مطالعات قرآن و حدیث

اهلال از شمار آن دسته از واژه های قرآنی است که در مقام نفی برخی از رسوم جاهلی در خصوص قربانی حیوان به کار رفته و از آنجا که دارای کارکرد ثبوتی در شریعت اسلامی نبوده، عملاً در تداول متشرعه زمینه ای برای کاربرد نیافته است. عوامل متعدد مانند عدم کاربرد واژه در دورة اسلامی برای قربانی، فاصله گرفتن از دوره جاهلی و فراموش شدن رسوم آن دوره و مطرح شدن مسئله تسمیه بر ذبح حیوان - هر چند برای مصرف گوشت روزانه و نه برای مقاصد آیینی - موجب شده است تا طیف وسیعی از مفسران و فقیهان در مذاهب مختلف اسلامی مفهوم اهلال بر حیوان را به مفهوم تسمیه بازگردانند. در این مقاله با کاوش در خصوص ریشة واژه و کاربردهای کهن آن کوشش شده است تا بافت معنایی این واژه در کاربردهای پیش از اسلام بازشناخته شود و نشان داده شود آنچه در دوره جاهلی اهلال خوانده می شده، هم از نظر آیینی بودن و هم از نظر اختصاص به برخی از قربانی ها، تا چه حد محدودتر از کاربردی است که در شریعت اسلامی برای تسمیه بر ذبیحه در نظر گرفته شده است. ضمناً توجه به کاربرد سلبی اهلال در قرآن کریم اهمیت دارد، یعنی اینکه هرگز امر به اهلال وجود ندارد و صرفاً از خوردن گوشت حیوانی که اهلال آن برای غیر خدا بوده باشد، نهی شده است. با توجه به این نکات، می توان نتیجه گرفت که آیات مربوط به اهلال مستقیماً و بر اساس دلالت ظاهر نمی توانند در مسئله تسمیه بر ذبح مورد استناد قرار گیرند و از منظر فقهی، برای تسمیه باید به دنبال مستندات بود که رأساً به عنوان سنت یا در مقام تأویل اهلال در کتاب به موضوع تسمیه پرداخته باشند

علامه طباطبایی(رحمة ا... علیه) از مفسران بزرگ شیعه، روایات ترتیب نزول را غیرقابل اعتماد می داند و معتقد است که باید از طریق اجتهاد و توجه به سیاق به ترتیب نزول آیات و سور قرآن دست یافت. ولی آیا در مقام عمل، مطابق با تئوری خود عمل کرده است؟ البته روایات ترتیب نزول از منابع قابل توجه در تعیین ترتیب نزول آیات و سور قرآن اند. برخی از مفسران برای تعیین ترتیب صرفاً به این روایات توجه دارند؛ ولی عده ای آنها را غیرقابل اعتنا می دانند و معتقدند از سیاق آیات و سور می توان به ترتیب نزول آنها پی برد. علامه رویکردی تأییدی و تکمیلی نسبت به روایات دارند، ولی در مورد روایات ترتیب نزول اذعان می دارد که این روایات به هیچ وجه قابل اعتماد نیست و دلایلی را نیز اقامه می کند که البته این دلایل جای نقد و بررسی دارد. از طرفی ایشان در تفسیر المیزان در همة موارد مطابق با تئوری خود عمل نکرده است و عملکردهایی متفاوت در مواضع مختلف دارد که در بعضی موارد اصلاً به روایت اشاره نمی کند و به اجتهاد اعتماد می کند، در مواردی از روایات به عنوان تأیید بر اجتهاد خود استفاده می کند و در مواردی به نقد روایت می پردازد که این گونه عملکرد دال بر این است که صرفاً به یک روش نمی توان تکیه کرد و باید روش تلفیقی اجتهادی - روایی را در پیش گرفت

شخصیت آیت الله طالقانی و روش او در تفسیر قرآن، سبب اقبال گروه قابل توجهی از فرهیختگان به این تفسیر در دو تا سه دهه منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی گردید. این تفسیر، شیوا و مجهز به ویژگی های ممتازی بود که تا آن زمان، تقریباً در شیوه های نگارش دینی و تفسیری به زبان فارسی سابقه نداشت. اهم عناوین و عوامل شیوایی این تفسیر عبارت است از: التفات مؤلف آن به نسل جوان و قشر تحصیل کرده، هنر و شیوایی قلم، انتباه به نگارگری های فنی در آیات، واژه گزینیِ ممتاز، بهره گیری از منابع معتبر، بیان عصری، نگرش وقایع و رویدادها در پرتو آیات، التفات به جانب تفسیر علمی، اطلاعات سودمند تاریخی، عنصر تحلیل و بهره گیری از گنجینه ادب. همة این عناوین با کمک هم، تفسیر پرتو را خطابی فرهیخته ساختند که مقبول مذاق فرهیختگان بود. این ویژگی ها تفسیر پرتو را نمونه ای شاخص از تفسیر قرآن کریم با گرایش اجتماعی در زبان فارسی ساختند که مقالة حاضر، ضمن بیان کوتاهی از ویژگی های کلی تفسیر اجتماعی، به تبیین این شاخص ها در تفسیر پرتوی از قرآن می پردازد.

تفسیر مقاتل بن سلیمان، یکی از اولین تفاسیر ترتیبی و مختصر نوشته شده در قرن دوم هجری و آمیزه ای از تفسیر لغوی، نقلی، عقلی و اجتهادی است. جنبة لغوی این تفسیر از اهمیت بیشتری برخوردار است. دربارة مذهب مقاتل اختلاف نظر وجود دارد و شخصیت رجالی او توثیق نشده است. ولی علمای اهل سنت برای تفسیر او اهمیت فراوانی قائل شده اند. برخی علمای شیعه نیز از آن نقل کرده اند. برجستگی های این تفسیر عبارتند از: اختصار، عدم نقل قول های متفاوت، عدم بیان ثواب قرائت سور و توجه کافی به مفردات. همچنین خدشه دار کردن عصمت پیامبران، سردرگمی در مسئلة امامت، ادعای حضور جسمانی خداوند در قیامت و... از ضعف های آن است. روش این پژوهش توصیفی، جمع آوری اطلاعات بر اساس تحلیل محتوا است.

قرآن کریم در بسیاری از آیات خود موضوع «اصلاح» و «افساد» و جریان هایی که منجر به پیدایش صلاح و فساد افراد و جوامع می گردد را مورد توجه قرار داده است. همچنین چهرة مفسدان ومصلحان واقعی را در قالب تصویرهای گویایی به نمایش گذارده است. در آموزه های قرآنی از سویی علل و عواملی را که باعث پیدایش و گسترش فساد و تباهی در جوامع می گردد، مورد اشاره قرار گرفته و از سوی دیگر از روش ها و راهکارهای گوناگونی سخن به میان آمده است که زمینه های لازم را برای سالم سازی محیط از مفاسد اخلاقی و اجتماعی فراهم می آورند. در این نوشتار ضمن پرداختن به مفهوم اصلاح و افساد و ضرورت اصلاحات، روش های اصلاح و مبارزه با مفاسد به طور اختصار مورد بررسی قرار گرفته است

جان برتن، قرآن پژوه انگلیسی معتقد است که: قرآنی که امروزه در دستان ماست، در عصر پیامبر(ص) و توسط آن حضرت گردآوری شده است. مسئلة نسخ و مصاحف صحابه، علل حذف نقش پیامبر(ص) از عرصة جمع آوری قرآن هستند. موضوعات نسخ تلاوت و حکم، نسخ تلاوت و بقای حکم و اختلاف قرائات مصاحف صحابه فاقد واقعیت خارجی بوده و ساختة اذهان فقیهانی است که در مناظرات خود با دیگر فقیهان، سعی کردند با تمسک به آنها آن دسته از احکام فقهی خود را که مستند آنها در نصوص مصحف فعلی وجود نداشت، مستند به قرآن نمایند. اگر پیامبر اسلام(ص) ، آیات قرآنی را در قالب مصحفی گردآوری کرده باشد، دیگر، فقیهان مذکور نمی توانستند سخن از اختلاف قرائات مصاحف صحابه و حذف نصوصی از مصحف فعلی در قالب دو شکل نسخ تلاوت به میان آورند. آنان چارة کار را در آن دیدند که با جعل روایاتی، نقش پیامبر(ص) را از عرصة جمع آوری قرآن حذف کنند و گردآوری آن را به دوران پس از حیات ایشان منتقل کنند. علی رغم نکات مثبتی که در نظریة برتن وجود دارد، نقدهای اساسی نیز بر برخی از ارکان نظریه او وارد است

رویکردهای نوین تفسیری در شبه قارة هند، حاصل تماس مستقیم یا غیرمستقیم با قدرت های استعماری غرب، در اواسط قرن نوزده است. سِر سید احمدخان (1898-1817م.) جزء اولین مفسرینی است که تلاش کرد مفاهیم اساسی قرآن را با کمک یافته های علوم جدید در شبه قاره ارائه نماید. تفسیر ایشان در حلقة علمای سنتی نه تنها با استقبال جدی مواجه نشد، بلکه عکس العمل هایی را نیز به همراه داشت. در این میان، محی الدین احمد، معروف به مولانا ابوالکلام آزاد 1958-1888م.)، ادیب، عالم و فعال سیاسی مشهور، با وجود این که زندگی پرفراز و نشیبی در عرصه سیاست داشت، موفق به ارائة ترجمه و تفسیری از قرآن کریم با نام «ترجمان القرآن» به زبان اردو شد. تفسیر وی مورد استقبال در محافل تجددگرایان و همچنین علمای سنتی قرار گرفته است. البته ناگفته نماند که آزاد در رویکرد نوین به مسایل، از افکار احمدخان بسیار متأثر بوده است. تفسیر وی اگرچه رویکردی نوین نسبت به مسایل معاصر را به ذهن متبادر می سازد، در عین حال، خالی از نگاه سنتی به مسایل طرح شده در آیات نیست. وی در این تفسیر تلاش فراوانی کرده واژه ها و مفاهیم را به همان نحوی که در زمان پیامبر(ص) فهمیده می شد، تفسیر نماید. آزاد بر این مطلب تأکید فراوان دارد که قرآن یا اسلام نیامده تا دینی جدید ارائه کند؛ بلکه پیروان سایر ادیان را دعوت می کند به تعالیم اصیل خویش عمل کنند.