سخن نخست(ماهواره) (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
درجه علمی در دسته‌بندی سابق وزارت علوم: علمی-پژوهشی
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
ظهور فناوریهای نوین در هر جامعهای همواره تردیدها، سردرگمیها و ناآرامیهایی را به همراه داشته است که البته تا حدی هم طبیعی است زیرا این گونه فناوریها در مثل به غذای ناشناختهای میماند که انسان برای اولین بار، به صرف آن دعوت میشود. بدیهی است که اگر در چنین شرایطی نوع ترکیب و نحوه پخت و مصرف غذا نیز تازگی داشته و برای مصرفکننده آشنا نباشد این بیتصمیمی و تردید مضاعف خواهد شد......متن
چکیده: نیازی به تکرار این حقیقت نیست که امکان و میزان سرعت جذب هر محصول جدید به عوامل بسیار متنوعی از جمله ترکیبات محصول، سازگاری آن با ذائقه و دستگاه هاضمه و توانایی تغییر و انطباق مصرفکننده دارد.
شاید نسل جدید به خاطر نیاورد که بدیهیترین ابزار و وسیله زندگی و سرگرمی خانوادههای امروز یعنی تلویزیون، هنگام ورود به جامعه ایرانی با چه مقاومتهای گستردهای روبهرو شد. عمده این مقاومتها را دلسوزان و دغدغهدارانی از خود نشان میدادند که بر اساس تعالیم فرهنگی و به ویژه دستورات صریح مذهبی مراجع عظام تقلید وقت محتوای برنامههای تلویزیونی آن روزگار را مخرب فرهنگ و دینستیز میدانستند. البته امکان پخش برنامههای مفید از این جعبه جادویی هرگز انکار نشد اما از آنجا که جامعه مذهبی ما در آن روزها عمده آنچه را که پخش میشد مضر و حرام ارزیابی میکرد، تلویزیون تحریم شد و هرگز به حریم خانوادههای مذهبی راه نیافت. تنها پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و اعلام موضع صریح معمار انقلاب، حضرت امام خمینی (ره) بود که این وسیله به عنوان عضوی از خانواده با حضوری دائمی پذیرفته شد.
شرایط مشابه هنگامی روی داد که خبرهای جسته و گریخته در مورد احتمال دریافت برنامههای تلویزیونی با مبدأ فرامرزی متعلق به شبکههای ایرانی و غیرایرانی از طریق تجهیزات دریافت امواج ماهوارهای در سالهای پایانی دهه شصت و سالهای آغازین دهه هفتاد، به گوش رسید. پیش از این، ورود ویدئو به جامعه و خانواده ایرانی و آفات سیاستگذاریها و تصمیمگیریهای غیرکارشناسانه در حوزه مسائل فرهنگی، تجربة ناخوشایندی را موجب شده بود اما این بار نیز تردید و بلاتکلیفی در همه سطوح فراگیر شد. گروهی اصل خبر را نادرست پنداشتند و از امکانناپذیری آن به لحاظ فنی و تکنولوژیک سخن گفتند، برخی با خرسندی به استقبال آن رفتند و برخی دیگر با ناخشنودی و نگرانی به انتظار آن نشستند. در این میان آنچه تا حدود زیادی مهجور ماند بررسی، تحقیق و مطالعه این پدیده از پایگاهی عینی و علمی و تا حد امکان بیطرفانه بود.
در عین حال این نگرانیها خاص کشور ما و جامعه ایرانی نیست. ظهور این پدیده، در بدنه جوامع دیگر و در میان نخبگان فکری و فرهنگی و سیاسی آنان نیز دغدغههای مشابهی را به وجود آورده است. اندیشمندان و روشنفکران بزرگ عصر ما چه در کشورهای اسلامی و چه در آسیا، اروپا، افریقا و حتی در سطح بسیار گستردهای از داخل امریکا، ناگزیر نسبت به این پدیده واکنش نشان دادهاند. بررسی نسبتاً جامع آنچه از این واکنشها به دست ما رسیده است، انصافاً نشان میدهد که جدیترین و سرسختانهترین مخالفتها با فراگستری مهار نشده دامنه نفوذ این فناوری نوظهور از همین پایگاه ابراز و اظهار شده است، هر چند امکان استفاده سودمند از آن نیز بارها مورد تأکید قرار گرفته است. بررسی ادبیات موجود همچنین نشان میدهد با این که بیشترین نقدها در این زمینه به خصوص در بدو پیدایش، از منظر تأثیرات مثبت و منفی دسترسی آزاد به شبکههای تلویزیونی ماهوارهای در حوزه مطالعات فرهنگی دیده میشود، در سالهای اخیر بررسی تأثیرات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حتی امنیتی آن نیز به مباحث عمدهای در حوزه مطالعات رسانهای بدل شده است.
موضوع بحث ما در این شماره از فصلنامه نه ماهواره به طور عام، که ماهوارههای پخش مستقیم تلویزیونی است؛ جایگاه ماهوارههای مخابراتی و هواشناسی، نظامی، جاسوسی و غیره در علم و اقتصاد و سیاست و امنیت جوامع بحث امروز نیست و قدمتی به مراتب بیش از پخش مستقیم برنامههای تلویزیونی از طریق ماهواره و تأثیرات این برنامهها بر هویت فردی و اجتماعی، ارزشها، توسعه، امنیت و اقتصاد ملی دارد.
ارزیابی دقیق تأثیرات عمیق ماهوارههای پخش تلویزیونی بر ابعاد گوناگون شخصیتی، روانی و زندگی فردی و اجتماعی در جوامع گوناگون دولتها را نیز به عکسالعمل واداشته است. برخی از دولتها آزادی مطلق و برخی دیگر، ممنوعیت کامل دسترسی به برنامههای تلویزیونی ماهوارهای را به عنوان راهبرد اصلی برگزیدهاند. اما عموم دولتها در جستجوی راهکارهایی بوده و هستند که ضمن کنترل ابعاد نامطلوب و مخرب این فناوری، امکان استفاده از محتوای بعضاً مثبت آن را نیز فراهم آورد.
در کشور ما نیز وضعیت مشابهی دیده میشود. صرفنظر از قانون منع استفاده از تجهیزات ماهوارهای مصوب مجلس شورای اسلامی که در جای خود و به عنوان اقدامی مقدماتی و ضروری برای کنترل فوری و موقت تأثیرات مخرب برنامههای تلویزیونی ماهوارهای حرکتی شایسته بود ـ اما متأسفانه با اقدامات بعدی دستگاههای مسئول هرگز تکمیل و بهینه نشد ـ ابهامها و تردیدها هنوز وجود دارد و مباحث و گفتگوهای مربوط به تدوین و تنظیم قانونی جدید برای ساماندهی به این امر همچنان ادامه دارد. متأسفانه سیاسیکاری و منافع حزبی و گروهی نیز تا آنجا در این امر دخیل و تأثیرگذار شده است که وقتی فصلنامه پژوهش و سنجش در مورد اختصاص ویژهنامهای به این موضوع با اساتید و کارشناسان به مشورت نشست بیشتر آنان با این امر به مخالفت ایستادند آن هم نه از این رو که ابعاد مسئله را فاقد اهمیت یا از حیث علمی نامتناسب با سطح فصلنامه تشخیص میدادند بلکه بیشتر از آن جهت که بحث و بررسی علمی موضوع را در فضای سیاسی و ملتهب موجود غیرممکن میانگاشتند و از خروج فصلنامه از مشی علمی ـ تحقیقی که همواره بر آن اصرار ورزیده است نگران بودند. با این همه، شورای علمی فصلنامه ـ که با اغتنام فرصت، از یکایک اعضای فرهیخته، دانشمند و متعهد آن صمیمانه سپاسگزاری میکنیم ـ پس از بحثهای فراوان به این نتیجه رسید که با رعایت استانداردهای کیفی، طرح و تجزیه و تحلیل موضوع و ارائه دیدگاههای اندیشمندان علوم ارتباطی و اجتماعی کشورمان در این زمینه ضرورتی انکارناپذیر است و از همین روی این شماره از فصلنامه پژوهش و سنجش به این موضوع اختصاص یافت. با وجود این نمیتوان انکار کرد که فضای غیرعلمی حاکم بر موضوع در جامعه بسیاری از اساتید را بر آن داشته است که طریق احتیاط در پیش گیرند. این مسئله موجب شد تا این شماره از فصلنامه با تأخیری ناخواسته فراهم آید و به ناچار شمارههای تابستان و پاییز در یک مجلد آمادة انتشار شود، که به این لحاظ در همین جا پوزش میطلبیم.
نظر به اهمیت بررسی موضوع از دیدگاههای گوناگون، گفتگوهای این شماره با سه کارشناس از سه حوزة علمی متفاوت انجام گرفته است. آقایان مهندس ضرغامی، معاون مجلس و امور استانهای سازمان صدا و سیما، دکتر مددپور، مدیر دفتر مطالعات دینی و هنر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد و دکتر نوربالا روانپزشک، استاد دانشگاه و رئیس سازمان هلال احمر دعوت ما را به گفتگو پذیرفتند که از همگی آنان سپاسگزاریم.
مقالات این شماره در سه محور اصلی تنظیم شده است. محور نخست که «ماهواره: کارکردها و تأثیرها» نام گرفته است، به بررسی کارکردها و تأثیرات مثبت و منفی ماهوارههای پخش تلویزیونی از دیدگاههای متنوع فرهنگی، سیاسی، توسعهای و امنیتی اختصاص یافته است، در محور دوم تحت عنوان «ماهواره: چه باید کرد؟» مجموعهای از مقالات که ابعاد راهبردی این فرصت و تهدید همزمان جوامع بشری را مورد بحث قرار دادهاند ارائه شده است و محور سوم به مقالاتی اختصاص یافته است که به معرفی ابعاد فنی و تکنولوژیک این رسانه عصر تکثر و تعامل پرداخته و ذیل عنوان «ماهواره: فناوری نوین ارتباطی» جای گرفتهاند. همچنین دو بخش معرفی کتاب و نمایه کتب و مقالات مربوط به مبحث ماهواره در پایان این شماره تقدیم شده است که بیتردید مورد استفاده علاقهمندان قرار خواهد گرفت.
در پایان از همه اساتید، پژوهشگران و کارشناسانی که ما را در تنظیم این ویژهنامه یاری کردند سپاسگزاری میکنیم و پیشاپیش از کاستیهای آن پوزش میطلبیم و بار دیگر همه ارباب نظر را به نقد این مجموعه فرا میخوانیم و دست همکاری یکایک بزرگواران را صمیمانه میفشریم.
شاید نسل جدید به خاطر نیاورد که بدیهیترین ابزار و وسیله زندگی و سرگرمی خانوادههای امروز یعنی تلویزیون، هنگام ورود به جامعه ایرانی با چه مقاومتهای گستردهای روبهرو شد. عمده این مقاومتها را دلسوزان و دغدغهدارانی از خود نشان میدادند که بر اساس تعالیم فرهنگی و به ویژه دستورات صریح مذهبی مراجع عظام تقلید وقت محتوای برنامههای تلویزیونی آن روزگار را مخرب فرهنگ و دینستیز میدانستند. البته امکان پخش برنامههای مفید از این جعبه جادویی هرگز انکار نشد اما از آنجا که جامعه مذهبی ما در آن روزها عمده آنچه را که پخش میشد مضر و حرام ارزیابی میکرد، تلویزیون تحریم شد و هرگز به حریم خانوادههای مذهبی راه نیافت. تنها پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و اعلام موضع صریح معمار انقلاب، حضرت امام خمینی (ره) بود که این وسیله به عنوان عضوی از خانواده با حضوری دائمی پذیرفته شد.
شرایط مشابه هنگامی روی داد که خبرهای جسته و گریخته در مورد احتمال دریافت برنامههای تلویزیونی با مبدأ فرامرزی متعلق به شبکههای ایرانی و غیرایرانی از طریق تجهیزات دریافت امواج ماهوارهای در سالهای پایانی دهه شصت و سالهای آغازین دهه هفتاد، به گوش رسید. پیش از این، ورود ویدئو به جامعه و خانواده ایرانی و آفات سیاستگذاریها و تصمیمگیریهای غیرکارشناسانه در حوزه مسائل فرهنگی، تجربة ناخوشایندی را موجب شده بود اما این بار نیز تردید و بلاتکلیفی در همه سطوح فراگیر شد. گروهی اصل خبر را نادرست پنداشتند و از امکانناپذیری آن به لحاظ فنی و تکنولوژیک سخن گفتند، برخی با خرسندی به استقبال آن رفتند و برخی دیگر با ناخشنودی و نگرانی به انتظار آن نشستند. در این میان آنچه تا حدود زیادی مهجور ماند بررسی، تحقیق و مطالعه این پدیده از پایگاهی عینی و علمی و تا حد امکان بیطرفانه بود.
در عین حال این نگرانیها خاص کشور ما و جامعه ایرانی نیست. ظهور این پدیده، در بدنه جوامع دیگر و در میان نخبگان فکری و فرهنگی و سیاسی آنان نیز دغدغههای مشابهی را به وجود آورده است. اندیشمندان و روشنفکران بزرگ عصر ما چه در کشورهای اسلامی و چه در آسیا، اروپا، افریقا و حتی در سطح بسیار گستردهای از داخل امریکا، ناگزیر نسبت به این پدیده واکنش نشان دادهاند. بررسی نسبتاً جامع آنچه از این واکنشها به دست ما رسیده است، انصافاً نشان میدهد که جدیترین و سرسختانهترین مخالفتها با فراگستری مهار نشده دامنه نفوذ این فناوری نوظهور از همین پایگاه ابراز و اظهار شده است، هر چند امکان استفاده سودمند از آن نیز بارها مورد تأکید قرار گرفته است. بررسی ادبیات موجود همچنین نشان میدهد با این که بیشترین نقدها در این زمینه به خصوص در بدو پیدایش، از منظر تأثیرات مثبت و منفی دسترسی آزاد به شبکههای تلویزیونی ماهوارهای در حوزه مطالعات فرهنگی دیده میشود، در سالهای اخیر بررسی تأثیرات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حتی امنیتی آن نیز به مباحث عمدهای در حوزه مطالعات رسانهای بدل شده است.
موضوع بحث ما در این شماره از فصلنامه نه ماهواره به طور عام، که ماهوارههای پخش مستقیم تلویزیونی است؛ جایگاه ماهوارههای مخابراتی و هواشناسی، نظامی، جاسوسی و غیره در علم و اقتصاد و سیاست و امنیت جوامع بحث امروز نیست و قدمتی به مراتب بیش از پخش مستقیم برنامههای تلویزیونی از طریق ماهواره و تأثیرات این برنامهها بر هویت فردی و اجتماعی، ارزشها، توسعه، امنیت و اقتصاد ملی دارد.
ارزیابی دقیق تأثیرات عمیق ماهوارههای پخش تلویزیونی بر ابعاد گوناگون شخصیتی، روانی و زندگی فردی و اجتماعی در جوامع گوناگون دولتها را نیز به عکسالعمل واداشته است. برخی از دولتها آزادی مطلق و برخی دیگر، ممنوعیت کامل دسترسی به برنامههای تلویزیونی ماهوارهای را به عنوان راهبرد اصلی برگزیدهاند. اما عموم دولتها در جستجوی راهکارهایی بوده و هستند که ضمن کنترل ابعاد نامطلوب و مخرب این فناوری، امکان استفاده از محتوای بعضاً مثبت آن را نیز فراهم آورد.
در کشور ما نیز وضعیت مشابهی دیده میشود. صرفنظر از قانون منع استفاده از تجهیزات ماهوارهای مصوب مجلس شورای اسلامی که در جای خود و به عنوان اقدامی مقدماتی و ضروری برای کنترل فوری و موقت تأثیرات مخرب برنامههای تلویزیونی ماهوارهای حرکتی شایسته بود ـ اما متأسفانه با اقدامات بعدی دستگاههای مسئول هرگز تکمیل و بهینه نشد ـ ابهامها و تردیدها هنوز وجود دارد و مباحث و گفتگوهای مربوط به تدوین و تنظیم قانونی جدید برای ساماندهی به این امر همچنان ادامه دارد. متأسفانه سیاسیکاری و منافع حزبی و گروهی نیز تا آنجا در این امر دخیل و تأثیرگذار شده است که وقتی فصلنامه پژوهش و سنجش در مورد اختصاص ویژهنامهای به این موضوع با اساتید و کارشناسان به مشورت نشست بیشتر آنان با این امر به مخالفت ایستادند آن هم نه از این رو که ابعاد مسئله را فاقد اهمیت یا از حیث علمی نامتناسب با سطح فصلنامه تشخیص میدادند بلکه بیشتر از آن جهت که بحث و بررسی علمی موضوع را در فضای سیاسی و ملتهب موجود غیرممکن میانگاشتند و از خروج فصلنامه از مشی علمی ـ تحقیقی که همواره بر آن اصرار ورزیده است نگران بودند. با این همه، شورای علمی فصلنامه ـ که با اغتنام فرصت، از یکایک اعضای فرهیخته، دانشمند و متعهد آن صمیمانه سپاسگزاری میکنیم ـ پس از بحثهای فراوان به این نتیجه رسید که با رعایت استانداردهای کیفی، طرح و تجزیه و تحلیل موضوع و ارائه دیدگاههای اندیشمندان علوم ارتباطی و اجتماعی کشورمان در این زمینه ضرورتی انکارناپذیر است و از همین روی این شماره از فصلنامه پژوهش و سنجش به این موضوع اختصاص یافت. با وجود این نمیتوان انکار کرد که فضای غیرعلمی حاکم بر موضوع در جامعه بسیاری از اساتید را بر آن داشته است که طریق احتیاط در پیش گیرند. این مسئله موجب شد تا این شماره از فصلنامه با تأخیری ناخواسته فراهم آید و به ناچار شمارههای تابستان و پاییز در یک مجلد آمادة انتشار شود، که به این لحاظ در همین جا پوزش میطلبیم.
نظر به اهمیت بررسی موضوع از دیدگاههای گوناگون، گفتگوهای این شماره با سه کارشناس از سه حوزة علمی متفاوت انجام گرفته است. آقایان مهندس ضرغامی، معاون مجلس و امور استانهای سازمان صدا و سیما، دکتر مددپور، مدیر دفتر مطالعات دینی و هنر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد و دکتر نوربالا روانپزشک، استاد دانشگاه و رئیس سازمان هلال احمر دعوت ما را به گفتگو پذیرفتند که از همگی آنان سپاسگزاریم.
مقالات این شماره در سه محور اصلی تنظیم شده است. محور نخست که «ماهواره: کارکردها و تأثیرها» نام گرفته است، به بررسی کارکردها و تأثیرات مثبت و منفی ماهوارههای پخش تلویزیونی از دیدگاههای متنوع فرهنگی، سیاسی، توسعهای و امنیتی اختصاص یافته است، در محور دوم تحت عنوان «ماهواره: چه باید کرد؟» مجموعهای از مقالات که ابعاد راهبردی این فرصت و تهدید همزمان جوامع بشری را مورد بحث قرار دادهاند ارائه شده است و محور سوم به مقالاتی اختصاص یافته است که به معرفی ابعاد فنی و تکنولوژیک این رسانه عصر تکثر و تعامل پرداخته و ذیل عنوان «ماهواره: فناوری نوین ارتباطی» جای گرفتهاند. همچنین دو بخش معرفی کتاب و نمایه کتب و مقالات مربوط به مبحث ماهواره در پایان این شماره تقدیم شده است که بیتردید مورد استفاده علاقهمندان قرار خواهد گرفت.
در پایان از همه اساتید، پژوهشگران و کارشناسانی که ما را در تنظیم این ویژهنامه یاری کردند سپاسگزاری میکنیم و پیشاپیش از کاستیهای آن پوزش میطلبیم و بار دیگر همه ارباب نظر را به نقد این مجموعه فرا میخوانیم و دست همکاری یکایک بزرگواران را صمیمانه میفشریم.
تبلیغات
