کیفیت گرایی در تعلیم قرآن
آرشیو
چکیده
متن
از نظر اهل بیت‌علیهم السّلام قرآن کریم، برای خواندن نازل شده است؛ ولی نه با این تصوّر که نازل شده است تا فقط آن را خواند و به اجر و ثواب رسید؛ بلکه در تلاوت آن آثاری نهفته است که از آن جمله می‌توان به بهره‌مندی از نور، هدایت، تقوی، معرفت و… اشاره کرد. در روایات بسیاری شاهد آثارفراوانی هستیم که همه آنها در جریان خواندن قرآن است که جامه عمل به خود می‌پوشد که البته چون تلاوت قرآن دارای اصولی است، اگر آن اصول مراعات نشود، طبیعتاً آن‌آثار و برکات هم ظاهر نخواهد شد.
بنابراین، نزد اهل بیت‌علیهم السّلام تلاوت قرآن تنها، عاملی برای نیل به ثواب شمرده نمی‌شود، چنین نیز نیست که مانند دیدگاه دوم (اصالت کیفیت) توصیه کند که کم قرآن بخوانید و به جای تلاوت روز مرّه آیات، در بطون آیه یا آیاتی فرو روید و سعی کنید روزها و شبها و سالها، تنها به یک آیه یا آیات محدودی فکر کنید، بلکه توصیه می‌کند که با حفظ عناصر کیفی (تلاوت آرام و شمرده شمرده، تدبّر، خشیت، نظم در تلاوت، برنامه‌ریزی برای تلاوت قرآن و…) هرآنچه مُیسر است، قرآن بخوانید.
از سوی دیگر، چون روشها و الگوهای استفاده از قرآن که توسط اهل بیت ارائه می‌شود، روشهای اصولی و مبتنی برقرآن شناسی صحیحی است، حسرت استفاده‌های کیفی از قرآن را (مانند هدایت به وسیله قرآن، نورانیت توسط آیات و…) از دل قرآن آموز می‌زداید.
در اینجا تا حدودی به تشریح کیفیت‌گرایی در مکتب اهل‌بیت‌علیهم السّلام می‌پردازیم. در این باره باید بگوییم، خواندن قرآن «اصولی» دارد و «تلاوت اصولی».قرآن است که هدایت، نور، شفا و رحمت قرآن را با خود به قلب قاری هدیه می‌کند و اگر تلاوت قرآن به عنوان عامل نورانیت و تزکیه و هدایت و اعطای علم معرفی شده است، تلاوتی مورد نظر بوده است که آن اصول و آداب و روشها را به همراه داشته باشد، نه هرگونه قرآن خواندنی.
برای آن که بدانیم آن اصول چیست، باید بگوییم که: اولاً شیوه تعریف شده تلاوت قرآن در نزد اهل بیت‌علیهم السّلام «ترتیل آیات» است. ترتیل خواندن آیات، با آنچه که امروزه معرفی می‌شود، قدری متفاوت است. ترتیل در تعریف معصومین گونه‌ای اصولی از خواندن قرآن است که عبارت است از تلاوت قرآن بدور از عجله، بلکه آرام، شمرده شمرده، به گونه‌ای که حروف و کلمات در آن به روشنی به لفظ درآیند و فضایی به وجود آید که قاری قرآن بتواند به تک تک کلمات و عبارات قرآن به دقت گوش فرا دهد.
از سوی دیگر، اگر یک قاری بخواهد تأثیر پذیری خود را به حداکثر برساند،باید نکات دیگری را نیز مورد توجه قرار دهد، نخست آن که تنها سوره‌هایی خوانده شود که فرد از حفظ دارد و قبلاً آنها را شنیده و با آنها آشنایی دارد، دیگر این که برای قرآن خواندن خود برنامه داشته باشد. (گرچه در این برنامه ممکن است هرروز به یک سوره یا چند آیه‌ای اختصاص یابد؛ ولی منظم اجرا شود)، دیگر آن که آیات را آرام بخواند و بسیار شمرده شمرده، کلمات را تلفظ کند و به دقّت به قرائت خود گوش فرا دهد و….
چنین است که این مکتب، راه هرگونه افزون طلبی و انبوه‌سازی بی‌ثمر و تکاثر‌گرایی بی‌خیر و برکت را بسته و تلاوت حتی یک سوره از قرآن را، البته با حفظ اصول و‌آداب و شروط آن به مثابه تلاوت ربع قرآن، ثلث قرآن، هزار آیه از قرآن و… دانسته‌اند و بدین وسیله بیان فرموده‌اند که هرگاه کسی قصد تلاوت قرآن داشته باشد، با حفظ این اصول هرمقدار که قلب آمادگی خواندن و شنیدن دارد، قرآن بخواند اگرچه یک سوره یا چند آیه باشد. اگر کسی نیز بخواهد به کمیت هم برسد، همین که فلان سوره را با کیفیت بخواند، گویی ربع قرآن، ثلث قرآن یا هزار آیه از قرآن را خوانده است، در عین این که راه تلاوت آیات بیشتر و سوره‌های دیگر قرآن نیز نیکو و مورد توصیه و تشویق نیز می‌باشد.
آنچه در این مورد قابل توجه است، این است که معصومین علیهم السلام با چنین توصیه‌ها و ارشاداتی به دنبال جا انداختن یک « فرهنگ» بوده‌اند که می‌توان از آن به «فرهنگ انس عمومی با قرآن» و «تلاوت دائمی و همگانی کلام خدا» تعبیر نمود؛ به این معنا که اگر فردی فهمید، خواندن یک سوره، در حقیقت ارزش خواندن یک چهارم یا یک سوم قرآن را دارد و هرآنچه که از خواندن یک چهارم یا یک سوم قرآن می‌توان بدست آورد، با خواندن تنها یک سوره کوچک می‌توان به دست آورد و همه آثار انس و تلاوت دائمی با یک چهارم یا یک سوم قرآن، در انس و تلاوت دائمی یک سوره کوتاه موجود است با سهولت و آرامش تمام، آن سوره را با حفظ اصول و به دور از عجله تلاوت می‌کند و چون با کیفیت خوانده است، طبیعی است که در مسیر انس عمیق با قرآن و استفاده از کلام الهی قرار می‌گیرد و همین مسأله باعث می‌شود که روز به روز اشتیاق و اقبال او به کلام الهی بیشتر شود و با خشوع و اشتیاق و البته با محور قرار دادن کیفیت‌گرایی، سوره‌ها و آیات بیشتری را تلاوت کرده، با بهره جدیدی از آیات روبرو شود.
چنین بوده است که فرهنگ همگانی قرآن خوانی در عهد نبوی بسیار به چشم می‌خورد و چه بسا مسلمانانی که دست کم با چند سوره یا آیات خاصی بسیار انس داشته و آنها را دائماً می‌خواندند و همین چند آیه یا چند سوره، آنها را از منبع الهی قرآن بهره‌مند می‌نمود.
در اینجا به برخی از احادیث معصومین‌‌علیهم السلام اشاره می‌کنیم تا دریابیم که اهل بیتـعلیهم السلام‌ـ چگونه کیفیت‌گرایی را در جامعه مطرح کرده و مردم را با این دیدگاه آشنا می‌کردند.
پیامبر‌اکرم‌فرمود: «هرکس «سوره علق» را بخواند گویی از سوره ق تا آخر قرآن را خوانده است».1 همچنین فرمودند : هرکس در شب هزار آیه بخواند، خداوند را در حالی که خندان است، ملاقات خواهد کرد. عرض شد: ای پیامبر‌خدا! چه کسی است که بتواند هزار آیه را در یک شب تلاوت کند؟ در اینجا حضرت«سوره تکاثر» را تلاوت فرمودند و گفتند: «سوگند به خدا! این سوره معادل هزار آیه است».2
امام صادق فرمودند: «سوره «قل هو اللّه أحد» ثلث قرآن و سوره «قل یا أیها الکافرون» ربع قرآن است».3 پیامبراکرمفرمودند: «هرکس «سوره یس» را بخواند گویی کل قرآن را ده بار خوانده است».4
همچنین فرمودند: «هرکس «سوره زلزال» را بخواند، گویی «سوره بقره» را خوانده است».5
چنین دیدگاهی است که حتی تلاوت «یک آیه» را در نمازهای مستحبی، قبل از خواب، نیمه‌های شب، بعد از نماز، به عنوان ذکر، به عنوان تعقیبات نماز و… توصیه می کند و می‌آموزد که تلاوت یک آیه هم، با حفظ آداب و شرایط تلاوت، بسیار با ارزش و مؤثر و سازنده است و می‌تواند فرد را از «بهره‌های فراوان‌کوثر» بهره‌مند کند، هرچند «ظاهری آمیخته به تکاثر» نداشته باشد.
از سوی دیگر، ملاحظه می‌شود که اهل بیتـعلیهم السلام‌ـ پس از این که پایه‌های تلاوت و تعلیم قرآن را برمبنای صحیح استوار فرمودند و «کیفیت» را به عنوان یک اصل اجتناب نا‌پذیر مورد اعتنا قرار دادند، به مردم توصیه می‌کنند که هرچه بیشتر آیات را بیاموزند (از برکنند) و هرچه بیشتر قرآن بخوانند و هرچه بیشتر از آیات بهره ببرند و از آیات بیشتری استفاده کنند.
در اینجا چند روایت از روایات معصومین‌‌ـ‌علیهم السلام‌ـ را که همه حاکی از تشویق به تعلیم و تلاوت آیات قرآن است،نقل می‌کنیم:
پیامبراکرمفرمودند:« هرآیه‌ای که می‌آموزید (از برمی‌کنید) و می‌خوانید، «درجه‌ای در بهشت» و «چراغی در خانه» شماست».6
پیامبر‌اکرم‌به ابوذر غفاری فرمودند:« ای ابوذر! یادگیری (از برکردن) «یک آیه» از کتاب خدا صبح هنگام که از خانه خارج می‌شوی، برای تو بهتر از این است که «صد رکعت» نماز بخوانی». 7
پیامبراکرمفرمودند:« هرکس «یک سوم قرآن» را بیاموزد، (از برکند)، گویی به او «یک سوم از نبوت» داده‌اند، هرکس «دو سوم قرآن» را بیاموزد، گویی به او «دو سوم از پیامبری» داده شده و هرکس «همه قرآن» را بیاموزد، گویی «همه نبوت» به او داده شده است؛ سپس به او گفته می‌شود: بخوان و بالا برو و به ازای هرآیه [که از برکردی] یک درجه بالاتر برو».
1. مستدرک الوسائل، ج4، ص359 . 2. کنز العمال، خ2714 . 3. اصول کافی، ج2، ص621.
4. کنز العمال، خ2689 . 5. مستدرک الوسائل، ج14، ص369. 6. کنز العمال، خ2311.
7. سنن ابن ماجه، ج1، ص79 . 8. مستدرک الوسائل، ج4، ص262.س
بنابراین، نزد اهل بیت‌علیهم السّلام تلاوت قرآن تنها، عاملی برای نیل به ثواب شمرده نمی‌شود، چنین نیز نیست که مانند دیدگاه دوم (اصالت کیفیت) توصیه کند که کم قرآن بخوانید و به جای تلاوت روز مرّه آیات، در بطون آیه یا آیاتی فرو روید و سعی کنید روزها و شبها و سالها، تنها به یک آیه یا آیات محدودی فکر کنید، بلکه توصیه می‌کند که با حفظ عناصر کیفی (تلاوت آرام و شمرده شمرده، تدبّر، خشیت، نظم در تلاوت، برنامه‌ریزی برای تلاوت قرآن و…) هرآنچه مُیسر است، قرآن بخوانید.
از سوی دیگر، چون روشها و الگوهای استفاده از قرآن که توسط اهل بیت ارائه می‌شود، روشهای اصولی و مبتنی برقرآن شناسی صحیحی است، حسرت استفاده‌های کیفی از قرآن را (مانند هدایت به وسیله قرآن، نورانیت توسط آیات و…) از دل قرآن آموز می‌زداید.
در اینجا تا حدودی به تشریح کیفیت‌گرایی در مکتب اهل‌بیت‌علیهم السّلام می‌پردازیم. در این باره باید بگوییم، خواندن قرآن «اصولی» دارد و «تلاوت اصولی».قرآن است که هدایت، نور، شفا و رحمت قرآن را با خود به قلب قاری هدیه می‌کند و اگر تلاوت قرآن به عنوان عامل نورانیت و تزکیه و هدایت و اعطای علم معرفی شده است، تلاوتی مورد نظر بوده است که آن اصول و آداب و روشها را به همراه داشته باشد، نه هرگونه قرآن خواندنی.
برای آن که بدانیم آن اصول چیست، باید بگوییم که: اولاً شیوه تعریف شده تلاوت قرآن در نزد اهل بیت‌علیهم السّلام «ترتیل آیات» است. ترتیل خواندن آیات، با آنچه که امروزه معرفی می‌شود، قدری متفاوت است. ترتیل در تعریف معصومین گونه‌ای اصولی از خواندن قرآن است که عبارت است از تلاوت قرآن بدور از عجله، بلکه آرام، شمرده شمرده، به گونه‌ای که حروف و کلمات در آن به روشنی به لفظ درآیند و فضایی به وجود آید که قاری قرآن بتواند به تک تک کلمات و عبارات قرآن به دقت گوش فرا دهد.
از سوی دیگر، اگر یک قاری بخواهد تأثیر پذیری خود را به حداکثر برساند،باید نکات دیگری را نیز مورد توجه قرار دهد، نخست آن که تنها سوره‌هایی خوانده شود که فرد از حفظ دارد و قبلاً آنها را شنیده و با آنها آشنایی دارد، دیگر این که برای قرآن خواندن خود برنامه داشته باشد. (گرچه در این برنامه ممکن است هرروز به یک سوره یا چند آیه‌ای اختصاص یابد؛ ولی منظم اجرا شود)، دیگر آن که آیات را آرام بخواند و بسیار شمرده شمرده، کلمات را تلفظ کند و به دقّت به قرائت خود گوش فرا دهد و….
چنین است که این مکتب، راه هرگونه افزون طلبی و انبوه‌سازی بی‌ثمر و تکاثر‌گرایی بی‌خیر و برکت را بسته و تلاوت حتی یک سوره از قرآن را، البته با حفظ اصول و‌آداب و شروط آن به مثابه تلاوت ربع قرآن، ثلث قرآن، هزار آیه از قرآن و… دانسته‌اند و بدین وسیله بیان فرموده‌اند که هرگاه کسی قصد تلاوت قرآن داشته باشد، با حفظ این اصول هرمقدار که قلب آمادگی خواندن و شنیدن دارد، قرآن بخواند اگرچه یک سوره یا چند آیه باشد. اگر کسی نیز بخواهد به کمیت هم برسد، همین که فلان سوره را با کیفیت بخواند، گویی ربع قرآن، ثلث قرآن یا هزار آیه از قرآن را خوانده است، در عین این که راه تلاوت آیات بیشتر و سوره‌های دیگر قرآن نیز نیکو و مورد توصیه و تشویق نیز می‌باشد.
آنچه در این مورد قابل توجه است، این است که معصومین علیهم السلام با چنین توصیه‌ها و ارشاداتی به دنبال جا انداختن یک « فرهنگ» بوده‌اند که می‌توان از آن به «فرهنگ انس عمومی با قرآن» و «تلاوت دائمی و همگانی کلام خدا» تعبیر نمود؛ به این معنا که اگر فردی فهمید، خواندن یک سوره، در حقیقت ارزش خواندن یک چهارم یا یک سوم قرآن را دارد و هرآنچه که از خواندن یک چهارم یا یک سوم قرآن می‌توان بدست آورد، با خواندن تنها یک سوره کوچک می‌توان به دست آورد و همه آثار انس و تلاوت دائمی با یک چهارم یا یک سوم قرآن، در انس و تلاوت دائمی یک سوره کوتاه موجود است با سهولت و آرامش تمام، آن سوره را با حفظ اصول و به دور از عجله تلاوت می‌کند و چون با کیفیت خوانده است، طبیعی است که در مسیر انس عمیق با قرآن و استفاده از کلام الهی قرار می‌گیرد و همین مسأله باعث می‌شود که روز به روز اشتیاق و اقبال او به کلام الهی بیشتر شود و با خشوع و اشتیاق و البته با محور قرار دادن کیفیت‌گرایی، سوره‌ها و آیات بیشتری را تلاوت کرده، با بهره جدیدی از آیات روبرو شود.
چنین بوده است که فرهنگ همگانی قرآن خوانی در عهد نبوی بسیار به چشم می‌خورد و چه بسا مسلمانانی که دست کم با چند سوره یا آیات خاصی بسیار انس داشته و آنها را دائماً می‌خواندند و همین چند آیه یا چند سوره، آنها را از منبع الهی قرآن بهره‌مند می‌نمود.
در اینجا به برخی از احادیث معصومین‌‌علیهم السلام اشاره می‌کنیم تا دریابیم که اهل بیتـعلیهم السلام‌ـ چگونه کیفیت‌گرایی را در جامعه مطرح کرده و مردم را با این دیدگاه آشنا می‌کردند.
پیامبر‌اکرم‌فرمود: «هرکس «سوره علق» را بخواند گویی از سوره ق تا آخر قرآن را خوانده است».1 همچنین فرمودند : هرکس در شب هزار آیه بخواند، خداوند را در حالی که خندان است، ملاقات خواهد کرد. عرض شد: ای پیامبر‌خدا! چه کسی است که بتواند هزار آیه را در یک شب تلاوت کند؟ در اینجا حضرت«سوره تکاثر» را تلاوت فرمودند و گفتند: «سوگند به خدا! این سوره معادل هزار آیه است».2
امام صادق فرمودند: «سوره «قل هو اللّه أحد» ثلث قرآن و سوره «قل یا أیها الکافرون» ربع قرآن است».3 پیامبراکرمفرمودند: «هرکس «سوره یس» را بخواند گویی کل قرآن را ده بار خوانده است».4
همچنین فرمودند: «هرکس «سوره زلزال» را بخواند، گویی «سوره بقره» را خوانده است».5
چنین دیدگاهی است که حتی تلاوت «یک آیه» را در نمازهای مستحبی، قبل از خواب، نیمه‌های شب، بعد از نماز، به عنوان ذکر، به عنوان تعقیبات نماز و… توصیه می کند و می‌آموزد که تلاوت یک آیه هم، با حفظ آداب و شرایط تلاوت، بسیار با ارزش و مؤثر و سازنده است و می‌تواند فرد را از «بهره‌های فراوان‌کوثر» بهره‌مند کند، هرچند «ظاهری آمیخته به تکاثر» نداشته باشد.
از سوی دیگر، ملاحظه می‌شود که اهل بیتـعلیهم السلام‌ـ پس از این که پایه‌های تلاوت و تعلیم قرآن را برمبنای صحیح استوار فرمودند و «کیفیت» را به عنوان یک اصل اجتناب نا‌پذیر مورد اعتنا قرار دادند، به مردم توصیه می‌کنند که هرچه بیشتر آیات را بیاموزند (از برکنند) و هرچه بیشتر قرآن بخوانند و هرچه بیشتر از آیات بهره ببرند و از آیات بیشتری استفاده کنند.
در اینجا چند روایت از روایات معصومین‌‌ـ‌علیهم السلام‌ـ را که همه حاکی از تشویق به تعلیم و تلاوت آیات قرآن است،نقل می‌کنیم:
پیامبراکرمفرمودند:« هرآیه‌ای که می‌آموزید (از برمی‌کنید) و می‌خوانید، «درجه‌ای در بهشت» و «چراغی در خانه» شماست».6
پیامبر‌اکرم‌به ابوذر غفاری فرمودند:« ای ابوذر! یادگیری (از برکردن) «یک آیه» از کتاب خدا صبح هنگام که از خانه خارج می‌شوی، برای تو بهتر از این است که «صد رکعت» نماز بخوانی». 7
پیامبراکرمفرمودند:« هرکس «یک سوم قرآن» را بیاموزد، (از برکند)، گویی به او «یک سوم از نبوت» داده‌اند، هرکس «دو سوم قرآن» را بیاموزد، گویی به او «دو سوم از پیامبری» داده شده و هرکس «همه قرآن» را بیاموزد، گویی «همه نبوت» به او داده شده است؛ سپس به او گفته می‌شود: بخوان و بالا برو و به ازای هرآیه [که از برکردی] یک درجه بالاتر برو».
1. مستدرک الوسائل، ج4، ص359 . 2. کنز العمال، خ2714 . 3. اصول کافی، ج2، ص621.
4. کنز العمال، خ2689 . 5. مستدرک الوسائل، ج14، ص369. 6. کنز العمال، خ2311.
7. سنن ابن ماجه، ج1، ص79 . 8. مستدرک الوسائل، ج4، ص262.س
تبلیغات
