صداقت جباری

خوشنویسی اسلامی ایرانی که از پشتوانه کلام الهی، میراث فرهنگی، گنجینه حکمت، عرفان و ادبیات برخوردار است در رویارویی با مدرنیسم و گفتمان های رقیب در فرایند انتقال معنا میان کنشگران اجتماعی به ویژه هنرمندان معاصر با گرایش خوشنویسانه، دچار تغییر معنا شده است؛ به گونه ای که در برخی موارد از کارکرد و شأن خود جدا شده و به عنوان عنصری پیش پا افتاده و مبتذل تبدیل شده است.این پژوهش به دنبال یافتن عوامل مهم و تأثیرگذار در این تغییر معناست. مصون نگه داشتن مفاهیم و ارزش های والای خوشنویسی به عنوان عنصری برآمده از بطن تمدن اسلامی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی چندوجهی، بیانگر ضرورت این پژوهش است.جامعهآماری پژوهش بر مبنای آثار هنرمندان شناخته شده با رویکرد خوشنویسانه در هنرمعاصر ایران است که در جهت اهداف پژوهش انتخاب شده است. از این رو به نظر می رسد یکی از مهم ترین عوامل پس از مواجهه با مدرنیسم، تجاری شدن برخی از این آثار جهت فروش در بازارهای هنری است. فرض آن است که رونق گرفتن بازارهای هنری در منطقه و اعمال نظر نظریه پردازان هنری خارجی در تغییر معنای خوشنویسی و جهت دهی آن در مسیر اهداف خودشان بی تأثیر نیست. نتایج پژوهش نشان می دهد، به همان میزان که جامعه و هنرمندان از ارزش ها و سنت های عرفی و دینی فاصله گرفته و سطحی نگر باشند از درک معنای خوشنویسی اسلامی که محصول گفتمان اسلامی است دور خواهند ماند و دستخوش بازارهای فروش خواهند شد.

امروزه نهادهای دولتی و شهری در تلاشند تا شهرها را با تدوین راهبردهایی، به مقاصدی برای زندگی، اشتغال، تفریح، تحصیل و یا سرمایه گذاری بدل کنند. بر این اساس، هدف از پژوهش حاضر، مطالعه برندسازی استراتژیک شهری، ارتباط آن با هویت بصری شهری و تعیین میزان اثرگذاری آن و پاسخ به این پرسش است که آیا برنامه های اجرایی در جهت پیاده سازی استراتژی های هویت ساز، می توانند بر جلب نظر و منافع اقتصادی برای شهرها اثرگذار باشند؟ در این پژوهش، مفاهیم کلیدی و استراتژی های متداول برای تبدیل تصویر یک شهر به عنوان برندی شناخته شده و میزان اهمیت و اثربخشی طرح های اجراشده برجسته، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. پژوهش بینا رشته ای حاضر، از منظر روش شناسی، توصیفی-تحلیلی، بر اساس هدف، نظری-کاربردی و ماحصل مطالعات کتابخانه ای و اسنادی است. نتایج مطالعات انجام گرفته، نشان گر توجهی فزاینده حول موضوع مذکور است که در راستای تحقق آن، از راهبرد هایی مانند میزبانی رویدادهای بزرگ، کاربرد فضاهای مجازی و طراحی سازه های نمادین استفاده گردیده، و دیزاین هویت بصری نیز برای اعطای خصایص تصویری به چنین راهبردهایی به کار گرفته شده است. این مطالعات با این حال که نمایان گر نتایجی متفاوت از تحلیل راهبردهای اتخاذ شده بوده است، نشان می دهد که تدوین و اجرای طرحی همه جانبه ، یقیناً نتایجی اثرگذار را در پی خواهد داشت.

طراحی حروف، در سیر تاریخی خود، همگام با قابلیت های فناوری، اقدام به بهینهسازی خوشنویسی سنتی کرده است. عصر حاضر، عصر تکامل فناوری رسانههای دیجیتال است. در آغاز رونق رسانه های دیجیتال، طراحان وب برای نمایش متون مورد نظر خود در عموم وب سایت های فارسی زبان، از فونت «تاهوما» به عنوان فونت استاندارد استفاده میکردند. با ظهور وبفونتها، امکان استفاده از فونتهای گوناگون برای چیدمان صفحات وب به وجود آمد. با این حال، همچنان فونت تاهوما بیشترین کاربرد را در میان فارسیزبانان دارد. به نظر می رسد این فونت فاصله زیادی با اصول نوشتاری خط فارسی داشته و تنها به دلیل هماهنگی فراوان با ساختار فضای وب، مورد استفاده قرار گرفته باشد. در همین راستا، این مقاله با هدف بررسی میزان هماهنگی فونت تاهوما با ساختار فرمی حروف فارسی، به بررسی تشابهات و تفاوت ها، بر مبنای مطالعه تطبیقی ساختار این فونت و چهار اصل مهم در خط نسخ فارسی که شامل: اصول، نسبت، ترکیب و کرسی هستند، می پردازد. نتایج نشان می دهد، بسیاری از تغییرات اعمال شده بر روی فونت تاهوما، ارتباطی با حفظ خوانایی حروف در فضای پیکسلی نداشته و تنها محصول شناخت ناکافی طراحِ آن از خط فارسی است. همچنین دلیل استفاده فراوان کاربران از این فونت را می توان حمایت اغلب مرورگر ها و نیز میزان هماهنگی این فونت با صفحات نمایش دانست.

امروزه شهرها به مثابه ی کالاها یا خدمات، با برخورداری از طرح هویت بصری به اشاعه و متمایزسازی خود پرداخته اند. با در نظر گرفتن این موضوع که طراحی هویت بصری برای شهرها، پدیده ای نوظهور بوده و با توجه به کمبود اطلاعات در این باب، پژوهش حاضر به مطالعه ی هویت بصری شهری در حیطه ی طراحی گرافیک پرداخته است. رسیدن به چیستیِ هویت شهری و چگونگی بررسی و توصیف عناصر و مؤلفه های تشکیل دهنده ی آن و هم چنین دست یابی به عناصر سازنده ی هویت بصری شهری و چگونگی نمایش مصور آن و تفاوت این حوزه با دیگر عرصه های مشابه، از مهم ترین اهداف این پژوهش به شمار می روند. مقاله ی حاضر ﭘﮋوﻫشی کاربردی بوده که با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه ی گردآوری اطلاعات، داده های مستند و مطالعات کتابخانه ای انجام شده است. نتایج حاصل از بررسی مهم ترین طرح های برندسازی شهری نشان داده که با وجود شباهت های بسیار این حوزه با دیگر عرصه های هویت بصری، انجام آزمایش و مطالعات گوناگون در راستای درک هویت پیچیده و تأویل پذیر شهرها، گوناگونی و گستردگی رسانه های موجود و پویایی نشان های شهری، از اصلی ترین موارد تفاوت این حوزه به شمار رفته اند. در نهایت، طبق بررسی های صورت گرفته، این نتیجه حاصل گردید که تارنمای هر شهر می تواند در ساخت تصویر مثبتی از آن مؤثر واقع شود.

کتیبه و کتیبه نگاری از هنرهایی است که در ثبت وقایع، از ادوار گذشته مرسوم بوده است. پیشینه این هنر به سنگ نوشته ها و الواح گِلی می رسد. در هنرهای اسلامی، کتیبه نقش بنیادینی در متجلی ساختن روح معنویت ایفا می کند، چرا که این هنر از منشأ حقیقت یا جوهر معنوی قرآن کریم سرچشمه می گیرد و هنرمندان مسلمان در طول تاریخ همواره سعی کرده اند با استفاده از خطوط و کتیبه نگاری حضور خداوند را در همه جا تداعی کنند؛ این موضوع به خصوص در مکان های مذهبی، بسیار حائز اهمیت بوده و در حرم مطهر رضوی که جایگاه معنوی والایی دارد بسیار مشهود است. در صحن عتیق حرم مطهر رضوی کتیبه های ارزشمندی وجود دارد که متعلق به ادوار مختلف تاریخی می باشد. در این مقاله سعی می شود به روش توصیفی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات میدانی، ضمن بررسی وجه اشتراک و افتراق ساختار کتیبه ها، آن ها را از نظر مضمون و محتوا در هر دوره تاریخی مطالعه کرده و ارتباط بین موضوع با جایگاه آن در بنا نیز بررسی شود. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد کتیبه ها علاوه بر تزیین بنا برای تلطیف فضا و تجلی حضور پروردگار و انعکاس معنوی سخنان اولیای خدا و ادعیه کاربرد داشته و باعث ارتباط معنوی بین انسان با پروردگار هستی می شود؛ همچنین با توجه به مضمون هر کتیبه، جایگاه خاصی برای آن در بنا تعیین شده که از دوران تیموری به ادوار بعد انتقال یافته اما با توجه به فرهنگ و شرایط اجتماعی هر دوران دچار تغییر و دگرگونی شده است.

خط نامتعارف و کمتر شناخته شده ا ی که نسخه ای از کتاب احکام نجوم (کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 17225) بدان کتابت شده، یکی از حلقه های گمشده را در تاریخ خوشنویسی ایرانی نمایان می سازد. به نظر می رسد با توجه به شباهت ها و تفاوت های این خط با نسخ و کوفی شرقی، خط نسخه احکام نجوم را می توان اسلوب ویژه ای برای کتابت نسخ خطی در برهه ای از تاریخ در نظر گرفت. این پژوهش با هدف مطالعه این خط کمتر شناخته شده و همچنین گمانه زنی درباره تاریخِ احتمالی کتابتِ نسخه بی انجامه احکام نجوم، به شیوه تاریخی، تحلیلی و تطبیقی صورت می گیرد. خط نسخه احکام نجوم، خط نَسخی است که برخی از ویژگی های کوفی شرقی را با خود دارد. با در نظر گرفتن مشترکات ظاهری خط این نسخه با نسخه های کهن فارسی دیگر همچون کتاب الابنیه عن حقایق الادویه، ترجمان البلاغه، معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر و تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، احتمال دارد نسخه مورد بررسی ما در حوالی قرون پنجم تا ششم هجری قمری به قید کتابت درآمده باشد. همچنین، شباهت اسلوب خط در نمونه های فوق، احتمال وجود شیوه ای مرسوم در خط نسخ در حدود قرون پنجم و ششم هجری قمری را تا حد زیادی تأیید می کند.  

خوشنویسی سنتی، یکی از ارزشمند ترین هنرهای اسلامی به شمار می آید و همواره بخش های ناشناخته ی بسیاری در خود دارد. یکی از این بخش ها، خطوط نامتعارف و ناشناخته ی نُسَخ خطی است. در این مقاله برای نخستین بار ویژگی های بصری یکی از خطوط نامتعارف با استفاده از روش تاریخی، توصیفی و تطبیقی مطرح شده که به ریخت شناسی خط نسخه ای از کتاب شرح الشافیه اختصاص دارد. این نسخه از میان بیش از بیست هزار نسخه ی خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی به دلیل خصوصیت بدیع خط آن انتخاب شده است. در این مقاله، ضمن شناسایی و انتخاب خط نسخه ای از شرح الشافیه، ساختار کلی و ریخت شناسی حروف آن که اغلب به صورت غیر مستقیم به خطوط نسخ و رقعه وابسته است، مورد توجه قرار گرفته است. این تنوع و نوآوری که در خطوط متن، حاشیه و عناوینِ نسخه ملاحظه می شود، شیوه ای متفاوت از حروف را به خود اختصاص داده که از لحاظ ویژگی های منحصر به فرد آن در دستیابی به نگاهی نوین در طراحی حروف حائز اهمیت است و از این طریق می تواند زمینه های متنوعی را در این شاخه از گرافیک ایجاد  نماید. امید است پژوهش حاضر که نخستین گام در شناسایی خطوط نامتعارف و بعضاً ناشناخته ی نسخه های خطی محسوب می گردد، زمینه ی تحقیقات بعدی را فراهم سازد.

هدف پژوهش: در مهرهای مورد مطالعه پوشش   های سَر همان کلاه   ها وتاج   کلاه   های شاهان قاجاری است که در سکه   ها قابل مشاهده است. مقاله با هدف جستجوی تأثیرپذیری نقوش مهرها از سکه   ها و مدال   ها به تحلیل و مقایسه   ی تصاویر آن   ها پرداخته است. روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش با ماهیت و روش تاریخی، توصیفی و تطبیقی، بر پایه   ی منابع کتابخانه   ای و میدانی به تطبیق نقوش مهرها با سکه   ها و مدال   های دوره قاجار می   پردازد. یافته ها ونتایج پژوهش: در دوره   ی اسلامی نقوش انسانی - که پیش از آن متداول بود - از مهرها و سکه   ها حذف شد. به   دنبال ضرب تصویر فتحعلی   شاه بر سکه   ها و رواج سکه   های مصور مهرهایی با صور انسانی ظهور یافتند. با مقایسه نقوش مهرها با سکه   ها و با توجه به جمع   آوری مهرهایی با نقوش انسانی از اسناد نظامیان قاجاری و مشخص   بودن پیشه و درجه نظامی آن   ها و همچنین معلوم   بودن کلاه   و لباس سربازان در دوره   ی قاجار، نمی   توان پوششِ   سَر سربازان را که به تاج   کلاه   های شاهان شباهت دارد، به پیشه   ی صاحبان مهرها نسبت داد. درنتیجه فرضیه فرعی پژوهش مبنی بر ارتباط نقوش حیوانات در مهرها با شغل اشخاص مورد تایید نیست، اما فرضیه اصلی پژوهش مبنی بر تأثیرپذیری تصاویر مهرها از سکه   ها و مدال   های دوره   ی قاجار مورد تایید است. تطبیق نقوش نشان داد این تأثیرپذیری در پاره   ای از مهرها مستقیم از یک سکه یا مدال   و در برخی دیگر متأثر از چند سکه بوده   است. در پایان می   توان گفت رواج سکه   هایی با تصویر شاه علت و انگیزه   ای بود تا اشخاص تصاویری شبیه به تصاویر شاهان بر مهرهای خود حک کنند.

خوشنویسی یکی از هنرهای خاص دوران اسلامی است و خط کوفی- اولین نشانهی ظهور این هنر- از همان ابتدا در پیوند با کلام الهی، اعتبار و ارزش خاصی را برای آن رقم زده است. این پشتوانهی معنوی به همراه حضور در عرصههای مختلف موجبات ظهور انواع کوفی را فراهم ساخت که ادوار و فرهنگهای مختلف سهم عمده ای در پروراندن ویژگیهای منحصربهفرد آن داشتند. در این میان سامانیان با احیای سنتهای هنری کهن، کیفیات و صفات ایرانی را در خط کوفی وارد کردند که نمونهی عالی آن در کتیبهی ظروف سفالین تجلی یافته است. در این مقاله ضمن استخراج انواع خط کوفی منقش بر این سفالینه ها و گنجاندن آن در طبقهبندی رایج خط کوفی، تحولات فرمی آن مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده نیاز پژوهندگان این عرصه در حد امکان تأمین شود؛ از یک طرف خصوصیات هر یک از این خطوط جهت معرفی آن به طراحان معاصر بازنمایانده شده تا با آگاه ساختن آنها از پیشینه و اصول خط، در افزایش مهارتهایِ کاربردی آنان سهیم باشد و از طرف دیگر با تشخیص سیر تحولات صوری خط علاوه بر معرفی خاستگاه و منشاء گونههای مختلف، بر اساس آن سیری تاریخی ارائه گردیده که در کنار مؤلفههای دیگر میتواند راهگشای زوایای مبهم در گاهشماری این سفالینهها باشد.

خط نستعلیق از حدود قرن دهم هجری قمری تا به امروز مرسوم ترین خط خوش در میان ایرانیان است. روایات سنتی، واضع نستعلیق را میرعلی تبریزی از خوشنویسان زمان امیر تیمور دانسته اند. اما مطالعات بیشتر نشان می دهد که این خط چندین دهه قبل از زمان حیات میرعلی تبریزی شکل گرفته است. خط نستعلیق از بدو تکوین، یعنی نیمه دوم قرن هشتم هجری، مکاتب متعدد و مختلفی را در ایران و سایر ملل اسلامی چون هند، پاکستان، افغانستان و ترکیه پشت سر گذاشته است که برجسته ترین و درازمدت ترین آنها مکتب میرعماد حسنی، خوشنویس بزرگ زمان صفوی در ایران است. در مقاله حاضر، ابتدا اندکی به تاریخچه خط عربی و خطوط خوش اسلامی پرداخته شده است. سپس از طریق جست وجو در منابع کهن دست اول و یافتن اطلاعاتی که از تاریخ پیدایش خط نستعلیق در این متون برای ما به جا مانده است، و نیز با بررسی و ارائه نمونه هایی از نسخه های خطی که در قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری به این خط نوشته شده اند، سعی در تعیین عوامل و نحوه شکل گیری خط نستعلیق، حوزه های جغرافیایی شکل گیری و چگونگی رواج آن در دوره های بعدی تا زمان میرعماد شده است.