نویسنده مقاله معتقد است تغییر در مبانی معرفت شناسی و نظری، مبانی ساختاری و مبانی رفتاری، پیش شرطهای ورود به دایره تحویل گرایی و مدرنیسم هستند.بنابراین جنبش مشروطه ایران ، جنبشی برآمده از جریان و نیازهای تاریخی ایران نبود و بیشتر معلول کنش عقلانی و احساسی در برابر استبداد داخلی و سلطه خارجی بود.
عوامل فشار داخلی از جمله فقر، ناامنی و استبدادی و عوامل کشش خارجی ( بازارکار ، درآمد بالاتر،…..) سبب شد در واپسین ربع سده نوزدهم، سیلی بزرگ از مهاجران ایرانی به روسیه سرازیرشود.آشنایی ایرانیان با تحولات و دستاوردهای سیاسی، اجتماعی و صنعتی غرب و ارتباط ایرانیان ماندگار در اروپا و قفقاز با طبقه روشنفکر و بازاریان ایران سبب شد شرایط لازم را برای یک حرکت اعتراضی خواهنده مهیا شود و جنبش مشروطه به راه افتد.
جنبش مشروطه در چه زمینه اجتماعی به وقوع پیوست و کنش گران اصلی این جنبش کدامها بودند؟ این پرسشی است که نویسنده این مقاله کوشیده است با استفاده از مدل چالمرز جانسون که معتقد است انقلابها را باید در متن نظامهای اجتماعی محل وقوعشان مطالعه کرد، بدان پاسخ گوید.
پس از مهاجرت طالبوف به داغستان در کودکی، وی منشاء ظهور کارهای روشنگرانه و خیرخواهانه بزرگی شد. افکار و آثار وی اثر چشم گیر بر شکل گیری ترتیب مشروطه خواهی در ایران و حتی شرق داشت.
این مقاله در صدد است تا ضمن تحلیل آرمانها و ابزار مختلفی که به خود انگیختگی یکپارچه مردم ستم کشیده برای مبارزه با استبداد و سرکوب و همچنین به دگرگون کردن نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حاکم منجر گردید، به نقش دولت انگلیس در پیروزی انقلاب مشروطیت توجه ویژه ای نماید.
در سال 1909 نیروهای روس به بهانه رساندن گندم و بازکردن راهها، وارد آذربایجان شدند. در سال 1911 روسیه برای بار دوم تبریز را اشغال کرد. شش سال اشغال آذربایجان به دست روسها سرانجام در پی انقلاب 1917 روسیه پایان پذیرفت .
با امضای قرارداد گلستان و ترکمانچای ، ایران بخشهای پهناوری از خاک خود به همراه شیعیان را از دست داد.از سویی دولت مرکزی روسیه می کوشید همه نهادهای مذهبی را در آذربایجان سازماندهی نموده و زیرکنترل خود درآورد.
هنوز بیش از یک سال از صدور فرمان مشروطیت در ایران نگذشته بودن که نیروهای نظامی عثمانی با سوء استفاده از وضعیت ویژه ایران وکشمکشهای مشروطه خواهان و دوباره به تحریک عشایر مرزنشین پرداخته و بخشهایی از خاک ایران را در حوالی ارومیه و ساوجبلاغ مکری اشغال کردند.
در جریان حوادث مشروطیت در فارس، انگلیسیها با کمک عوامل و مهرهای صاحب نفوذ خود ،کوشیدند هدایت جریانات سیاسی را در مسیر منافع خود به دست گیرند. در اینجا کوشش شده تا با بهره گیری از گزارشهای موجود در آرشیو وزارت امور خارجه، پژوهشی مستدل از اوضاع جنوب به ویژه فارس ، در دوران مزبور ارائه شود.
انگلیس به هنگام مشروطه از ضعف دولت مرکزی و آشفتگی اوضاع داخلی ایران سود برد و به تحکیم موقعیت سیاسی ، تجاری و نظامی خویش در جنوب ایران و حاشیه جنوبی خلیج فارس پرداخت، اما اندیشه های مشروطه خواهی پس از مدتی از مرکز کشور به مناطق جنوبی آن نیز رسید.
دولت انگلیس می خواست باتوجه به تعطیلی مجلس شورای ملی و با دادن رشوه به نخست وزیر ، وزیرامور خارجه و وزیر مالیه ایران ، قرارداد 1919 را به تصویب و مرحله اجرا برساند. در صورت اجرای این نقشه ، اختیار کامل قوای نظامی و مالی ایران در دست انگلیسیها قرار می گرفت و استقلال ایران به طور کامل از بین می رفت.
روزنامه های انگلیس و روسیه اخبار جنبش ایران را به آگاهی مردم خود می رسانند و نویسندگان سیاسی با نوشتن مقالاتی سعی در واگویی رخدادهای ایران داشتند.به طوریکه عده ای از آنها مشروطیت یک سلسله شورش خیابانی بی ریشه و گذرد و یا حتی ترفند حکومت برای جلب کمکهای خارجی ارزیابی می کردند.
کتاب حاضر ، در اصل پایان نامه دوره دکترای سرکار خانم گلناز سعیدی است که به تصویب اعضای شورای علمی انیستیتو تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان وابسته به آکادمی علوم روسیه رسیده و سپس نگاشته شده است. به قول نویسنده (( انقلاب سالهای 1905-1907 روسیه نخستین انقلاب متاثر از اهداف انقلاب کبیر فرانسه بود.))
