سخن نخست (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

"پرسش مهمی که در حوزه نسبت دین و رسانه مطرح می‌شود این است که آیا رسانه‌های جدید می‌توانند کارکردهای مورد نظر دین را داشته باشند یا نه و اگر می‌توانند چگونه این کار عملی است؟ بحث‌های دو شماره پیاپی فصلنامة پژوهش و سنجش با عنوان دین و رسانه، از ابعاد گوناگون پاسخگویی به همین دو پرسش را بر عهده گرفته‌اند. دیدگاه‌های متفاوت و گاه متضادی در این مورد ارائه شده است. برخی با ارائه دلایلی کوشیده‌اند پاسخ مثبت یا منفی خود را به این پرسش اثبات کنند و بعضی نیز با مفروض دانستن پاسخ مثبت به بیان چگونگی، شیوه‌ها و پیامدهای درآمیختن دین و رسانه پرداخته‌اند. اثبات وجود تباین کلی میان دین و رسانه البته راه را بر مباحث بعدی خواهد بست و سخنان را بیشتر به حوزه بیان پیامدهای منفی کوشش‌های انجام شده، در استفاده دینی از رسانه، خواهد برد. شاید در روزگار کنونی بخش دوم پرسش اهمیت بیشتری داشته باشد. پژوهش در مورد چگونگی استفاده از رسانه‌های جدید به ویژه رادیو و تلویزیون و به کارگیری آنها در جهت دستیابی به مقاصد دینی، به خصوص اگر با مشارکت بخش‌هایی از حوزه‌های دینی که کار تبلیغ را وجهه همت خود می‌دانند و به رسانه‌ها توجه دارند و نیز بخش‌هایی از گروه‌های ارتباطات دانشگاه‌ها که به مطالعات دینی می‌پردازند و سرانجام مراکز پژوهشی در حوزه رسانه‌ها باشد می‌توان امید داشت که فراورده‌های پژوهشی آنان راه را برای استفاده سامان‌یافته‌تر از این رسانه‌ها برای گسترش تعالیم دینی هموار کند. در این زمینه توجه به نکات زیر سودمند به نظر می‌رسد: الف ـ سامان دادن مطالعات دین و رسانه پژوهش‌های رسانه و ارتباطات و نیز مطالعات دینی هر کدام در جایگاه خویش راه خود را می‌پیمایند و اهداف خود را پی می‌گیرند، اما سامان دادن مطالعات میان رشته‌ای در این حوزه ضروری است، به گونه‌ای که ابتدا پژوهشگران هر دو رشته به دریافت مناسبی از حوزه دیگر برسند، مبانی، نظریه‌ها، امکانات و محدودیت‌ها را بشناسند و سپس با اتکا به دریافت‌های جدید به حوزه مطالعاتی خود نیز نگاهی دوباره بیفکنند. این نگاه دوباره بستر مناسبی برای سامان یافتن این مطالعات ایجاد می‌کند و راه را برای نظریه‌پردازی در این حوزه هموار می‌سازد. به دست آوردن آمادگی کافی در هر دو سو برای این داد و ستد علمی از پیش شرط‌های موفقیت در پیمودن این راه است. این آمادگی به ویژه در مباحث دینی که بر محور تقدس‌ها شکل گرفته است به موشکافی و دقت‌های ویژه نیاز دارد. توجه به تجربیات دیگران نیز در این زمینه کارساز خواهد بود. ب ـ توجه به حوزه عمل این مطالعات اگر بدون توجه کافی به مباحث کارکردی، صرفاً در حوزه نظری باقی بماند، انتظارات را چنان که باید برآورده نخواهد کرد. واقعیت این است که طی بیست و پنج سال گذشته تلاش‌های بسیاری برای ابلاغ پیام دینی از رسانه‌های جدید به عمل آمده که با کامیابی‌ها و ناکامی‌هایی همراه بوده است. مطالعه کامل این روند و توجه کافی به وضعیت کنونی حوزه رسانه‌ای کشور و نیز تجربیات دیگر کشورها از جمله ایستگاه‌های رادیویی و یا تلویزیونی اسلامی و نیز مسیحی می‌تواند این مطالعات را به حوزه‌ای هدایت کند که فرآورده‌های آن راهگشای دست‌اندرکاران رسانه‌ها باشد. فصلنامه پژوهش و سنجش طی دو شماره 35 و 36 با موضوع دین و رسانه کوشیده است در دو حوزه نظری و کاربردی با ارائه دیدگاه‌های برخی از صاحبنظران، استادان و پژوهشگرانی که محصول اندیشه‌ورزی خویش را در اختیار قرار دادند، به طرح بحث بپردازد. در اینجا ضمن سپاسگذاری از همکاری صمیمانه آنان، این شماره از نشریه با عنوان دین و رسانه 2 تقدیم حضور می‌شود. البته از سال گذشته وعده شده بود که شماره پایانی هر سال به ارائة مقالات متنوع (جُنگ) اختصاص یابد، که به علت دو شماره‌ای شدن موضوع دین و رسانه، شماره جُنگ در بهار 83 ارائه خواهد شد. در پایان ضمن قدردانی از لطف همیشگی خوانندگان اندیشمند فصلنامه، از همه عزیزان خواهشمندیم همچنان پژوهش و سنجش را از انتقادها، پیشنهادها و دیدگاه‌های خویش بهره‌مند سازند. "