعده بخشش گناهان را به خوشنویس بسم الله داده‌اند.
از این رو خوشنویسان همواره در تلاشند تا بسم الله را به زیباترین شکل بنویسند.
از جمله این بسم الله‌های زیبا«بسم الله‌ای است که به شکل مرغ می نویسند و به مرغ بسم الله مشهور است.»
جام چل بسم الله یا چهل کلید
جام مسی یا برنجی است که درونش ایة الکرسی را با خط خوش حکاکی کرده باشند و دور لبه آن سوراخ‌هایی دارد و چهل تکه برنجی یا مسی که بر هر کدام از آن بسم الله الرحمن الرحیم حک شده است و با سیم و یا مفتولی به جام متصل شده است و از آن برای گرداندن و ریختن آب بر سر افراد جهت دفع شرور و آفات و بلاها و دفع چشم زخم و …استفاده می‌کنند.